Басты ақпаратМәселе

Қазақ баспасөзі: бүгіні және ертеңі

Қазақ баспасөзінің бүгінгі хал-ахуалы қандай? Қағаз басылымдарға деген оқырманның қызығушылығы кеміген заманда баспа БАҚ-тар жылдам ақпарат тарататын интернетпен, әлеуметтік желілермен бәсекеге төтеп бере ала ма? Нарық заманында қазақтілді баспасөз қандай қиыншылықтармен бетпе-бет келіп отыр және түйткілді мәселелерді шешудің қандай жолдары бар? Алматыдағы «Qazaqstan dauiri» халықаралық қоғамдық-саяси газетінің 30 жылдығына және «Мөлдір бұлақ» республикалық балалар журналының 20 жылдығына арналған «Қазақ баспасөзі: бүгіні және ертеңі» атты конференцияда бас қосқан медиа сарапшылар жоғарыдағы сауалдарға жауап іздеп, тұшымды ой-пікірлері мен ұсыныстарын ортаға салды. Жиынға қатысқан еліміздегі БАҚ басшылары Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевқа ашық хат жолдап, мерзімді басылымдардың таралымын көбейтудің жолдарын ұсынды.

Ұлттық баспасөздің халі мәз емес…

Сәуле МЕШІТБАЙҚЫЗЫ, «Qazaqstan dauiri» ЖШС-нің бас директоры, ҚР еңбек сіңірген қайраткері:

– Қазақ баспасөзінің жағдайы қазір аса мәз емес. «Қазақ баспасөзіне зор қауіп төніп тұр!» деп дабыл қағып, еліміздегі қазақтілді мерзімді басылымдардың басшылары бірнеше рет дөңгелек үстел өткізіп, ел басшысының атына ашық хат жолдадық. Әзірге одан аса нәтиже болмай тұр. Әлемді індет жайлағанда газеттер мен журналдардың таралымы азайып, жағдайымыз одан әрі нашарлай түсті. Президентке жазған ашық хатымыздағы 8 мәселе әлі шешілген жоқ. Егер осылай кете берсе, қазақ баспасөзінің халықпен байланысы нашарлап, өзі де қатары селдіреп қалған басылымдар жаппай жабылуы мүмкін. Соңғы кездері әкімқаралар мен мектеп директорларының «Біз ешкімді күштеп жаздыра алмаймыз» деген желеу айтуы салдарынан мерзімді басылымдарға теріс көзқарасы қалыптасты. Газетті жаздыруға мәжбүрлемеңдер деген сөз – газетті оқымаңдар деген сөз. Біз бүгін газетті жаздыру үшін көптеген мекемелерге, әсіресе мектептерге кіре алмаймыз. Ал баспасөзді оқымау – ол надандыққа, сауатсыздыққа, бейжайлыққа тікелей жол салу деп білеміз. Өркениетті елдерде мұндай теріс көзқарас жоқ. Оларда газет-журнал, кітап оқу мәдениеті әрқашан жоғары тұрады. Біздің де жүретін жолымыз – осы. Кітап оқу, жалпы оқу мәдениетін баспасөз қалыптастырады. Яғни, баспасөзге жазылуға мәжбүрлемеңдер деген сөз жазылымға үлкен кедергі келтіруде. Осы орайда ортақ тілегімізді, ойымызды тиісті жерлерге жеткізсек деген мұратымыз бар.

Мемлекеттік тапсырыстың әрбір сөзін тексереді. Өкімет не айтады, соны жазасың. Ал қордан бөлінген ақшаға шығатын газеттерде Қазақстан қоғамындағы барлық еркін ой-пікірлер көрініс табуы қажет. Мемлекеттен «жем жеген» басылымдар көбейсе, шындықты кім айтады?

Марат ТОҚАШБАЕВ, «Президент және халық» газетінің бас редакторы, профессор:

– Қазақстандағы БАҚ негізінен, орыстілді және қазақтілді БАҚ болып бөлінеді. Соның ішінде орыстілді басы­лымдар азаматтық қоғам – мемлекет, ал қазақтілді басылымдар азаматтық қоғам ұлттық мемлекет формуласымен жұмыс істейді. Қазақ баспасөзі түгелдей ұлттық мемлекет құруға тырасамыз. Осы бағыттағы күрес, тартыс қазір қатты жүріп жатыр. Алайда біз ақ-қарасын ажырататын нәрселер бар. Біздің қоғамда ел, халық үшін жұмыс істейтін нағыз патриоттар бар, сол сияқты күні үшін жүргендер де бар. Олардың атауын қысқартып қазақша «КҮЖ» деймін. Сол КҮЖ-дер мемлекетті кез келген уақытта сатып кетеді. Сондықтан әрбір әкім, шенеунік, депутатқа қатысты көзқарасымызды осы тұрғыдан қалыптастырайық. Өкінішке қарай, бір кездері Ақмоланың атауын Астана деп, Астананы Нұр-Сұлтан деп өзгертуді жақтаған депутаттар жалт беріп, Астана атауын қалпына келтірді. Бұл – ұлты үшін қызмет ететін адамдардың ісі емес, бұл күні үшін жүрген жағымпаздардың әрекеті. Енді қазақ баспасөзінің бүгіні мен ертеңіне қатысты өз ойыммен бөлісейін. Күллі дүние жүзінде қағаз басылымдардың бәрі құрыды, жойылды деуге болмайды. Мысалы, Жапонияның «Асахи» газеті 11 млн данамен басылып шығады. АҚШ-тың «Вашингтон пост», «Нью-Иорк таймс» газеттері 6-7 млн данамен таралады. Демек, басылымдардың қағаз нұсқасы мүлдем жойылады деген ұғым болмауы тиіс. Екі нұсқасының (қағаз және электронды) да қатар өмір сүруге құқы бар. Заман өзгеріп, жұрттың дені жаңалықтарды ұялы телефоннан, айфоннан оқып жатады. Бұл орайда «Qazaqstan dauiri» газеті мен «Мөлдір бұлақ» журналының электрондық нұсқасын дамытуға күш салып жатқаны қуантады. Меніңше, жаңалықтарды газет пен журналдың электрондық нұсқалары арқылы бүгінгі күннің гаджеттеріне лайықтап жасау керек.

Қазір елімізде саусақпен санарлық қана қағаз форматында шығатын газеттер қалды. Олардың таралымы – 10-15 мың дана көлемінде. Алдағы 5 жылда одан да төменге түсуі мүмкін. Осылайша, газет деген ұрпағымызды, азаматтарымызды тәрбиелейтін ең негізгі құралдың бірінен айырылайын деп тұрмыз. Өз басым ұстаздардан кейін 2-орынға журналистерді, ақындарды, жазушыларды қоямын

«Қазақстан халқына» қорынан ақша бөлінсін!

Дос КӨШІМ, қоғам қайраткері:

– Баспасөздің бүгіні – қиын, ертеңі – күңгірт. Өз басым газеттің редакторларының әкімдерге кіріп ақша сұрап жүргенін көремін деп еш уақытта ойламаппын. Оралхан Бөкей, Сейдахмет Бердіқұлов ағаларымыздың көзі тірі болса мұндайға ешқашан сенбей, бұл өтірік дер еді. Десек те, осындай жағдайға жеттік. Бұған әлеуметтік желінің әсері бар дейді жұрт. Әлеуметтік желі мен газеттің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Әлеуметтік желі желдің сарыны сияқты, бүгін бар хабар ертең жоқ, ұмытылады. Газетте жазылған сараптама мақала қалады. Ол – халықтың көзін ашатын, әр адамды келесі бір деңгейге көтеретін оқығандықтың, зиялылықтың белгісі. Егер біз содан айрылып қалсақ, онда халықтың ертеңі күңгірт болады деген сөз. Қазір елімізде саусақпен санарлық қана қағаз форматында шығатын газеттер қалды. Олардың таралымы – 10-15 мың дана көлемінде. Алдағы 5 жылда одан да төменге түсуі мүмкін. Осылайша, газет деген ұрпағымызды, азаматтарымызды тәрбиелейтін ең негізгі құралдың бірінен айырылайын деп тұрмыз. Өз басым ұстаздардан кейін 2-орынға журналистерді, ақындарды, жазушыларды қоямын. Ұлттың рухани дүниесін жасап жүрген осылар қазір төменге түсті. «Қазақ баспасөзі осындай аянышты жағдайға жетті!» деп мемлекет дабыл қағатын уақыт келді. Мұндайда қазақ баспасөзінің тағдырына қатыс­ты Парламенттің кезектен тыс отырысы өтуі керек! Менің ойымша, мемлекет алдағы 10 жылға қазақ баспасөзін аяғын тұрғызуға арналған бағдарлама жасап, іске асыру керек. Мынадай бір ұсынысым бар: «Қазақстан халқына» деген Қордан қағазбен шығатын 10 газетті қаржыландырса, құба-құп болар еді. Қаржы бөлу бірінші орында тұратыны анық. Қаржы бөлініп, сапалы өнім шықса, халық газетке жазылады. Қазақ баспасөзіне дәл қазір мемлекеттің қолдауы ауа­дай қажет. Әйтпесе, біз ертең қазақтың рухынан да, басқасынан да айрылып, телефон шұқитын халық болып қаламыз.

Төлен ТІЛЕУБАЙ, «Astana aqshamy» газетінің шеф-редакторы:

– Шынымен, қазір қазақ баспасөзінің жағдайы алаңдатарлық күйде. Қазақтілді басылымдардың түйткілді мәселелерін зерттеп, ғылыми еңбегімді биыл кітап етіп шығардым. Мысалы, елімізде 1859 газет, 1105 журнал тіркелген, күн сайын оларды қазақстандықтардың 13 пайызы ғана оқиды, 43 пайызы сирек оқиды, 23 пайызы мүлде оқымайды. Интернет, әлеуметтік желілердің пайда болуынан баспа басылымдарға деген сұраныстың күрт төмендегені рас. Полиграфиялық және пошталық қызмет түрлерінің қымбаттауы да баспасөзді тығырыққа тіреді. Қазақ баспасөзі үлкен жолайрықта тұр. Мемлекет отандық басылымдарды қолдау тәсілдерін қайта қарап, қалыптасқан ахуалды өзгертуге күш салғаны жөн. Мәселен, Еуропа елдеріндегідей тікелей және жанама жәрдемақша бөлуге болады. Саны саусақпен санарлық қазақ газеттері өз аудиториясын сақтап қалуы үшін жаңалық таратуды интернетке, әлеуметтік желілерге беріп, талдамалы контентке (сараптамалық мақала, журналистік зерттеу) көшуі керек. Тағы бір тәсіл – баспа БАҚ пен цифрлық газеттің интеграциясын дамыту. Қазақ газеттері цифрлық форматтың барлық мүмкіндіктерін тиімді пайдалана алмай отыр. Баспа басылымдар өзінің форматын, мазмұнын, сапасын өзгерткенде ғана оқырман қажеттіліктерін қанағаттандырып, ақпараттық бәсекеге төтеп береді. Қағаз газет-журналдар жойылмауы үшін әр қазақ өз ұлтының рухани құндылығы жолында күресуі керек.

Баспасөзді қолдаудың үш тетігін таптық

Қанат ЫСҚАҚОВ, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитетінің төрағасы:

– «Онсыз да жойылатын қағаз газеттерге мемлекеттен ақша бөлудің керегі не?» деген сөздер де айтылып жатады. Егер біз газет, кітап оқымасақ, саналы ұрпақ өсіріп, сапалы қоғам құра алмаймыз. Қазақ баспасөзінің болашағы бар. Бұған бір ғана мысал келтірейін. Жаңа министр қызметіне кіріскен күннің ертеңіне Алматыға келіп, қазақтілді баспа басылымдардың басшыларымен кездесіп, баспасөздің мәселелерін талқылады. Демек осы бағытта тиісті іс-шаралар қолға алынады деген сөз. Қазақ баспасөзін қолдау­дың үш түрлі тетігін қарастырып жатырмыз. Біріншісі – баспасөзге субсидия (жәрдемақша) беру және салықтардан босату. Бұл мемлекет үшін көп қаржы да емес. Екіншісі – баспасөздің таралымын көбейту. Дистрибуция болмаса, ешқандай жұмыс алға баспайды. Бұған қатысты нақты ұсыныстар бар. Әрбір өңірде дүңгіршектер ашу, орынжайлар беру мәселесін пысықтап жатырмыз. Бұл жерде таратуға қатысты «Қазпоштаның» жұмысын да қайта қарау керек. Үшінші тетік – мемлекеттен қаражат бөлу. Салыстырып қарайтын болсақ, бізде бұрын орыстілді аудитория көп еді, қазір қазақтілді аудитория өсті. Ахуал өзгеріп, қазақша мазмұн 70 пайызды, ал орысша мазмұн 30 пайызды құрады. Мемлекет үшін мемлекеттік тапсырыс дегеніміз – баспасөзді дамытуға ынталандыру. Алайда мемлекет қолдауы үшін газеттерде сапалы мазмұн болуы тиіс. Өйткені 2023 жылға мемлекеттік тапсырысқа бөлінетін қаражаттың көлемі 15 пайызға өсті».

10 «Егемен Қазақстан» жасағаннан түк пайда жоқ!

Дос КӨШІМ, қоғам қайраткері:

– Әділетті Қазақстан құрамыз деп жатырмыз. Әділеттіліктің басты формуласы – теңдікте. Егер «Егемен Қазақстан» газетіне 1 млрд теңге бөліп, басқа газеттерге ақша бермесек, теңдік болмайды. Сол 1 млрд теңгені қағаз нұсқасында шығатын әр газетке бөлсе, әрқайсына 100 млн теңгеден келеді. Теңдей бөлу арқылы әділеттілік болар еді. Бұған не дейсіздер?».

Шамшиддин ПАТТЕЕВ, «Қазақ газеттері» ЖШС  Бас директоры:

– «Егемен Қазақстанға» бөлінген 1 млрд теңгені 10 газетке бөліп, одан тағы 10 «Егемен Қазақстан» жасағаннан түк те пайда жоқ. Мемлекеттік тапсырыспен тек «Егемен Қазақстан» мен «Казахстанская правдаға» ғана ақша беру керек. Дос мырза, «Мемлекет «Қазақстан халқына» деген қордан 20 газетке ақша бөлсін!» деген алғашқы ойыңыз өте дұрыс. Қордағы ақша – қазақтікі, ешкімнің әкесінің қалтасындағы ақшасы емес! Кәдімгідей үлкен қоғамдық ұйым құрып, оның төрағасы етіп Дос Көшімді, я болмаса, Марат Тоқашбаев сияқты халықшыл бір азаматты тағайындауға неге болмасқа?!. Енді неге қордан ақша бөлу керектігін айтайын. Мемлекеттік тапсырыстың әрбір сөзін тексереді. Өкімет не айтады, соны жазасың. Ал қордан бөлінген ақшаға шығатын газеттерде Қазақстан қоғамындағы барлық еркін ой-пікірлер көрініс табуы қажет. Мемлекеттен «жем жеген» басылымдар көбейсе, шындықты кім айтады? Қордың ақшасын алған басылымдар қоғамдық ойды дамытуға ықпал етуге күш салғаны жөн. Соңғы 15 жылда біздің баспасөздің ахуалы өзгерді. Бұрын халық ақпаратты тек дәстүрлі БАҚ-тан алып келсе, қазір ақпарат алатын алаңдар өте көп. Қазақша оқы деп ақыл айтып, өз балаларын орысша оқытып, билікке барып жатқандарға ұлт, қазақ я болмаса патриоттық туралы әңгімеңнің керегі жоқ. Қазір газеттерге сенім жоғалды. Содан шығар, бюджеттен баспасөзге бөлініп жатқан ақшаның да нәтижесі жоқ. Біздегі ең үлкен саяси қателік – жоғарыда жазылған хатпен қоғамдағы журналистиканы құртамыз. Оның орнына 15 мың әлеуметтік желі пайда болады. Оған ешқашан ие бола алмайсың. Қазір әлеуметтік желі алға шықты дейміз. Ол – ақпарат алудың көзі. Шындығында біз ақпараттық кеңістікте тек өрт сөндірумен айналысамыз. Ақпараттық кеңістікке мемлекеттік көзқарас қажет! Салыстырып көрейік, мысалы, француздар 40 газетке 1 млрд еуро қаржы бөледі. Барлығы – жекеменшік газеттер. Ол ақша «сен мынаны жаз немесе жазба» деп емес, тек қоғамды қалыптастыру үшін беріледі. Францияда әрбір 17 жастағы балаға мемлекет баспасөздің қалағанын жаздырып береді. Қағаз газеттер құриды дейді. Анау ешбір ағашы, орманы жоқ жапондар газетті таңертең және кешке шығарады. Біз бүгін бір қадам жасайық, тағы біреу 2-қадам жасайды. Сөйтіп, іс алға басады. Қазақ тілінің қазіргі жағдайы бәрімізге айдан анық. Ол қаржының, теңгенің, нарықтың, техниканың тілі емес. Сол себептен ең алдымен, қазақша оқу мәдениетін қалыптастырсақ, халықтың саяси мәдениеті ­қалыптасады.

Тағыда

Төлен Тілеубай

«Астана ақшамы» газетінің шеф-редакторы

Ұқсас жаңалықтар

Пікір үстеу

Back to top button