ӘР БАЛАНЫҢ БІР БАҚЫТЫ БАР

Н.БАЙЫРБЕК: Бала десе ет-жүрегі елжіремейтін адам кемде-кем. Біз солай ойлаймыз. Әйтсе де, баланы әркім әрқалай сүйеді екен.

Кейіпкеріміз, екі бірдей мүгедек баланы мәпелеп өсіріп отырған жас ана Әйгерім Асанованы тыңдап көрелік.

Ә.АСАНОВА: Менің екі балам бар. Бірақ, екеуін босанған кезде де денсаулығында кемістіктер болып туылды. Бірінші балам дүниеге келісімен, екі күннен кейін оның «қасқырауыз» екені анықталды. Яғни, ауыз қуысындағы үстіңгі таңдайы жоқ екен. Дәрігерлер тексерді, генетикалық жағынан ешқандай кілтипан таба алмады. Сөйтіп, жолдасымыз екеуміздің қанымыз сәйкес келмейді деп айтты. Оны да тексерттік. Бірақ, кейін ол да расталған жоқ. Сонымен, тағдырдың жазғаны шығар деп, көңілдегі кірбіңді елемеуге тырыстық. Баламыздың аузына ота жасату үшін жүгірдік. Сөйтіп үлкен қызымыз он бір айлық бол­ған­да бірінші рет Ана мен бала орта­лығында ота жасаттық. Хирург дәрігер ота жасатып жатқан ата-ана­лардың бәрі пәленбай доллардан тастап кететінін айтып, бізге емеурін танытумен болды. Ша­ма­мызға қарай біз де ақша бер­дік. Квотамен барған болсақ та. Алай­да, арада бірнеше ай өткенде ота жа­сап, тіккен ауыз қуысындағы таңдай еті қайтадан жыртылып кетті. Ота сәтсіз болды. Сөйтіп, бір жылдан кейін қайтадан ота жасатуға тура келді… Бұл уақытта мен екінші балаға жүкті болатынмын. Оны алдырғым келген жоқ. Өйткені, сәбиді Алланың берген бір сыйы деп қабылдадым. Ол бала жеті ай­лығында дүниеге келді. Яғни, шала туылды. Өкінішке қа­рай, екінші қызымның да дамуы ойдағыдай болмай шықты. Дәрі­­гер­лер сәби туылғанға дейін еш­те­ңе анық­тап, ештеңе айтпаған соң бұл мен үшін күтпеген жағдай еді. Бала­­ны көргенде өзім шошып кеттім. Өйт­кені, оның оң қолында төрт саусақ, ал аяқтарында тағы да солай бірігіп біткен саусақтар болды. Екі аяғында да сондай ке­міс­тіктер бар. Дәрігерлер шала ту­ған­дықтан, қызымды жан сақ­тау бөліміне алып кетті. Кейін оны көруге барғанда ауыр күйге түс­тім. Бөлімдегі бас педиатр мені каби­нетіне шақырып, отырғызып қойып, жекіре сөйледі. «Бірінші ба­лаң ауру бола тұра екінші баланы неге кө­тердің? Бірінші балаң да, екін­­ші балаң да ауру. Ертең өскен соң олар сені кінәлайтын болады. Алды-ар­тыңды неге ойламадың? Енді сен жағ­дайды ушық­тырма, бала­дан бас тарту қағазын жаз да, осында қалдырып кет. Ол ертең адам бол­майды. Тіпті, тірі болса да, не жүре алмай, не сөйлей алмай, миы дамы­май, мүгедек болып қала­ды» деді. Мен қорыққанымнан анама теле­фон шалдым. Жағдайды айттым. Анамның бір құрбысы болатын, мүгедек қызы бар еді. Жасы он төртке келсе де, әлі күнге тө­секте жататын. Ми жағынан да­мы­май қалған. Не жүрмейді, не сөй­лемейді. Сол бала үшін күйеуі от­басын тастап кеткен. Анам сол әйел­ді есіме салып, өзінің мен үшін алаң­дай­тынын айтты. Сөйтіп: «егер дәрі­герлер баланы тастап кет десе, тас­тап кет. Мен сенің өмір бойы мүге­дек баламен арпалысып өткеніңді көре алмаймын. Мен де анамын, сен баланы ойласаң, мен сені ойлаймын», – деді анам. Бұдан соң ұзақ ойландым. Бір жағынан қатты қорықтым. Баланың болашағы жоқ болса, онда несіне оны алып кетіп, бауыр басып, өзімді қинауым керек дедім. Сәбидің өмір сүретініне сенген жоқпын. Сөйтіп, баланы шынымен қалдырып кетуге бел будым… Екі-үш күн шыдадым. Баламды көруге бармай қойдым. Үшінші күні жан сақтау бөлімінің бас педиатры ма­ған келді де, баладан бас тарту қаға­­зын жаз деді. Мен қайтадан ой­лан­дым. Сол сәт анаммен ғана сөй­лесіп отырғанмын. Бірақ та соң­ғы сәтте анам да өз ойын жасырмады. Қаншама жетім бала­лардың шетел­діктерге бері­ліп жатқанын, ауру балалардың донор­лық мақсатта пайдаланылуы мүм­кін екенін айтып, жылады. Мен сол сәтте баламды соңғы рет көріп қа­­лайын­шы деп, реанимациядағы сәби жатқан шынының қасында жы­лап тұр­ғанмын. Шала туылған сәби өте кіш­кентай еді. Бірақ дем алып, ұйықтап жатты. Шынымен балам­ды өсіріп, органдарын алып саудаға салып жатса, не болады деген ой менің жүрегімді ұшырды. Қанша дегенмен, іштен шыққан балам емес пе, өзімнің қалай қатыгез ойларға беріліп кеткеніме өкініп, тағы да жылап алдым. Сөйтіп, ба­лам­ды қалдырғым келген жоқ. Дә­рі­гер­дің әке­ліп қал­дырған қаға­зын жыртып тастадым да, баламды алып кететінімді айттым…
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Қазір жол­да­сыңызбен бірге тұрасыз ба?
Ә.АСАНОВА: Иә.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Кішкен­тайы­ңыз қазір нешеде?
Ә.АСАНОВА: Үш жарым жаста.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Бала сөй­лей ме?
Ә.АСАНОВА: Аллаға шүкір, сөй­лейді. Екі жасынан бастап жүр­ді. Бірақ, екі жасқа дейін бала­ның өздігінен жүре алмай жат­қанын көріп, мүгедектікке шыға­руға талпынғанымда көптеген қиын­дықтарға тап болдым. Дәрігерлер баланы мүгедекке жатпайды деп, бет бақтырмады. Бірақ оның аяғының кемістігі бір бөлек, қо­лын­да төрт саусақ қана бар, өз бетін­ше не қасық, не қалам ұстай алмайды ғой. Осыны айтып, қанша жү­гір­сем де, еңбекке жарамдылық жағ­дайын тексеретін сарапшы-дәрігерлер баланы мүгедектер қата­­рына жат­қызған жоқ. Ол кезде мен тіпті қызымның жүріп кете­тініне де көзім жетпейтін еді. Бір аяғы қыс­қалау. Сөйтіп, анда жүгі­ріп, мында жүгіріп, амалсыз сол кез­дегі Үкімет басшысы Кәрім Мәсі­мовке хат жаздым. Екі балам­ның жағ­дайын айтып, екеуін де мүгедектер қатарына қоспай отырғанын айтып, шағындым. Содан кейін ғана әлгі орталықтың сарапшы дәрігерлері хабарласып, екі балам­ды да мүге­дек­тікке шығарып берді.
Жалпы мен үлкен қызыма екін­ші рет ота жасатқанда, Аллаға шү­кір сәтті өтті. Қазір қызым бес жас­қа таяды. Соңғы жылдары әй­теуір сөздерін түсіне бастадық. Өзге­лер түсінбесе де, әкесі екеуміз ұға­мыз. Сондықтан, ол баланы мүгедек­тіктен шығарған. Ал екінші қызыма әлі ота жасатқан жоқпыз. Өйткені, аяғын басып, енді ғана жүріп жүр­ген соң, қорқып отырмын. Отадан соң қайтадан жатып қала ма деп қауіптенемін.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Негізінде, халық­тың ғасырлар бойғы жина­ған тәжірибесі бойынша, сіздікі дұрыс. Бала бес жасқа дейін өсіп-өніп, тәрбие алып, алғашқы қалыптасу кезеңінен өтуі керек екен. Сондық­тан, әлгіндей үлкен отаға бес жас­тан соң апарған дұрыс та шығар.
Өздеріңіз қай жақтан келді­ңіздер?
Ә.АСАНОВА: Көбісі бізге «Семей жақтан келген жоқсыңдар ма?» деп жатады. Бірақ, біз ол аймақтан емеспіз. Мен оңтүстіктенмін. Жолдасым Қарағандыдан. Бірақ біз бәрінен сұрастырып жүрміз, ата-бабаларымызда мұндай кемістіктер болған емес. Туыстарымыздың арасында да ондай жоқ.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Рас, эколо­гия­­ның салдарынан деп тапса, бә­рі Семей жақты ойлайды. Бірақ Се­мей­ден де басқа жерлерде эколо­гия­лық проблема көп.
Н.БАЙЫРБЕК: Рысты Ма­ғауия­қызы, сізге бір сұрақ. Әйгерім Мәсімовке хат жазғанға дейін ба­ланы мүгедектікке шығара алмай келдім деп отыр. Оның аяқ-қолын­дағы кемістіктерге қарамай, тексеруден кейін дәрігерлер сау адамның қатарына жатқызып отырған. Яғни, кемістікпен туылған баланың кіл­типансыз дамитынына сенім біл­дірген. Осы қаншалықты заңды?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Бұл жер­де, сөз жоқ, баланың құқы бұзыл­ған. Неге десеңіз, оның туа бітті кеміс­тіктерін көзбен көре отырып сарапшы дәрігерлердің мүгедектікті растамағаны дұрыс болмаған.
Л.ҚОЙШИЕВА: Әрине, құқы бұзылған. Ал мүгедектікке шығар­са, ол баланы асыраушы адамға аз да бол­­са әлеуметтік көмек болар еді ғой.
Н.БАЙЫРБЕК: Жалпы мүге­дек­тікке шығару мәселесінде осын­дай қисын­сыздық көп болып тұра­тынын білеміз. Ал балаларға қатыс­ты мұндай құқық бұзушылық бізде, Астана қаласында қаншалықты жиі орын алады?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Мен оны нақты айта алмаймын. Неге десе­ңіз, бізге шағымданған немесе осын­дай оқиғаның тіркелген кезі бол­ған жоқ. Бірақ, бұл баланың құ­қы мүлдем бұзылмайды дегенді біл­дір­мейді. Менің ойымша, әсіре­се баланы мүгедектікке өткізу мә­се­ле­сінде алдымен баланың әлеу­мет­тік жағдайын ойлау керек. Әлеу­мет­тік жағдайын жасау деген – ол бала­ның құқын қорғау деген сөз. Яғни, ол денсаулығына ғана қатыс­ты мәселе емес. Сол себепті де, қазір медицина саласына әлеу­меттік жағдай деген ұғым енгізіліп жатыр.
Екіншіден айтқым келетіні, көп жағдайда біздегі ата-аналар бал­а­ның құқына тым селқос қарайды. Көбінесе келмейді, мәселені айтпайды. Мынадай жағдайда да, кеңес өкіметінен келе жатқан ұғым болса керек, мемлекеттік меке­ме айтса болды, соған сеніп, бас шұлғып жүре береміз. Дұрысы, Әйгерім секілді, баланың құқын талап етіп, тиісті орындарға хат жазып, жүгіру керек. Әркім қай жерде болса да баласының құқын қорғай білуі қажет.
Бұл жерде, мысалы, Әйгерімнің екі баласынан да бас тартпай, мәпе­леп, өсіріп отырғаны – өзгелерге үлгі болатын жағдай.
Л.ҚОЙШИЕВА: Бұл – үлкен ерлік.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Иә, ерлік. Негізінде, баланың құқын қорғау деген отбасынан басталады. Тіпті, сәби ананың құрсағында жатқан кезден бастап оның болашағын ойлап, бала бақыты үшін күресті бастау қажет.
Л.ҚОЙШИЕВА: Бізде осындай кемістігі бар балаларды гимнастикамен немесе басқа да шаралар арқылы дамытуға, олармен жұмыс істеуге арналған орталықтар бар ма? Олар тегін жұмыс істей ме?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Бар. Астанада балаларға арналған үш оңалту орталығы бар.
Л.ҚОЙШИЕВА: Ал Әйгерім, сондай тегін орталыққа балаларын апарып, игілігін көрді ме екен, соны сұрағым келіп отыр.
Ә.АСАНОВА: Мен кішкентай баламмен әлі барған жоқпын. Бірақ үлкен қызымды апарғанымда, онда сал ауруымен ауыратын балалар көп жататынын көрдім. Олардың миы дамымай қалған, сондықтан, аяқ-қолдарын игере алмайды. Қоз­ғалуы қалыпсыз. Сондықтан, қызым ол балалардан шошып, жылады. Сөйтіп, барғысы келмеді. Сол себепті, біз де апармайтын болдық. Бірақ қазір логопедтік балабақшаға барады. Отадан кейін тілін түсіне бастадық деп отырмыз ғой, сол бақшада арнайы мамандардың айналысуы арқасында сөйлеуі дұрысталып келе жатыр. Өзі қазір беске таяды.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Қаламыздағы Мамандандырылған балалар үйін­де бір көзі көрмегені үшін ата-анасы бас тартқан балалар бар. Немесе бір қолы қысқа болғаны үшін, жүрегінде тесік болғаны үшін, жалпы осындай денсаулығындағы кемістігі үшін туған баласынан бас тартып жатқан аналар аз емес.
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Иә, Маман­дандырылған балалар үйінде сондай балалар көп. Менің ойымша, біздегі перзентханаларда жас аналармен сөйлесіп, оларға ақыл-кеңес беретін психологтардың, әлеуметтік педагогтардың болмауы – ең үлкен мәселелердің бірі. Әйт­песе, міне, біздің алдымызда Әйгерім өзінің жағдайын айтып отыр ғой. Бұл қызға психологиялық қолдау көр­сетіп, дұрыс жол нұсқап, қайырлы нәрсені айтудың орнына ондағы педиатр­лар баладан бас тарт деп үгіт­теген. Меніңше, бұл дұрыс емес.
Н.БАЙЫРБЕК: Шетелдіктерге жетім балаларды асырауға беру мәселесі бізде он жылдан бері қозға­лып келеді. Осы мәселе бойын­ша қызу пікірталас туындағанда ресми орындардың «шетелдіктерге ауру балаларды ғана беріп жатырмыз» деген уәж айтып келгені де жасырын емес. Ал, шын мәнінде ауырмайтын адам жоқ қой.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Жаңа туған балалардың 80 пайызының денсау­лығынан әйтеуір бір ауру табылатыны рас.
Ә.АСАНОВА: Сау болып туылып, бірнеше жылдан кейін ауруы білініп, жатып қалып жатқан балалар да аз емес қой. Сонда біз өзіміз ту­ған ба­ланың бір жері ауырғаны үшін тастап кете беретін болсақ, онда кім болғанымыз? Мен де осы­ны түсін­беймін. Теледидардан ата-анасы тастап кеткен мүгедек балаларды көрген кезде жүрегім ауы­рады. Ондай кезде, шынымды айтсам, отырып жылап аламын. Өйткені, өзімнің қызымды туған кездегі жағдай есіме түседі.
Менің ойымша, әрбір бала өмірге келгеннен кейін, оған Алла­ның нәсіп еткен бір бақыты болмауы мүмкін емес. Тіпті, баланың бір жері кеміс болып туса да, оның басқа бір сезімі, басқа бір қабілеті өзге балалардан артық болып туатынына өз басым күмәнданбаймын. Мысалы, менің балаларымның дене мүшелерінде кемістігі болғанымен, олардың ойлау қабілеті, миының дамуы жағынан кейбір балалардан әлдеқайда артық екенін өзім білемін. Олар өмірге құштар болып келеді. Өмірді сүйеді.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Әйгерімге қарап, мына бір нәрселер ойыма түсіп отыр. Балалардың құқын қорғау департаменті болғаннан кейін бізге неше түрлі жағдайдағы ата-аналар келеді. Кеше ғана кәмелетке толмаған балалардың құқын қорғау мәселесі бойынша комиссияның мәжілісі болып өтті. Жиынды Білім басқармасының басшысы Әсима Бимендина өзі жүр­гізді. Біз соның мүшесіміз. Сон­да айтайын дегенім, соңғы үш-төрт жылда бізде баласынан бас тартып жатқан ата-аналар өте көп. Әйгерім өзінің туған баласының мүгедек болатынын, дене мүшелерінде кемістік барын біле тұра, оны жетімдер қатарында тастамай, алып кетіп, мәпелеп өсіріп отырса, былайғы өмірде сап-сау, әп-әдемі балаларын «мен мұны асырай алмаймын» деп тұрып, тастап кетіп жатқандар бар. Тіпті, он төртке келген, өсіп қалған баласын солай әкеліп, жетімдер үйіне өткізіп кеткендерді көріп жүрміз. Ондай ата-анаға неге өйттің деп, қаттырақ сөйлей бастасақ, «сендердің жұмыстарың болмасын, менің жағдайым жоқ, өзім ауырамын. Баланы асыраймын ба, жоқ па, өзім білемін» немесе «тұрғын үйім жоқ», «пәлен жоқ, түген жоқ» деп тұрып алады. Өкінішке қарай, со­лардың көбі – өзіміздің қаракөздер.
Осы мәселені қалай шешу керек, не істеу керек, Астанаға кілең күнін көре алмай жүрген, азып-тозған азаматтар келіп алып, баласынан бас тартып жатыр ма, әлде басқа себебі бар ма – осыны зерттеу керек болып тұр. Өйткені, басқа жақтарды білмеймін, дәл біздің Астанада осындай жағдайлар көп. Өткен 2012 жылдың өзінде Астана бойынша біз 17 ата-ананы құқынан айыруға мәжбүр болдық.
Н.БАЙЫРБЕК: Өз талаптары бойын­ша ма?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Өз талаптары бойынша.
Н.БАЙЫРБЕК: Расында да, бізде міндетсу, масылдық пси­хология басым сияқты. Маман­дан­ды­рылған балалар үйіне барға­нымызда да, кейбір ата-аналардың жаңа туған сәбиін «Сендер мемле­кет­тік мекемесіңдер, баламды бағып беруге міндеттісіңдер»,- деп тұрып, сәбилерге уақытша қарай­тын бөлімге әкеліп, баласын өткі­зетін көрінеді.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Иә, солай сөй­лейді.
Н.БАЙЫРБЕК: Шын мәнінде, баланың бес жасқа дейінгі тәрбиесі оның бүкіл адамның болмысының негізін құрайтыны рас болса, осы сәби шағында оның бойына мейірім ұялатып, өзіміз балаға мейіріммен қарауымыз қажет емес пе. Ал «сен қара» деп, мемлекеттік мекемеге тасталған баланы кім туған баласындай өбектеп, аймалап отырады? Онда пәленбай бала бар. Ал қы­з­метшілер – олар бәрібір жәй қыз­метші ғой. Бала күтіміне жұмысым деп қарайды. Ананың мейірімін олар бере алмайды. Бала мейірімге қанбайды. Ал сол баласын тастап кеткен ата-аналардың көбі балалар үйінің тәртібіне бағынғысы келмейді екен. Қалаған уақытта баланы келіп көріп, қызықтап кеткісі келеді. Баласы құдды зообақтағы бір ермек құралы секілді…
Жалпы, осы жағдай, балалардан бас тарту оқиғаларының көбейіп кеткені туралы психолог ретінде, Лимана апай, сіз не айтасыз?
Л.ҚОЙШИЕВА: Байқағаным, соңғы жылдары жағдайымыз жақ­сар­ғанымен, қоғамда қатыгездік, мейірімсіздік белең алып бара жатқан секілді. Бұл еліктеушіліктен бе, әлде адамдардың бойын өзімшіл­дік билеп алған ба – түсінбейсің. Бұрын қайта заман қиын кезде адамдар арасында мейірімділік, жылылық болатын… Бізде осы қоғам­дық келеңсіздікке құрбан болып отырған отбасылар да аз емес. Психо­логиялық дағдарыс орталығы болған соң, бізге ондай азаматтар көп келеді. Балаларын ұрып соғып, азаптайтын жағдайлардың бар екеніне куә болдық. Мысалға, бір жас келіншек бізге жиі телефон соғатын. Біраз сөйлеседі де, тұтқаны қоя салады. Бірнеше рет осындай жағдай болды. Содан кейін «сен қалай да бізге келуің керек» дедім. Кейін ақыры жолын тауып, әлгі әйел келіп кетті. Сөйтсек, жолдасы осы қалада құқық қорғау органдарының бірінде жұмыс істейді екен. Ол үш жыл бойы келіншегі мен баласын үйінде қамап ұстаған. Бір күні түнде үйінің кілтін ұрлап алып, келіп отыр әлгі әйел. Өздерінің түрлерін көрсеңіз, тұтқында болған адам сияқты, баланың да, келіншектің де түрі боп-боз. Үш жыл бойы күн көрмеген. Одан бөлек баласын ұрып-соғып, аяғынан ұстап лақтырып, қабырғаға соғып, үтікпен қорқытып, білгенін жасап келген ата-аналар да бар екен. Әрине, олар көбірек айтқан сайын, осындай қатыгездікке қарсы шара қолданған сайын аяқ тарта бастайтын шығар деп ойлаймын. Бірақ мұндайды азаптаушының қоғамдағы беделіне, қызметіне қарамай, ашық айтып үйренуіміз қажет.
Н.БАЙЫРБЕК: Өзгені қина­ған­нан ләззат алатын, садизмге бой алдырған, былайша айтқанда қа­ты­гез­дікпен ауыратын адамдар не үшін кө­бейіп кетті деп ойлайсыз?
Л.ҚОЙШИЕВА: Жалпы, ХХІ ғасырдың негізгі дерті – психоло­гиялық дерт деп айтады. Мысалы, сіз қандай адамдарға жақын болып, кіммен көбірек сөйлесіп, кім­мен аралассаңыз, сол адамның әсері тимей қоймайды. Бәріңіз де бай­қайтын шығарсыздар, кейбір адаммен әңгімелескенде жаныңыз рахат­танып, демалып қаласыздар, ал енді біреумен әңгімелескенде шаршап, тұла бойыңыздағы қуат бітіп қалғандай сезінесіздер ғой. Міне, осы – ХХІ ғасырдағы психологиялық қуаттың өте басымдыққа шығып бара жатқанының көрінісі. Бұл ғарыштық деңгейге де байланысты. Интернет секілді электрондық, тех­никалық құралдардың қолданыс­қа енуінің де әсері. Жалпы бұрын инфекциялық жұқпалы аурулар көп болған болса, қазір психологиялық ауру көп. Екінің бірінің жүйкесі ауырады. Екінің бірі депрессияда. Екінің бірі күйзеліске бейім. Бүкіл Еуропа осының шегіне жетіп отыр. Ал біз сол жағдайды енді сезіне бас­тадық. Сон­дықтан, әрбір мекемеде психологиялық орталық болуы қажет. Олардың халыққа ақы­сыз жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Осы әңгі­меден кейін маған бір ой келіп отыр. Мен өзі жасымнан ата-әжемнің қолында өскен баласы едім. Сол кісілердің сөзі әлі күнге жадымда сақталып келеді. Енді өзім бір әулеттің анасы болып отырмын. Немерелерім бар, әжемін. Күнде кешкісін балалар да, бәріміз де жұмыстан шаршап ораламыз. Бірақ, кешкі дастархан басына отырарда ылғи да: «Стөлдің басына тек жақ­сылықты ойлап, жақсы көңіл-күймен келіңдер»,- деп отырамын. Жаман эмоция, өткен-кеткен – бәрі сыртта қалуы керек деймін. Өйткені, шынында да, адамдар бір-біріне әсер етеді.
Л.ҚОЙШИЕВА: Иә, нағыз тәр­­биенің ұясы сол дастарханнан бас­­талады ғой. Дастархан басын­да ай­тылған әң­гімелер, жақсы сөз­дер бала­ның жа­дында жатталып қалады.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Өкінішке қарай, көбіміз жұмыспен жүріп, сыртта түрегеп жүріп тамақ ішіп, өз берекемізді өзіміз кетіреміз ғой. Оның ағзаға да қаншама зияны бар. Ал кешкі тамаққа үй іші түгел отырғанда дастарханның берекесін кіргізу керек қой. Дастархан басында, расында, өнегелі әңгіме айтылады. Ол өзі біріктіретін, ортақ­тас­тыратын бастау тәрізді.
Ж.ШӘКЕНҰЛЫ: Жалпы сіздер айтып отырған мәселелердің көбі – жаһандану дәуірінің, электронды ғасырдың бізге әкелген зұлматтары. Осының біреуі біздің ата-бабамыздан жалғасып келе жатқан имандылық әліппесінің үзіліп қалуы мен ұлтымыздан жалғасып келе жатқан тектіліктің сақталмауы салдарынан. Жетпіс жылдық бодан­дық әкесін, шешесін, атасын, апасын, әжесін билеп, құлдықтың қамытын кигізіп, арақ пен темекіге үйретіп, гендерін улап үлгерді. Оның асыл тұқымдарын саяси қуғын-сүргін жылдарында өлтірді, қырды. Осыдан соң имандылық, ұлттық құндылық азайды. Сәбиді келе­шек­ке дайындау, үлкен мақсат­тар­ды ойлау мүлдем қалды. Шын мәнінде біз әрбір қыз балаға ұлттың анасы деп қарауымыз керек. Қызы­мызды қолымызға гүл ретінде ұс­тап, өзгелердің көзін қыздырып жү­ру үшін өсірмей, болашақ бір әулеттің, ұлттың анасы деп тәрбие­леуіміз қажет. Ол үшін баланы құр­саққа біткен күннен бастап оны тәр­биелеуді ойластырған абзал. Құр­сақта жатып-ақ анасының, сырт­тағы адамдардың дауысын ести бастайтын сәби сол құрсақтан жақ­сы сөз естуі керек. Адал ас сіңі­руі қажет.
Мен көп жағдайда ұялы телефо­ным­ды өшіріп қоямын. Неге? Өйт­кені, ол ойды бұзады. Мысалы, мен жарты сағат жұмыс істеп отырып, арасында бір телефон қоңырауына жауап беретін болсам, қайтадан жазуға отырғанда алдындағы ойдың жалғасын жоғал­тып аламын. Бұның бір дәлелі, сіз, мысалы, екі-үш ұялы телефонды қойып, солардың арасына бір жұмыртқа мен бір жүгері, сосын тағы бірдеңені бір-біріне жалғап қойып қойыңыз. Теле­фон қоңырауы әлгі заттарды тал­қан­дап тас­тайды. Байланысын бұзады. Тіпті жұмыртқаның ішін­дегі уыздарын да өзгертіп, тал­қандап жібереді. Ал осындай миы талқандалған ана мен әкеден туған бала ертең қандай болады? Бүгінгі балалар туа сала еңбектеп барып ұялы телефонға жабысады. Неге? Өйткені, біз тумай жатып оларды сол телефонға үйір етіп қойдық қой.
Н.БАЙЫРБЕК: Іште жатқаннан сондай ақпарат сіңдірдік дейсіз ғой?
Ж.ШӘКЕНҰЛЫ: Иә. Телефонды «сенің қажеттілігің мынау» деп, оған жеткізіп қойдық. Ал шын мәнінде оған құрсақта жат­қанда берілуге тиіс ақпарат жаңағы иман­дылық болатын. Ата-бабамыздан қалған бекзадалық, тазалық, текті­лік болатын.
Өткенде радиода сөйлеп жатқан имамға бір ана сұрақ қойып жатыр. «Осылай да осылай, мен балама барымды беріп өсіріп едім, төбесінен құс ұшырмап едім. Ен­ді әбден өсіріп, тұғырына қон­ды­­рып, рахатын көремін бе деп отыр­­ға­­нымда, мені мынау қарт­тар үйі­не әкеліп тастады» деді. Сонда имам: «жарайды, сіз ба­ла­ңызға іш­кізген, жегіз­ген шы­ғарсыз. Бірақ сол баланы құрсаққа біткеннен, тым құ­рыса туғаннан бастап имандылыққа тәрбиелей алдыңыз ба?» деді… Міне, бұл мәселенің жауа­бы – осы. Біз баламызды харам тамақ­тар­мен ауыздандырып, тойдырып, жеткізген соң, оның бойына иман­дылық дарыта алмаған соң, әрине, ертең өзімізге тиісті жауабымызды аламыз.
Біз бүгін сол жағдайды бастан кешіп отырмыз. Кемтар балаларды аямайтынымыз, сап-сау баланың өзін тастап кете беретініміз содан.
Ал Әйгерім қызымыздың басын­дағы жағдайды Алланың сынағы деп қабылдау керек.. Жалпы бала кемтар болып туылып, қиыншылыққа тап болып жатсақ, бұның да артында үлкен бір нығмет, жақсылық болуы мүмкін.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Кей аналар баласынан бас тартып, бар бақыттың қадірін біле алмай жатқанымен, қай қоғамда да бір баланың үніне зар болып жүрген азаматтар да аз емес. Осы орайда, елордамызда, қамқорсыз қалып, мемлекеттік мекемелердің қарауына алынған балаларға ата-ана іздестіру шаралары ұйымдастырылып тұратынын білеміз.
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Иә, ондай жұмыстар әлі де жүріп жатыр. Бұл тұрғыда біз Балалардың құқын қорғау департаментімен бірлесіп құрған база бойынша жұмыс істейміз. Ол жерде барлық асырауға берілуі мүмкін балалар жайлы ақпараттар салынады. Балалардың суреттері, олардың қай жылы туғаны, денсаулық жағдайы – толық жарияланады. Ал бала асырап алғысы келетін ата-аналар арнайы сайтқа кіріп, балаларды көріп, өзінің мейірі түскен баланы сұрап, келіп жатады.
Республикалық база өз жемісін беріп келеді. Қазір қоңырау шалып, өз тілектерін білдіріп жатқан азаматтар көп. Бұл бағытта жұмыс жақсы жүріп жатыр.
Н.БАЙЫРБЕК: Соңғы жылдары бала асырауға өтініш білдіріп жүргендердің саны қанша?
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: 2012 жы­лы – 145 отбасы бала асырап алу­ды сұраған. Олардың ішінде 131 отбасылық жұп жаңа туған шағы­нан бастап төрт жасқа дейінгі балалардан алуға өтініш білдірсе, 14 отбасы төрт жастан үлкен, яғ­ни балалар үйіндегі балалардың бірін алсам деп келді. Ал осы 2013 жыл­дың алғашқы төрт-бес айының өзінде 83 отбасы бала асырап алсам деп, өтініш жазып отыр.
Н.БАЙЫРБЕК: Бұл – бала сұ­рап, тір­келгендердің саны. Ал асы­рау­ға бе­рілген балалардың саны қанша?
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: 2012 жылы 144 бала асырауға берілді. Оның ішіндегі 62 бала –Мамандандырыл­ған балалар үйінің сәбиі. Яғни, төрт жасқа дейінгі балалар. Ал 82 бала отбасы ішіндегі жағдай бойынша, яғни өгей ата-анаға тіркеліп жазылды. Осы 2013 жылды айтар болсақ, қаңтар айынан бүгінге дейін­гі уақытта 43 бала асырауға бері­ліп отыр. Олардың 21-і – балалар үйінен, ал 22-сі отбасы ішіндегі асы­рау жағ­дайлары.
Н.БАЙЫРБЕК: Бұл – Қазақстан азаматтарына берілген балалар ма?
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Иә, Қазақ­стан азаматтарына берілгені.
Н.БАЙЫРБЕК: Ал шетел­діктерге беріліп жатқандар бар ма?
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Соңғы жылдары шетел азаматтарының асырауына бала беріліп жатқан жоқ. Өйткені, мораторий жарияланған. Бұл мәселе әлі қарастырылуда.
Н.БАЙЫРБЕК: Бала асырап алғандарға жәрдемақы тағайындау керек деген мәселе көтерілгенін білеміз. Ол қалай жүріп жатыр?
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Бұл мәселе әлі толық шешілген жоқ. Бала асы­рап алған жағдайда жөргекпұл секіл­ді бір мерзімді жәрдемақы тағайын­дау қарастырылып жатыр. Заң әлі қабылданған жоқ.
Л.ҚОЙШИЕВА: Менің бір сұрағым бар. Егер бір азамат балалар үйінен бірнеше баланы асырап алып, баққысы келетін болса, оларға мемлекет тарапынан көмек бола ма?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Әрине, болады. Ол заңмен толық қарастырылған. Бала асырап алғысы келетін азамат тиісті құжаттарды дайындайды. Психологиялық жағынан, денсаулығы тұрғысынан, сол секілді әлеуметтік жағдайы бойынша біраз тексеруден өтеді. Ал құжаттарын дайындап, тиісті орындардың қол­дауына ие болғаннан кейін баланы патронаттық тәрбиеге ала ма, әлде өз баласы етіп жаздырып ала ма – оны өзі біледі. Бала асырап алған­дарға арнайы жәрдемақы төленеді. Мысалы, патронатқа алынатын әр бала үшін ай сайын – 30 мың шамасында, ал асырап алынған бала үшін 17 мың 310 теңге көлемінде жәрдемақы беріледі. Мұндай көмек 18 жасқа дейін қарастырылған.
Ж.ШӘКЕНҰЛЫ: Сонда 18 жас­тан кейін балаларды мемлекет қай­да барсаң, онда бар деп жібере сала ма?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Бұрын, расында, 18-ге толғаннан кейін мем­ле­кеттік мекемелер балаларды қарамағынан шығаратын. Олар оқу­ға бара ма, жұмыс істей ме – өз жо­лын тауып кетуі тиіс болатын. Ал, қазір әлеуметтік бақылау, қол­дау бар. Ата-анасыз қалған бала қайда тәрбие алса да, 23 жасқа дейін олар­дың өмірін, әлеуметтік жағдайын мемлекет қадағалап, қорғауға алып отырады.
Н.БАЙЫРБЕК: Одан бөлек жетім балаларды өскен соң баспанамен қамтамасыз ету мәселесі де қазір Парламентте қаралып жатыр емес пе?
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Иә, қараусыз қалған балалардың бәріне баспана тұрғысынан да қолдау көрсету қазір қарастырылып жатыр.
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Бұл бағытта жұмыс қарқынды жүріп жатыр. Мектептердегі әлеуметтік педагогтармен әңгімелер жүргізіліп, сараптау жұмыстары жасалып жатыр. Балаларды қалада қалдырмау амал­дары қарастырылуда.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Жақында бір қызық жағдай болды. Біз осыдан үш-төрт жыл бұрын Астана әкімі Иман­ғали Тасмағамбетов пәтер берген ата-анасыз балалардың жағ­­дайы қазір қалай екен деп, аяқ ас­ты­нан көріп кетуге барғанбыз. Таң қалып, риза болып қайттық. Ата-ананың қамқорынсыз қалған балалар баспанасы, жұмысы болса, өз бет­терінше жақсы өмір сү­ріп кетеді екен. Соған көзіміз жет­ті. Мәсе­лен, біз барған үйде бір отба­сы­­нан жетім қалған үш қыз тұра­­тын. Үшеуі сондай тату, біріне-бірі бауыр­­мал. Үлке­ні екі сіңлісіне бас-көз болып отыр. Үл­кені жұмыс істесе, ор­тан­шысы – оқуда, ал кішісі – мек­тепте оқиды. Әрқайсысы өз жауап­кер­ші­лігін бі­летін, жап-жақсы балалардың отбасы қалыптасқан.
Н.БАЙЫРБЕК: Жалпы бізде ата-ананың қамқорынсыз қалған ба­лаларға жағдай жасау жолға қойыл­ған, иә. Заң жағынан да балалар­ды құқы толық қорғалған деуге болады.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Иә, бәрі ойластырылған. Балалардың құқын қорғау туралы заң да жан-жақты қамтылған деуге болады.
Ж.ШӘКЕНҰЛЫ: Заң жақсы болғанымен, оның кейде атқарылуы дұрыс болмай жатады ғой.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Иә, атқару­шылар тарапынан көбінесе қате­ліктер кетіп жатады. Мысалы, балалармен жұмыс істейтін мекемені басқарып отырған адамның жүрегі тас болса, ешқандай жақсылық күту­дің керегі жоқ. Көп нәрсе маман­дарға, басшыларға байланысты.
Сосын ата-аналар да баласының құқына селқос қарауды қоюы қажет. Мысалы, бізге кейде көпбалалы аналар келіп, көмек сұрап жатады. Қарасаң, арасында он бестегі баласына құжатын дайындап бермеген ата-аналар да бар. Тіпті, туу туралы куәлігін дұрыстап алып, құжаттарын түгендеп отыруға шамасы келмеген. Бұлай болмайды ғой. Құжат дұрыс болмаған соң, ешқандай жеңілдікке де, басқаға да қол жеткізе алмайды. Сондықтан айтарым, балалардың жолын кеспеу керек. Әрбір ата-ана баласының бақытқа жетуі үшін жауапты екенін естен шығармауы қажет.
Ә.АСАНОВА: Жалпы бүгінгі әңгімеме қорытынды ретінде айтарым, мүгедек баласы бар отба­сыларға мемлекет тарапынан жасалатын жеңілдіктер аз болып отыр. Себебі, мен өзім сол жағдайды бас­тан кешіп отырмын. Тұрғын үй жа­ғы­­нан мәселем шешілмеген. Екі ба­лам­ның денсаулығы кеміс болса, соның біреуіне мүгедектігі үшін жәр­демақы аламын. Бала үшін және сол мүгедек баланы бағып отыр­ғаным үшін маған ай сайын 37 мың теңге беріледі. Менің айтқым келетіні, баласы, әсіресе осындай мүгедек баласы бар азаматтардың, бала­лардың ақысын жеуге, олар­дың құқын тап­тауға жол беріл­месе екен. Онсыз да бала­сының болашағын ой­лап, қабыр­ғасы қайы­сып жүрген ана­­ларды таба­ны­нан тоздырып, каби­нетте отыр­ған мамандар кеуде­сінен ите­ріп, орын­сыз дөрекі­лік көрсете бер­ме­се екен деймін.
Л.ҚОЙШИЕВА: Бізде оңалту орталықтары бар дедік. Бірақ, Әй­герім айтқандай, миы зақым­данған, сал ауруларын сана-сезімі дұ­рыс балалармен қатар жатқызып ем­дейміз деу – ақылға сыйымсыз нәрсе. Сондықтан, денесінде ғана ке­­містігі бар, мүгедек балаларды жат­­қызып, емдеп, олардың дамуы үшін ар­найы мамандар қосым­ша жұ­мыс жүргізетін бөлек орта­лық­тар болса игі. Еу­ропа елде­рінде тре­нажер зал­дары бар­лық аза­мат­тар­ға тегін қызмет етеді. Біз де сон­дай жағ­дай­ға жет­сек деймін. Бала­­­ла­­ры­мыз­дың аман-есен өсуі үшін, сауы­ғуы үшін мемлекет бар­­лық жағдайды жа­­сай түс­се екен деп ті­лей­мін.
Ж.ШӘКЕНҰЛЫ: Бала тәр­бие­сі­нің бастауы ана тәр­биесі­нен бастала­­тын­дықтан, қыз ба­ла өсіру­дің қандай жауапкерші­лік екенін ұғын­­сақ екен деймін. Әрбір ұлт балаға – ұлт­тың әкесі, қыз ба­ла­ға ұлт­тың анасы деп қа­­рау­ға үйренсек екен. Одан кейін ба­ла­­­бақ­­ша­дағы, мек­тептегі ұс­таз­­­­дар­­дың өресін тек­серіп, олар­­­дың балаға қанша ық­пал ете­тінін ескер­сек дұрыс болар еді. Өйт­кені, елдің болашағы – осы бала­ларда. Оларды дұрыс қалып­­­тас­­тыру үшін отбасы, білім ошақ­тары, қоғам – бәрі жауапты екенін айта беру қажет.
Ғ.ӘБРАЙЫМОВА: Ата-анасы бас тартқан балалар аз болса біз­дің қоғамның бақыты да артар еді. Сол себепті де, ең бастысы, пер­­зент­ханаларда аналарға бала­ның қандай бақыт екенін айтып түсін­діретін психологтар жұмыс істесе екен деймін.
Р.ЖҰМАБЕКОВА: Бұрынғы айтылатын ең жаман сөз – «жаты­рың жаман» деген сөз болатын. Бұл нені білдіреді? Жазушы ініміз айтып отырғандай, бәрінің әйелге байланысты екенін білдіреді. Сон­дықтан, қазақ қыздары, әйелдер, біз өзіміздің бойымызды, ойымызды түзеуіміз керек. Жалпы, қоғам бо­лып, ел болып, іс-әрекетімізді түзеуі­міз қажет. Одан кейін айтарым, бала өмірге келгеннен кейін олардың бәрінің құқы бірдей. Еш­бір баланы ақ, сары, мүгедек, сау, ұл, қыз деп бөлуге болмайды. Біз мү­гедек балаларға да мүсіркеп қарау­дан арылуымыз керек. Олар­дың заң­мен бекітілген өз құқықта­ры бар. Соны сақтауға бәріміз мін­­дет­тіміз.
Ал өмірдегі ең қорқыныш­­­­ты нәрсе, адамның мүгедектігі, сыртқы жарым­­­жан­­­дығы емес, ішкі жарым­жан­­дығы. Сон­дықтан, рухани дүние­­сі бай, иманды, есті ұрпақ тәрбие­­леу­ді ойлауы­мыз қажет.
Үшінші айтарым, бүгінгі күні балалардың құқын қорғайтын заң­­да­­­­ры­­мыз көп. Бәрі де халық­ара­­лық стан­­дарт­­тарға сай келеді. Сол заңды іске асыру кезінде мой­ны­мыз­­ға қа­рыз алмауға, бәрін адал, әділ ат­қаруға тырысуымыз қа­жет. Ал, ата-аналар, тағы да айта­мын, өз баласының құқын қор­ғау үшін, бала ба­қыты үшін күре­се білгені дұрыс. Өйт­кені, бала – ата-анаға Алланың берген аманаты.
P.S. Әрбір сәби сүйдірген сайын Жаратушы ие әйел-ананы қай­рат­тандыра түседі. Баланы берген соң, оған мәпелеп бағарлық мейірім, күш-қуат, сабыр, төзім қоса береді. Ендеше, баланы сүймеу, оған мейір­ленбеу мүмкін емес. Балалар – бәрі­міз­дің үмітіміз, көз қуа­ны­­шымыз.

Дайындаған
Нәзира БАЙЫРБЕК