Қолыма түсіп отырған төмендегі деректемелер Абылай ханның елі үшін атқарған ауқымды шаруаларының тағы бір тың дәйегі деп түсінемін. Жаңа табылған мұрағат құжаттарына қарап отырып, қазақ ханының аса ірі саясаткер әрі өз заманында ірі дипломат болғандығын аңғару қиын емес.
ХVІІІ ғасырдың ортасы – Жоңғар хандығының жер бетінен жойыла бастаған шағы. Осы бір тарихи кезеңде Қазақ хандығы мен Цин патшалығы іргелес көршіге айналып, бір-бірімен тікелей қарым-қатынаста бола бастады. Бұл қарым-қатынас бір жағынан екі елдің кейбір мүдделерін түйістірсе, екінші жағынан бірсыпыра күрделі тарихи мәселелерді тудырған. Мысалы, сол дәуірдегі қазақ билеушілерінің Цин патшалығына жіберген әртүрлі сипаттағы хат-құжаттары шаң басқан мұрағаттарда сақталып келді.
Цин патшалық мұрағатындағы шағатай, тот-моңғол және мәнжу тілдерінде хатталған құжаттар арқылы Абылай ханның әлеуметтік және еларалық дипломатиясы жайында жаңа деректерді қолға түсіруге мүмкіндік алдық.
Бұл мәселелердің шын мәнін ашу үшін ғалымдар тың дерекөздер негізіндегі ғылыми талдаулар жасауы керек. Осыған дейін құпия құжаттар есебінде сақталып келген мұрағат құжаттары тарих үшін біршама жаңалық әкелуде. Аталмыш дәуірде мәнжу-қытайлар жинаған Қазақ даласы шығыс бөлігінің тарихи географиясына, сол өлкенің саяси, экономикалық, этникалық жағдайына және қазақ-қытай қарым-қатынасына қатысты мәліметтердің көбісі дерлік аударылмағандықтан немесе әдейі құпия ұстап келгендіктен осыған дейін жұрттың назарына ілінбеген. Күні бүгінге дейін Қытайдағы құпия мұрағаттар арасынан отандық ғалымдар 50-ден астам Цин патшалық құжаттарына сараптама жасап, олардың негізгі мазмұны мен тарихи мәнін анықтады.
Төменде біз Абылай ханның Цин патшасына жазған дипломатиялық хаттарының көшірмелері мен аударма нұсқаларын көріп отырмыз.
Абылай ханның 1760 жылдың соңында Цин патшасы Цяньлунға жолдаған хатының мәнжу тіліндегі аударма нұсқасында былай делінген екен:
– елімнің қоныстары: шығысы – Чорго жеріне, оңтүстігі – Шарабелге, ортасы – Лепсіге жетіп тұр.
– ұлы Ежен менің келешек ұрпағымның, менің балаларымның қолында сақталатын қызыл таңба басылған хат жолдап бергей.
Абылай ханның цин патшасы Цяньлунға жазған хаты. Бізге бұл хаттың тек мәнжу тіліндегі аударма нұсқасы жеткен. 1771 жылы жазылған бұл хаттың мазмұны мынадай:
• Торғауыт… тұтқындардың айтуларына қарағанда, ноян Дата Алақ-ұла, Құлжа және Хайнұқ сынды жерлердегі улеттерді бастап, бұрыттарға барып қосылмақ екен.
• Торғауыттар Алақ-ұладан кеткен шақта, сендердің 500 адамдарыңды өлтіріп кеткен еді. Енді міне, олар қайтып келіп, маған жорық жасауда. Сендер осыларды өздерің бағындырып алсаңдар.
• [Торғауыттар] Алақ-ұлаға бара қалған күнде, онсыз да мүшкіл халдегі ел-жұрт қайғылы жағдайға душар болуы ықтимал ‒ бұрын Күнқожы мен Айқожа [кезінде] дәл солай болған: олар Яркентке кіргенде, жағдай шиеленісіп, тек апат туындатқан.
Мұнда Абылай хан өз кезінде Тарбағатай мен Жетісу жерінен айдалған Датаның қайтадан Тарбағатай өңірі мен Жетісу жеріне барып, ондағы қазақ жұртымен жау-ласып жатқан бұрыттармен (қырғыздармен) бірлесіп, қазақтарға қарсы шығуына жол берілмейтідігін айтқан. Сонымен бірге, Абылай ханның мұнда әлгі Дата есімді қалмақтың өз кезінде Цин армиясын қырғандығын мәнжу-қытайлардың естеріне салып, Цин патшалығының күші арқылы қалмақтарды жоюды немесе Қазақ жерінен аластатуды көздеп отырғаны анық байқалады.
1767 жылғы Абылай ханның Цин патшасы Цяньлунға тот-моңғол тілінде (қалмақ тілінде) жазған хаты болып табылады. Хаттың мазмұны мынадай:
• Бұрыттар мен Ердени бірлесіп, біздің Ұлы жүзімізді шапқан еді, сол себептен былтыр біз де жорық жасап, бұрыттарды бағындырдық;
• Бұхара, Самарқан және сол маңдағы халықтардың барлығы бізбен тату-тәтті қарым-қатынаста, тек батысымызда тұратын Ердени жұртымызға тыныштық бермей, жиі шабуылдап келеді;
• Әлгілер ылғида қамалдың ішінде тығылып алып, шайқасқа шықпайды.Қамалдарын қиратайық десек, зеңбірегіміз жоқ. Осы себептен біз Ұлы Ежен Боғда ханнан зеңбірек және әскери күш сұраймыз.
Абылай ханның 1767 жылғы цин патшасы Цяньлунға тот-моңғол тілінде (қалмақ тілінде) жазған хаты
Абылай ханның 1760 жылы цин патшасы Цяньлунға жолдаған хатынның мәнжу тіліндегі аударма нұсқасы
