Арыдағы Сара мен Ұлбикені айтпағанда, берідегі Тәушен Әбуова, Әселхан Қалыбекова, Әсия Беркенова төл өнеріміз айтыстың жарқырап көрінуіне айтарлықтай үлес қосты. Солардың ізін жалғап, өткен ғасырдың сексенінші жылдары айтыс аламанына қосылған қыз-келіншектердің қатарында Жадыра Құтжанова есімі ерек аталады. Бүгінде «Астана Опера» театрында аға костюмер болып жұмыс істейтін ақын ұлтымыздың бұл қасиетті өнеріне өмірінің 13 жылын арнап, талай сөз сайысында топ жарды.
Тобыл-Торғай өңірінде Құтжан Қанжығалин деген ақын өткен. Заманында айтысқа қатысып, жазба өлең жазған, ән шығарған, соңында бірнеше әні мен «Ақ қайың» атты күйі қалған Құтжан ақынның жиен немересі Жадыраға ақындық қан арқылы қонды. Анасы Төлеутай Құтжанқызы аймаққа белгілі айтыс ақын еді. Ал әкесі Сәкен Мұхамеджанов ақын, сатирик болды.
Жадыра бала кезінде «Мұңлық-Зарлық», «Еңлік-Кебек», «Қыз Жібек», «Алпамыс» дастандарын пластинкадан көп тыңдап, солармен тәрбиеленді. Кейбірін жаттап алғаны да бар. Орта мектепте оқығанда өлеңдері қабырға газетіне шығып тұрды. Ал айтыс сахнасына шыққанына биыл тура қырық жыл болмақ. Арқалықтың музыка училищесінің студенті кезінде ұстазы, Қазақстанның халық ақыны Қонысбай Әбілов айтысқа салып жіберді.
1989 жылы сол кездегі астанамыз Алматы қаласында халықаралық ақындар айтысы өтті. Онда Жадыра Құтжанова алдымен Нұрлан Әбдібековпен, кейіннен «солақай ақын» Серік Құсанбаевпен айтысты. Финалда Моңғолиядан келген Қабдыжәлел Сахарияұлымен сөз қағыстырды. Сол айтыста Жадыра алғаш рет бас бәйгеге тігілген ақбоз атты мінді. Иә, ол жылдары ең жоғары жүлде әрі кеткенде жылқы болатын.
1991 жылы Жезқазған қаласында «Ұлытау үні» фестивалі ашылды. Фестиваль аясында айтыс ұйымдастырылып, Жадыра Құтжанова «дәридай ақын» Мұқаш Сейтқазиновпен, Ерік Асқаровпен және «Сары тентек» Қуаныш Мақсұтовпен айтысып, онда да ақбоз атты тақымына басты. 1990 жылы Нұрғали Нүсіпжанов, Қапаш Құлышева, Ерік Асқаров, Жадыра Құтжанова, Жанар Айжанова сынды Қазақстан өнерпаздары Түркия еліне сапар шекті. Онда 1500 адамдық стадионда өткен айтыста Жадыра қатарлы ақындар ел мерейін асырды.
Жадыра ақын радиоайтысқа да қатысып, бас жүлдені алды. Жастар арасындағы айтыста Асқар Тоқмағамбетов атындағы жүлдемен марапатталды. Баяғыда «Алтын алма» атты фестиваль бар еді. Жадыра Құтжанова соның аясындағы айтыста да топ жарды. Біреу білер, біреу білмес шығармашыл жастардың «Шабыт» халықаралық фестивалі бағдарламасына да бұрын айтыс кірген еді. 1998 жылы Жадыра ақын бұл фестивальге қатысып, «Суырыпсалма ақын» аталымын иеленді.
Бұрын өңір-өңір болып айтысатын дәстүр болды. Қазір бұл дәстүр командалық айтыс түрінде жаңғыртылды. Жадыра Құтжанова Торғай, Қостанай облыстары құрамында Көкшетау және Жезқазған облыстары ақындарымен сөз қағыстырды. Сол уақытта ақындар аздау болғандықтан команда құрамына әнші-жыршылар, күйшілер кіріп, айтысуға мәжбүр болатын. Сондай айтыстардың бірінде өмірден ерте өткен күйші Алпысбай Тұрсынбековпен жұпталып, оны әбден састырғаны бар.
Жадыра Құтжанова жұбайының қызметі Астанаға ауысқаннан кейін отбасымен бас қалаға көшіп келді. Елорда тұрғыны атанғанына биыл ширек ғасыр болады. Әрине, алдымен жұмыс іздеді. «Ақ орда» атты театр ашылғанын естіп, соған барды. Директоры – айтыстан таныс ақын Ерік Асқаров екен. Содан екеуі арқа-жарқа, мәре-сәре болып қауышады. Жадыра жағдайды жеткізгеннен кейін Ерік оны жұмысқа алады.
Аталмыш өнер ошағы кейін К.Байсейітова атындағы Мемлекеттік опера және балет театрына айналды. «Астана Опера» театры ашылғаннан кейін Жадыра Құтжанованың қызметі соған ауысты. Міне, биыл – театр саласында костюмер болғанына жиырма бес жыл. Мұнда ол әртістердің сахналық киімдерін қадағалап, соларға жауап береді. Жалпы «Астана Операда» 10 мыңнан астам костюм болса, соның 1584-і – ұлттық костюмдер.
«Театр деген керемет жер ғой, өнер ордасы. Маған ұнағаны соншалық, ширек ғасыр бұрын келгеннен кейін кеткім келмей қалды» дейді ақын.
Жадыра Құтжанова – айтыс ақыны ғана емес, жазба ақын да, өз өлеңдеріне бірнеше ән жазған сазгер. Бір кітапқа жүк болатын жырлары дайын тұр. Айтыстарынан да бір кітап құрастыруға болады. Ал әндері «Ғасыр», «Ұлар» сынды топтардың репертуарына енген. Айтыста кезінде жақсы көрінген Салтанат Өтелбаева – Жадыра Сәкенқызының шәкірті.
Кейінгі жылдары бірнеше ретро-айтысқа қатысты. Атап айтқанда, 2022 жылы Қостанайдың Рудный қаласында өткен және былтыр Торғайда ұйымдастырылған айтыстарда Әлфия Орманшинамен бірге өнер көрсетті. Қазір айтыстарға қазылар алқасына да шақырылып тұрады.
Биыл мерейлі белестің біріне шығатын ақынның кітап шығару, басқа да жоспарлары бар. Сәтімен жүзеге асуын тілейміз!
Аманғали ҚАЛЖАНОВ
