Көзін тырнап ашқаннан-ақ дін атаулыға теріс қарап, «Құдайсыздар қоғамын» құрған кеңес заманы күйрегелі де 40 жылға тақады. Қазақтың тіліне, дініне, діліне кеңестер билік құрған 70 жылда орасан зор соққы жасалғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Дегенмен тар қыспақ, тар құрсау кезеңнің өзінде ата дін үшін күресіп, партияның қылышынан қан тамып тұрған шағында мешіт ашуға қол жеткізген Мұхамедия Байменов ақсақал туралы Ұлытау – Жезқазған жұртшылығы қазірде аса бір жылылықпен, зор сүйіспеншілікпен әңгімелейді.
Бұл кісі туралы ресми дерек не дейді? 2019 жылы жарық көрген «Жезқазған» энциклопедиясында ақсақалдың 1902 жылы Ұлытау жеріндегі Білеуті өзені бойында дүниеге келіп, 1984 жылы өмірден өткені көрсетілген. Мұхамедия бала кезінде атасы Уайыстан, әкесі Байменнен және әкесінің інісі Әубәкір қажыдан діни сауатын ашқан. Тіпті, оның араб оқуына ден қоюына анасы Достәуірқызы Рахияның да әсері тигенге ұқсайды. Өйткені бұл кісі де араб тіліне өте жүйрік болған екен.
М.Байменов 13-14 жасқа келгенде алғашында Жаңақорғандағы «Ақтас» мешітінде, кейін сол тұстағы дін оқуының ең ірі ордасы болған «Қарнақ» медресесінде оқыған. Ара-арасында Бұхарадағы атақты «Көкелташ» медресесіне де барып, дәріс тыңдаған көрінеді. Ол «Қарнақты» үздік бітіріп шығады. Бірақ бұл кезде қазақ даласында «Қожа мен молданы қойдай қу қамшымен» деген ұран дүрілдеп, дінге шабуыл басталып та кеткен еді. Өзінің туып-өскен Білеуті жеріне қайтып орала алмаған ол сауаттылығының арқасында ауылдық кеңестің хатшысы болып орналасады. 1929-1930 жылдары тәркілеудің екінші толқыны келіп, орта шаруалардың мал-мүлкіне тиісе бастағанда, табиғатынан адалдықты, әділдікті жақтайтын Мұхамедия «отбасының қажетін өтеуге тиісті мал басын қалдырайық» деген ұстанымы үшін «халық жауы» атанып, 58-баптың 10-бөлігімен сотталады. Дес бергенде, күзеттің әлсіздігін пайдаланып, қашып шығып, Арқаға жетеді.
Бұдан соңғы оның өмірі Жезді, Ұлытау, Қарсақбай өңірінде жалғасын тауып, мемлекеттік орындарда жауапты қызметтер атқарады. 1937-1941 жылдары Жезді ауданы төлқұжат столының бастығы, 1941-1944 жылдары Ұлытау ауданы қаржы бөлімінің бастығы, 1944-1949 жылдары сол ауданда тұтынушылар қоғамының төрағасы болады. 1950 жылы Қарсақбай теміржол станциясына жұмысқа тұрып, сол жерден еңбек демалысына шығады.
1949 жылы аудандық тұтынушылар қоғамының төрағасы болып жүргенде аудан басшыларын сынағаны үшін М.Байменов екінші мәрте қуғынға түседі. Оның үстінен жала арыз түсіріліп, тексеріледі. Ол бір жыл бойы тергеу орындарына жауап береді, партиядан шығарылады. Қудалаудың қалай ұйымдастырылғаны, кім себепкер болғаны арада 30 жыл өткенде су бетіне қалқып шығады. Өйткені арыз жазған адамның өзі Мұхамедия қожаға: «Кезінде сізге тиісті органдардың тапсырмасымен қиянат жасап едім, сол ісіме кешірім сұраймын. Қазір хал үстіндемін. Егер олай-бұлай болып кетсем, жаназамды өзіңіз шығарыңызшы» деген өткеннің өксігіне толы өтініш хатын жазып, баласынан беріп жібереді. Мұхамедия ақсақал хатты әкелген азаматқа «Әкеңе сәлем айта бар, мен оны осыдан 30 жыл бұрын-ақ кешіріп қойғанмын. Егер денім сау тұрса, ақырғы өтінішін де орындаймын» дейді. Сөйтіп, кейін әлгі кісі дүниеден өткенде жаназасын шығарады.
Қарсақбайға келген соң, елдің ақсақал-қарасақалдары жиылып, «Мұхамедия, сен оқуың бар адамсың. Білімің де, білігің де жетеді. Білгеніңді халқыңа жұмса» дейді. Шынында да, оның білімі өте терең болған. Қазіргідей емес, ертеректе дін оқуын тауысқандардың деңгейін анықтау үшін оқыған кітаптарына қарап бағалайтын болған. Мұхамедия ақсақал бәйбішесі Хадиша анамен бірге 6 ұл, 3 қыз тәрбиелеп өсірген. Солардың бірі – белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, танымал саясаткер Әлихан Байменов.
– Көкем жастау шағында араб тілін білетінін жасырып жүрген. Өйткені кеңес өкіметі арабша білгендерді де қырына алатын болған ғой. Ал негізі қазақ, орыс тілдерінен бөлек, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген. Үйімізде осы тілдерде жарыққа шыққан әртүрлі кітаптар көп болатын. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың «Диуани хикметі» шағатай тілінде болса, Фирдоусидің «Шахнамесі» парсы тілінде еді. «Бұл тілдерді қалай үйреніп жүрсіз?» деп сұрағанда «Медреседе оқығанда біз Құран, шариғат, математика, астрономия, географияны араб тілінде оқысақ, Қожа Ахмет Ясауи ілімдерін, сопылықтың негіздерін шағатай тілінде үйрендік, ал парсы тілінен әдебиетті оқитын едік» дейтін.
1984 жылы Мәскеуде аспирантурада оқып жүргенімде араб, парсы тілдерінде шыққан газет-журналдарды алып келдім. Көкеме оқытып, аудармасын жасаттым. Сол аудармаларды Мәскеудегі аспирантурадағы әріптестеріме көрсеткенімде олар «Осыдан 50-60 жыл бұрын оқыған тілдерді сондай тілдік ортада жүрмесе де қалай ұмытпаған?» деп таң қалды.
Көкем дүниеден көшкен соң, кітаптарын әр баласы тұмар ретінде бір-біреуден өзімізге алдық та, қалғандарын «елдің, халықтың игілігіне жаратсын» деп имамдарға бердік. Бір кітабын өзім мүфтиятқа апарып бердім. Алматыдағы Ұлттық кітапханаға «Жан-жануарлар энциклопедиясы» деп аталатын кітабын тапсырдым. Әбілқасым Фирдоусидің XIX ғасырда парсы тілінде жарық көрген «Шахнаме» кітабы Жезқазған тарихи-археологиялық музейінде сақтаулы тұр.
Өкінішке қарай, көкемнің айтуынша, латын қарпіне көшетін тұста араб қарпімен шыққан дүниелерді құрту науқаны жүргізілген. «Өзен бойына 4 сандық кітапты апарып көмуге мәжбүр болдық» дейтін еді. Сол жылдары қазақ даласында мыңдаған кітап жерге көміліп тасталған ғой.
Жезқазғандағы мешіт ашуға 5 жылдан астам ғұмырын арнады. Арыз-өтініштерін кем дегенде 30-40 рет қайта көшіріп жазды. Мұны білетінім, көкем арызды, өтінішті «сенің жазуың көркем көрінеді» деп Зинура әпкеме жаздыратын, – деп еске алады Әлихан Мұхамедияұлы.
Әлекеңнің сөзін қазір Жезқазған қаласында тұратын, бұрынғы партия, кеңес қызметкері, қазіргі Ұлытау облысы Ардагерлер кеңесінің төрағасы Сағындық аға Қожамсейітов одан әрі тірілте түседі.
– Жаңылыспасам, 70-жылдардың аяқ кезі болатын. Партияның қызметінде жүрген шағымыз. Мұхамедия ақсақал келіп, мешіт ашу туралы арызын ұсынғанда төбемізден жай түскендей болды. Шыны керек, сасқалақтап қалдық. Өйткені жоғарыдан түскен «бұрыннан жұмыс істеп тұрған діни мекемелер болса, жұмысын жалғастыра берсін, бірақ жаңасын ашуға ешқандай да рұқсат берілмесін» деген нұсқау бар еді. Енді қайттік? Ақсақалды да білеміз, өзіміздің сыйлайтын ағамыз. «Жауабын береміз» дедік те, қағазын алып қалдық. Содан екі арадағы «ойын» басталды да кетті. Әр келген сайын қағаздан жоқ болса да бір кінәрат табамыз. Өйткені міндетіміз сондай, яғни кедергі келтіру, мешіт ашуға жол бермеу. Сосын «Өтініш дұрыс жазылмапты», «Әріп қатесі бар екен, түзеп әкеліңіз» деген түрлі сылтау айтамыз. Тіпті, кейде жазылған өтінішті оқып отырған болып, «байқамай» бір жерін сызып жібереміз де, «үйбай-ай, мына бір тұсы бүлініп кетті-ау, қайтадан жазып әкелесіз бе?» дейміз. Не керек, іздегенде сылтау да табыла кетеді екен.
Бар шаруаның кілті Мәскеуде болатын кез ғой, ақыры олар да шаршаған болу керек, 1983-тің бас кезінде Мәскеудің «рұқсат» деген қағазы келді. Сөйтіп, 1983 жылғы 6 мамырда Жезқазғанда мешіт ашылды. Бұл сол кездегі Жезқазған облысындағы тұңғыш және жалғыз мешіт болатын. Мұхамедия қожа діни бірлестіктердің жиналысында тұңғыш ашылған Жезқазған мешітінің алғашқы имамы болып сайланды, – дейді Сағындық Үсенұлы.
Екінің бірі мешіт салуға ұмтылып, құлшынып тұратын қазіргідей кез емес, «Мешіт ашылсын» деген рұқсат келіп, көңілді қуантқанмен, Жезқазғанда жамағат жиналатын орын да жоқ еді. Сәтін салайын десе қиын ба, сол кезде Дайрабай Есенбаев деген кісінің жекеменшік үйі бос тұр екен. Дайрабайдың әкесі Есенбай тірісінде Мұхамедия ақсақалмен дос-жаран болып, сыйласып өткен кісі болса керек. Өйткені Есенбай да дін жолын ұстанған тақуа кісі болған көрінеді. «Көктен іздегені жерден табылып» дегендей, мешіт ашылып жатқанда Дайрабайдың қолынан келетін көмегінен іркіліп қалмайды. Дайрабай жекеменшік үйін мешітке айналдыру үшін арзандау бағаға береді.
– Мұхамедия қожа менің түп нағашым болатын. Ауылдан көшіп келген соң асарлатып салған үйіміз болды. Кейін көпқабатты үйлердің бірінен пәтер алдық та, сонда көштік. Үйіміз бос тұрды. Бірде қожекең бізге келіп, «Сол үйді мешітке айналдырайық, арзандау бағасына келісейік» деген ұсыныс айтты. Отағасым қарсы болмады, тіпті, қуана келісті десе де болады, – дейді Жезқазған қаласының құрметті азаматы, зейнеткер-педагог Ұлтай Ахметова апай.
Бес жылдан аса табанынан тозып жүріп ашқан мешітінде бір жарым жылдай ғана имам болған Мұхамедия ақсақал 1984 жылы 11 желтоқсанда дүние салады.
Бұдан соң имамдар бірінен соң бірі ауысып, тұрақсыздық орын алып, мешіттің шаруасы жөнді жүре қоймайды. Тек 1988 жылы Жақия қажы Исмаилов келген соң ғана мешіттің жұмысы дұрыс жолға қойылады. Бұған оның Жезқазған облысының имамы болып 15 жыл қызмет атқарғаны дәлел.
– Жезқазғанға келе салысымен Мұхамедия қожаның шаңырағына барып, сәлем бердім, рухына дұға бағыштадым. Қожекеңнің бәйбішесі Хадиша анамыздың бар кезі ғой, ол кісі маған отағасыдан қалған көптеген діни кітаптарды көрсетті. Сол кітаптарына қарап-ақ қожекеңнің терең білім иесі екенін танығандай болдым. Облыста Мұхамедия қожа ашқан мешіттен басқа бірде-бір мешіт жоқ еді. Сол облыстық мешіт болып саналды. Кейін аудан, қалаларды аралап, ауылдарға шейін барып бірте-бірте мешіттер аша бастадық. Ұлытау облысында қазір 30 мешіт бар екен. Соның бәрі Мұхамедия ақсақалдың ашып кеткен мешітінің жалғасы деп бағалауымыз керек, – деген Жақия қажы кеңестік кезеңде, партияның от бүркіп тұрған уақытында дін жолында қайсар мінез көрсете білген Мұхамедия ақсақал Байменовтің есімі қандай болсын құрметке әбден лайық деген пікірін де іркіп қалмады.
Осы мақаланы жазу барысында архивтен қанша қарастырып көрсек те, тіпті, сол жылғы газеттердің беттерінен де «мешіт ашылды» деген ақпарат байқалмады. Тек 1993 жылы жарық көрген «Жезқазған мешіттері» деген анықтамалықта ғана «Мұхамедия Байменұлы – алғашқы имам» деген шағын мақала бар екен. Мен осыны айтқанымда, Жақия қажы Исмаилов «Бұған ешқандай таңданып керегі жоқ» деді.
– Өйткені уақыттың талабы сондай болды. Мұхамедия қожа мешіт ашқан 1983 жылы КСРО-ны кешегі «КГБшник» Андропов басқарып тұрды емес пе? Қайта сол заманда мешіт ашуға қалайша рұқсат бергеніне таңым бар. Шамасы, Мәскеу ақсақалдың дегеніне жетпей қоймайтынын түсінген секілді. «Қайта құру» тұсында дінге көзқарас оңала бастаған секілді болған. Бірақ кейін білсем, 1986 жылы СОКП Орталық Комитеті «Исламның ықпалымен күресті күшейту туралы» дейтін құпия қаулы қабылдаған екен. 1988-1989 жылдары жергілікті облыстық газетке ақшасын төлесек те, мешіттің есепшоты көрсетілген хабарландыруды «Мемлекеттік құпия» қызметі жариялауға рұқсат бермей қойған еді. Міне, осыдан-ақ кешегі күндері дінге, исламға деген көзқарас қандай болғанын біле беріңіз! Мұның бәрі бүгінде өткеннің еншісіндегі тарих деп, өткен мен бүгінді салыстыра келіп, дінімізге де, ділімізге де шынайы еркіндік алып келген тәуелсіздікке ештеңе де жетпейді, – деген ойын білдірді.
Кеңес уақытында дін жолын ұстанғандарға қыспақтың неше түрі жасалғаны белгілі. Тек билік тарапынан ғана емес, ағайын-туыстың арасындағы көреалмаушылықтың да салқыны аз тимеген еді. Мұндай қыспаққа ердің ері ғана шыдас берсе керек-ті. Соның бір мысалын Мұхамедия Байменов ақсақал көрсетіп кеткен екен-ау.
Абдолла ДАСТАНОВ
