Астана төріндегі «Назарбаев орталығында» «Абылай хан және қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделері» атты ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.
Астана қаласы әкімдігінің қолдауымен өткен конференцияны Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған ашты. Ол көпшілікке Абылай хан туралы тың пікірлері мен ұсыныстарын әзірлей келген ғалымдарды таныстырды. Конференцияның негізгі мақсаты – Абылай ханның саяси қайраткерлігін, тұлғалық болмысын дәріптеп, қазақ тарихындағы рөлін зерделеу екен. Конференцияға қатысушыларды Абылайдай ұлы ханның 300 жылдық мерейтойымен құттықтаған Астана қалалық мәслихатының хатшысы Сансызбай Есілов ұлт тұлғасының бітім-болмысын, тарихи орнын зерттеу – жастардың бойына өршілдік пен батылдықты, туған еліне деген сүйіспеншілікті сіңіруге септігін тигізетінін атап өтті.
Ал Халық қаһарманы Бақытжан Ертаев өз сөзінде батырлық пен күрескерлік туралы ой төгіп, елі мен жерін қас дұшпаннан қорғаған Абылай ханның ерлігі мен жорық жолдары, азаттыққа ұмтылған асқақ арманы өскелең ұрпаққа өнеге екендігін жеткізді.
Бүгінгі таңда Абылайдың туған жылынан бастап, өмірі мен жүріп өткен жолдары төңірегінде даулы пікірлер көп екені белгілі. Осыған байланысты ғалым-зерттеушілер тарихи шындықты зерделеудегі ізденістерін ортаға салып, нақты дәлелдерін алға тартты.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің профессоры Қадыржан Әбуов Абылай хан төңірегінде талас болып жүрген мәселелерге кеңінен тоқталды.
«Кейбіреулер Абылай ханды тек орта жүздің ханы болған деп санайды. Іс жүзінде бұл Ресейдің ұлт күрескерін қаралағысы келген жымысқы ниетінен туындаған жаңсақ пікір болатын. Кеңес өкіметі кезінде Абылайды Ресейге бодан болған, ел арасына іріткі салған арандатушы адам ретінде көрсеткісі келген. Сондықтан Абылайдың шынайы бейнесін жасырып, оны тек орта жүз ханы ретінде бекіткен. Шын мәнінде ол – үш жүздің билеушісі болды», – деді ол.
Абылай ханның туған жылы мен қайтыс болған жылы да даулы мәселеге арқау болып отырғанын сөз еткен Қадыржан Қабиденұлы белгілі ғалым-зерттеушілер Шоқан Уәлиханов, Алексей Левшиндердің еңбектерінде, басқа да көптеген тарихи құжаттарда Абылай ханның туған жылы – 1711, қайтыс болған жылы 1781 деп жазылғанын, тарихшы-ғалымдардың бәрін осы екі санға тоқталуға шақырды.
Абылайдың ұлылығы – қазақ халқының басын қосып, үш жүзден мемлекет жасауында деді ғалым. Кейінгі жастар ұлы хан тұлғасына қарап ой түзеп, патриоттық сезімін қалыптастыру қажет. Ол үшін көрнекті тұлғаны ұлықтайтын шараларға басты көңіл бөлінгені ләзім. Мәселен, мемлекет Абылай хан орденін шығаруды қолға алғаны жөн. Елордада Абылай ханға арналған еңселі ескерткіш бой көтеруі тиіс. «Бурабайдағы Абылай хан алаңында қазақтың дара қолбасшысының ерек тұлғасын айшықтап тұратын панорама жасалса деймін. Бұл да бір ұлылыққа жасалған құрмет болар еді. Тарихымызды бағалап, барымызды бағалағанда ғана бағымыз жанып, жоғымыз түгенделеді», – дейді профессор.
Бұдан кейін сөз кезегін Парламент Мәжілісінің депутаты, ғалым-профессор Камал Бұрханов алды. Ол қиын-қыстау кезеңдерде халыққа жол көрсетіп, жарқын келешекке жетелеген тұлғалар туралы әңгіме өрбітті.
– Қаймана қазақтың басынан небір аумалы-төкпелі замандар өткен. Бірақ ел қиыншылыққа тап болып, қайда барарын білмей дағдарған сәтте олардың алдарынан жарқ етіп, қол бастайтын, халыққа бағыт-бағдар сілтейтін дара тұлға шығатынына тарихымыз куә. Мысалы, түркі халқы ыдырап, олардың алдына ел боламыз ба, жоқ па деген күрделі сұрақ көлденең тұрған сәтте Күлтегін батыр шықты. Ол халықтың еңсесін көтеріп, ел қылды, түркі жұртының басын біріктірді, – деді Камал Низамұлы.
Ал XVІІІ ғасырдың бірінші жартысы – қазақ халқы үшін ең ауыр кезеңдер болғаны тарихтан мәлім. Халқымыз қанды қырғынды да, алапат ашаршылықты да көрді. Талай ащы зар мен тауқыметті тартты. «Бас-басына би болып», тоз-тозы шыққан қазақ халқы Абылайдай ұлы тұлғасының арқасында қайта түледі. Бастары қосылып, іргесі берік елге айналды.
Мызғымастай көрінген қызыл империя ыдырағаннан кейін қазақ халқы тағы да қиыншылыққа тап болды. «Осы кезде елді күрделі кезеңдерден алып шығып, ата-бабадан арман болған тәуелсіздік туын желбіреткен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев болды. Міне, осындай ұлы тұлғалары бар қазақ халқының келешегі әрқашан жарқын», – деп түйіндеді сөзін Камал Бұрханов.
Осыдан екі жылдай бұрын «Абылайдың ақ үйі» атты кітап оқырман қауымға жол тартқан болатын. Осы еңбектің авторы, белгілі журналист, «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі Жақсыбай Самрат та ой-пікірін ортаға салды. Оның айтуынша, 1733 жылы қазақ пен ойрат соғысында Әбілмансұр есімімен тарих сахнасына шыққан Абылай ханның қазақ елінің тұтастығын сақтап қалудағы еңбегі орасан. Абылайға дейін қазақ жері тартылған тулақтай болып, әркімнің шапқыншылығына ұшырап, тақымында кетіп жүрсе, ол тұлпар мініп, ту ұстағаннан кейін бірлігі нығайып, іргелі елге айналған.
Қазіргі Петропавл шаһарының пайда болып, өсіп-өркендеуіне Абылай ханның тікелей ықпалы болғанын дәйектермен келтірген журналист осы қаланы «Абылай хан» деп атауды ұсынды. «Оған барлық негіздер бар. Кезінде «Әулие Петр» қорғаны түбінен Петропавл қаласын салдырып, сауда орындарын ашқызған Абылай ханға осы жерден 1765 жылы патшалық ағаш үй де салып берген. Оның болғаны түрлі құжаттармен дәлелденіп, 2009 жылы қайтадан қалпына келтірілді. Қазір қаладағы ең көрнекті де тарихи орын осы – «Абылайдың ақ үйі» болып отыр», – дейді қаламгер.
Алқалы жиынның соңында қатысушылар конференцияның қарарын қабылдады. Онда алдағы уақытта атқарылатын шаруалар легі тізіліп, ұсыныстар енгізілді. Атап айтқанда, Абылай ханның 300 жылдығы Көкшетау өңірінде ірі шара ретінде, ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтуге тиіс. Астана қаласында көрнекті тұлғаның ескерткішін орнату керек және оның өмірі мен тарихи болмысын зерттеумен айналысатын арнайы ғылыми орталық ашылуға тиіс. Абылай хан және басқа да ел дамуына өлшеусіз үлес қосқан ұлт қайраткерлері туралы шет мемлекеттердің мұрағаттарынан тарихи дерек көздерін жинақтауға ғалымдардың іс-сапарын ұйымдастыру қажет. Сондай-ақ, ғалымдар жоғары оқу орындарының бағдарламасына «Абылайтану» курстарын енгізіп, жыл сайын Абылай оқулары ұйымдастырылып тұрғаны дұрыс деген ұсынысын білдіріп отыр.
Қымбат ТОҚТАМҰРАТ
