«Алашорда – бойымды түзейтін тарихи айнам»
Жақында «Фейсбук» желісінде Елдес Ордалаш есімді азамат Қазақ мемлекетін одан әрі біріктіретін ортақ фактор керек екенін айтып, пікірталас ұйымдастырды. Түркия елінде білім алып жатқан қандасымызды әлеуметтік желі арқылы біз де әңгімеге тартқан едік.
– Түркияда магистратурада білім алып жатырсың, ондағы оқу жүйесін біздікімен салыстыруға келе ме?
– Мен тарих мамандығына түстім. Бұйыртса, келер жылы бастаймын. Сіздердегі жаңа жүйені біле алмадым, бірақ біздің елдегі оқуға ұқсамайды екен.
– Оқу бағдарламасында не өттіңдер?
– Бір жыл тіл үйрену (түрікше) курсынан өтеміз.
– Түркияда магистратурада оқып жатқан жастар оқудың киын екенін айтады. Тіпті, кейбір қазақ жастарының бітіре алмай тастап кетіп жатқаны шындық па?
– Ол рас болуы да мүмкін. Бірақ бәрі азаматтың өзін қамшылауына байланысты. «Қиын іс жоқ жаһанда, ықылас қойған адамға» деп Абай атамыздың өзі айтқан жоқ па?!
– Университетке қалай түстің?
– Мен «Türkiye bursları», яғни Түркияның мемлекеттік грантымен тарих мамандығы бойынша Кония қаласында оқып жатырмын. Осы бағдарлама бойынша бір жыл тіл үйренудемін. Алдағы тамыз айында тапсыратын емтиханнан сүрінбесем, мамандығымды одан әрі тегін жалғастырамын. Егер сүрінсем, салмақ өз қалтама түседі.
– Қазақ мемлекетін біріктіретін ортақ фактор туралы не айтасың?
– Ұлттық идеология деп ойлаймын. Бәрімізге ортақ фактор – сол. Барлық қазақтарды біріктіретін идеялық күш – тіл, дін, ұлттық салт-дәстүр һәм Алаш идеясы.
– Ондағы қазақтар Қазақстанның мәселесіне қаншалықты назар аударады?
– Түркиялық қазақтар бұған дейін бұрынғы көшіп кеткен ата қонысы қазіргі Қытайдағы Шыңжаң өлкесіне баса назар аударған. Алайда Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейін, 1990 жылдан бері тәуелсіз қазақ еліне назар аударып, елдегі болып жатқан кез келген мәселеге алаңдаушылық білдіреді.
– Қазақтар жиі бас қоса ма?
– Бір-бірінің жай-күйін білу үшін жиі бас қосады. Сондықтан болар жергілікті халық қазақтарды ұлтжанды деп бағалайды.
– Кония – тарихи қала. Ондағы тарихи ескерткіштерге көңіл бөлу жағы калай? Жергілікті жастар өз мәдениетін қаншалықты бағалайды?
– Кония – Селжұқ мемлекетінің астанасы болған жер. Сондықтан рухани астана саналады. Стамбул мен Анкарадан айырмашылығы жер мен көктей. Тарихи ескерткіштерге мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінеді. Жастар тарихи орындар мен көне жәдігерлерге отаншылдық сезіммен қарайды және құрметтейді. Түрік жастары патриот келеді екен. Кониялықтардың басқа тұрғындардан ерекшелігі сол, ислам мәдениетінің айналасына топтасқан.
– Қалада қанша қазақ отбасы бар?
– Түркияға алғаш қоныс тепкен қазақтар ауылдық елді мекендерге орналасқан екен. Олар – Кония, Ақшехир, Нидедегі ауылдар және Измирдегі елді мекендер. Осыдан 20-30 жыл бұрын бәрі дерліктей ауылды тастап, үлкені бар, кішісі бар Стамбулдың Зәйтүнбұрын, Гүнешли және Сефакөйiнен жер алып, сол жерге «Қазақкентін» салыпты. Ал көшпей қалған кісілер шағын ауылдарда тұрады, соның ішінде саны жағынан ең көбі Нидедегі Алтай ауылы. Онда шамамен қырықтай отбасы бар. Ал, Кония қаласында бірер отбасы болмаса негізінен жоқ десе де болады.
– Студенттер көп пе?
– Қазақстан мен Моңғолиядан келген сексендей студент бар екенін білемін. Түрлі мамандық бойынша білім алып жатыр. Арасында докторантурада, магистратурада және университет қабырғасында оқып жатқандары да бар.
– Жалпы Түркиядағы қазақтар атамекенге көшкісі келе ме?
– Түркия қазақтары көшкісі келеді деп айта алмаймын. Бірақ, қазақ болып қалғысы келетіндер көшкісі келеді. Түркия қазақтарының Қазақстан туралы білетіні көп, көбісі барып та келген. Қазақстанда қалып қалғаны да жетерлік. Ең бастысы, ұрпақтарында қазақ және қазақ мемлекеті деген түсінік бар. Түркиядағы қазақтарды өзім іштей үш топқа бөлемін. Ең алғашқысы, елді осы мемлекетке көшіріп әкелген тұлғалар. Олар Құсайын Тайжы, Қарамолла Оқыр, Қалибек Хакым, т.б. айта берсеңіз көп. Осы кісілер Пәкістандағы бүтін қазақты шашауын шығармай аман-есен Түрік еліне көшірген. Бұл кісілер Түркия қазақтарының алғашқы өкілдері саналады. Жанарынан от, жүздерінен нұры таймаған ұмытылмас тұлғалар.
Екінші топ өкілдері 1950 жылдары Пәкістанда немесе Түркияға келгеннен кейін өмірге келген кісілер. Бұл буын өкілдері Түркияда тері өнеркәсібін жандандырған. Қазір бұл кісілердің алды алпысты алқымдап қалды. Қазақ тіліне судай, мүдірмей ағып тұр. Араларында профессорлар, кәнігі мамандар бар.
Үшінші топ, 50 жастан төменгі кісілердің Түркияда туған ұрпақтары. Осы үшінші буын өкілдері қазақ тілінен мүлдем қол үзе бастады. Зәйтүнбұрын, Гүнешли және Сефакөйдегі қазақ отбасыларына барғанымда ол кісілердің қазақша аман-саулықтан аса алмайтындықтарын байқадым. Бір отбасында көнекөз кісі болса аздап қазақша түсінеді.
– Көшкісі келмейтіндерді түсінуге болатын шығар…
– Басқа елдердегідей емес, Түркиядағы қазақтарға көптеген жеңіл-діктер, орайлар бар. Сондықтан көшуге себеп болатын сыртқы фактор жоқ.
– Өзіңнің тарихқа қызығушылығыңа не себеп?
– Мен Түркияға шынымды айтсам қазақ елі үшін кеттім. Алладан сұрағаным осы еді. Әрбір ұлттық мемлекет өзінің шынайы тарихына қарап бойын түзейді. Осы елден ғылым-білім үйреніп, ат басын қазақ еліне бұрсам деймін. Бізді шет елге қанат қақтырған күш Отан мен ұлтымызға деген сүйіспеншіліктен туған. Мен алдағы уақытта қазақ елінің ұлттық мәртебесін көтеруге титтей де болса өз үлесімді қосу үшін мықты маман болғым келеді. Алашорда – менің бойымды түзейтін тарихи айнам! Тарихқа кішкене кезімнен қызығамын. Сонымен қатар, географияны ұнатамын. Қазақ елінің Астанадан бастап, елдегі барлық қалалар мен облыстар жайында, олардың географиялық ерекшеліктері туралы жақсы біліп алдым.
– Өзің Қытайдың қай өңірінде тудың?
– Тарбағатай аймағы. Бұл аймақ Алтай, Іле деп Қазақ облысына қарайды. 1963 жылы бұл аймақтан жиырма мыңнан астам қазақ елге ауған. Солардың ішінде бірталайы белгілі ғалым, тарихшы боп Қазақ елінде жұмыс атқарады. 1989 жылы біздің аймаққа Қазақстаннан келген кісі маған Елдес деп ат беріпті. Екі елдің қазақтары дос болсын деп қойған екен.
– Тіл үйренуден өзге қандай қосымша жұмыстармен айналысасың?
– Түркия Осыманлы заманынан бастап қазірге дейін әлемнің өркениетіне қатты ықпал еткен исламның орталығы болған жер. Көптеген білім, мәдениет ошақтары бой көтерген. Сонымен қатар бұл жерде Осыманлы заманындағы дерегі ашылмаған тарихи құжаттар, Қазақ тарихына және Қазақ хандығы, тіптен Алтынорда туралы сырлы да жарқ етер деректер баршылық. Ендігі мақсат – оны ашу, ондағы тың деректерге тарихи талдау жүргізу. Орта Азия мен Қазақ хандығы туралы тың деректерді елге жеткізе білу керек деп ойлаймын.
Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ