Биыл – аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ХХ ғасыр басындағы «Алаш» қозғалысының жетекшісі, Алашорда үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейханның 150 жылдығы. Тұлғаның мерейтойына орай елімізде әртүрлі шаралар өтуде. Астана қаласы мемлекеттік академиялық филармониясы да Конгресс-холда әдеби-сазды кеш ұйымдастырып, Әлиханды ән-күймен әспеттеді.
Әлиханның композиторлық қыры болмаған. Ол өлең де жазбаған. Есесіне атқарған қоғамдық қызметі, ғалымдығы, аудармашылығы елге аян. Кезінде «Алаш» қозғалысындағы серіктерімен бірге қазақ мемлекетінің даму бағытын айқындады. Соның ішінде экономикалық және ауыл шаруашылығы мәселелерін көтерді. Ұлтқа қызмет етуді алдына басты міндет етіп қойды.
Кеш барысында Ә.Бөкейханның тұлғалық қасиеті мен ұлттың азаттығы жолындағы қызметіне шолу жасалды. Әлиханның өзі ән жазбаса да, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев сынды Әлиханмен мүдделес тұлғалардың ән шығарғандығы жөнінде айтылып жүргеніне біраз болды. Тіпті, қазір бірнеше ән солардың атына телініп жүр. Бұл сөздердің негізді-негізсіздігін өнертанушылар анықтай жатар, алайда жоғарыда аттары аталған қайраткерлер өнерден құралақан болды деп айтуға ешкімнің ауызы бара қоймас.
Кеште Ахмет, Міржақып, Мағжанның авторлығымен танылып жүрген әндерді тыңдадық. Жалпы, филармонияның Әлихан өмір сүрген дәуір шындығын қасірет-қайғысымен бірге көрсетуге тырысқаны байқалды. Мәселен, мақаламызда аттары аталған тұлғалар зобалаңы көп өткен ғасырдың отызыншы жылдары опат болды. Сол заманның қайғысын күйші Айтбай Мұздаханов «1937 жыл» атты шығармасына арқау етіп алыпты. Кеште филармонияның Қазақ оркестрі бұл күйдің тұсауын кесті.
Отызыншы жылдардың қырғынына тек қана ұлттың сүт бетіне көрінер қаймақтары ғана емес, ел ішінде жүрген өнерпаздар да ілікті. Солардың бірі Қарағанды облысының Шет ауданында өмір сүрген Әбди Рысбекұлы болды. 1931 жылы атылған Әбдидің «Қосбасар» күйін Жексенбек Нұржауов шертті.
БЕДЕЛСӨЗ
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
Алаштанушы ғалым:
– Биыл Әлихан Бөкейханның 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО шеңберінде аталып өтіп жатыр. Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Алаш» мәдениет және рухани даму институтының үйлестіруімен Әлиханның 15 томдығы баспаға әзірленіп жатыр. Әзірше оның 2 томы жарық көрді. Осы күндерге дейін Әлиханға қатысты Астана мен Алматыда ғылыми-тәжірибелік конференциялар өтті. Оның туған жері – Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында мерейтойы кеңінен тойланды. Ал Астананың оң жағалауында Әлихан Бөкейханның атында шағын ғана көше бар. Ономастикалық комиссия оны ұзартып, сол жағалаудағы Орынбор көшесіне қарама-қарсы жатқан Еңбекшілдер көшесін Әлиханның атына ауыстыруды ұйғарды. Сондай-ақ, Астанадағы №76 орта мектептің ұжымы оқу орнын Әлихан Бөкейханның атына беруді сұрап отыр.
Жетісудың жүйрігі Қапез Байғабылұлы «халық жауы» деген жаламен тұтқындалып, жер аударылды. Ақыры Коми АКСР-інің Ухта қаласында атылды. Оның елмен қоштасып бара жатқандағы соңғы әнін Әйгерім Нартуеева орындады.
Сол кездің қасіреті аса көрнекті композитор Нұрғиса Тілендиевтің «Қилы кезең» атты шығармасынан да көрінеді. Осы шығарманы да оркестрдің орындауында тыңдадық. Күй анасы Дина Нұрпейісованың «1916 жыл» күйі де кештің мазмұнына сай келді. Жергілікті композитор Қайыржан Мақановтың «Алаш арыстарына тағзым» атты туындысы концерттің рухын аша түсті.
«Алаш» қозғалысының өз әскері болғаны белгілі. «Алаш маршы» немесе «Ғаскер өлеңі» аталатын әскерге арналған ән сөзін Жүсіпбек Аймауытұлы, ал әуенін Міржақып Дулатұлы жазды. Бұл шығарманы Тельман Нұртай аса бір биік рухпен алып шықты. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Алаш ұраны» өлеңін Жастар одағы сыйлығының лауреаты Нұрай Танабаев шабыттанып оқып берді.
Мағжан Жұмабаевтың «Сағындым» әнін Данияр Мұқан шырқап, көрерменді сағыныш ауылына өзімен бірге сапарлатса, Ахмет Байтұрсынұлының әні делініп жүрген «Аққұмды» Перизат Тұрарова шалқытты.
Қуғын-сүргін көрген күйшілердің тағы бірі – Батыс Қазақстан өңірінде өмір сүрген Сейтек Оразалиев. Қазақ оркестрі оның да бірнеше шығармасын жаңғыртты. Соның ішінде есімізде қалғаны «80 ер» күйі болды.
Филармонияның Халық әні бөлімінің көркемдік жетекшісі Секен Сыздық салған ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың өлеңіне жазылған Тұрсынғазы Рахымовтың «Қазағым-ай» әні мен Күнсұлу Тұрлыбекова айтқан Шәкәрім Құдайбердіұлының «Бұл ән – бұрынғы әннен өзгерек» шығармасы да кештің әрін кіргізді.
Ең бастысы, қазақ тарихына сапар шектірген кештің көрермендері Әлихан әлеміне бойлап, оның тұлғасын тани түсті.
Аманғали ҚАЛЖАНОВ
