تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باس قالاسى بيىل ءوزىنىڭ 25 جىلدىق تويىن تويلايدى. شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت الەمدىك تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات! دەسەك تە تۇراقتى دامۋ جولىنا ءتۇسىپ, وركەنيەتتىڭ كوشىندەگى الەمدىك استانالاردىڭ قاتارىنا ۇمتىلعان استانا ءۇشىن بۇل تۇتاس عاسىرعا تاتيتىن كەزەڭ! وسى جىلداردا الەمدىك دەڭگەيدەگى سامميتتەر مەن فورۋمداردى وتكىزۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ەلوردامىز ءوزىنىڭ ەسىمىن جاھاندىق ساياساتتىڭ جىلناماسىنا ويىپ جازدى. بۇرىن-سوڭدى الەمدىك دەڭگەيدە مۇنداي مارتەبەگە, بيىك بەدەلگە جەتكەن جوقپىز. وسى سامميتتەر مەن باسقوسۋلارعا شولۋ جاسايىق.
مارتەبەمىزدى وسىرگەن جيىن
2010 جىلى 1-2 جەلتوقساندا استانادا ەقىۇ ەلدەرى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. سامميتكە 65 ەلدىڭ دەلەگاتسياسى, سونىڭ ىشىندە 28 مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەرى, 10 ەلدىڭ ۇكىمەت باسشىلارى, سونىمەن قاتار جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر, حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ولاردىڭ قاتارىندا ەقىۇ-نىڭ باس حاتشىسى مارك پەررەن دە بريشامبو, بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن, رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ, اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى حيللاري كلينتون, گەرمانيانىڭ فەدەرالدىق كانتسلەرى انگەلا مەركەل, يتاليا پرەمەر-مينيسترى سيلۆيو بەرلۋسكوني بولدى.
جاھاندىق جيىندا ەقىۇ-نىڭ ءبىرىنشى ولشەمى اياسىندا الەم قاۋىپسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى. سەنىم مەن قاۋىپسىزدىك شارالارىن نىعايتۋ, جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ-جاراقتار تاراتۋدى توقتاتۋ, تەرروريزمگە, ۇيىمداسقان قىلمىسقا, ادام ساۋداسى مەن ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋ ماسەلەلەرى كەڭىنەن تالقىلاندى. سونداي-اق ەقىۇ-نىڭ ەكونوميكالىق-ەكولوگيالىق باعىتتاعى باسىمدىقتارى قارالدى. ارال پروبلەماسى دا قوزعالدى. فورۋمدا ءسوز سويلەگەن تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا پاراديگماسىنا كوشۋ, ياعني ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتورت مۇحيت شەكاراسىنداعى – اتلانت مۇحيتىنان تىنىق مۇحيتقا جانە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنان ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ءبىرتۇتاس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگى جونىندە ويىن جەتكىزدى. ءسامميتتىڭ سوڭىندا استانا دەكلاراتسياسى قابىلداندى. وندا سامميتكە قاتىسۋشىلار ەقىۇ-نىڭ حەلسينكي اكتىسىندە, جاڭا ەۋروپاعا ارنالعان پاريج حارتياسىندا, ۇيىمنىڭ وزگە دە قۇجاتتارىندا بەكىتىلگەن مىندەتتەمەلەردى, قاعيداتتارى مەن قۇندىلىقتاردى قۋاتتادى.
يادرولىق قارۋعا قارسىلىق فورۋمى
2011 جىلى تاۋەلسىزدىك سارايىندا «يادروسىز الەم ءۇشىن» اتتى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. جيىنعا بۇۇ, ماگاتە, ەقىۇ, شىۇ, ۇقشۇ, ەۋرازەق, اوسشك, يۋنەسكو, ياسجتكۇ سياقتى بەدەلدى دە تانىمال حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى مەن وكىلدەرى, ساراپشىلار مەن عالىمدار جالپى سانى 400-دەن اسا ادام قاتىستى. فورۋمدا تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن يادرولىق قارۋسىز الەم تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى.
استانا پروتسەسى
قازاقستان سيرياداعى شيەلەنىستەردى رەتتەۋگە ءوز تاراپىنان مۇمكىندىگىنشە مول ۇلەس قوستى. سونىڭ ايعاعى, ەلوردامىزدا 2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ 8 ماڭىزدى كەزدەسۋ ءوتتى. استانا پروتسەسىنە سيرياداعى جانجالدى توقتاتۋ بويىنشا رەسەي, يران جانە تۇركيا دەلەگاتسيالارى, سيريا ۇكىمەتى مەن وپپوزيتسياسى وكىلى, بۇۇ-نىڭ جانە وزگە مۇددەلى ەلدەردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. استانا وسىلايشا كوپ جىلدار بويى شيەلەنىسىپ كەلگەن تاراپتاردىڭ باسىن ءبىر ۇستەلگە جينادى. ورتاق شەشىمدەر شىعارۋعا ىقپال ەتتى. كەپىلگەر ەلدەر سيريادا 4 دەەسكالاتسيا ايماعىن قۇرۋعا ۋاعدالاستى.
بەدەلىمىزدى ارتتىرعان باسقوسۋ
2017 جىلى استانادا يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ (يىۇ) عىلىم جانە تەحنولوگيالار بويىنشا ءبىرىنشى ءسامميتى ءوتتى. قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن كۇللى يسلام الەمىنىڭ باسى ءبىر جەرگە توقايلاستى. بۇل جيىننىڭ ماڭىزدىلىعى سول, 83 دەلەگاتسيانىڭ 15-ءىن مەملەكەت باسشىلارى باستاپ كەلدى. كەيبىر ساراپشىلار حالىقارالىق ماڭىزى جونىنەن يىۇ-نىڭ ءسامميتىن ەقىۇ-نىڭ سامميتىنەن اسىپ كەتپەسە, كەم تۇسپەيتىنىن ءبىراۋىزدان مالىمدەدى.
القالى جيىندا عىلىم مەن يننوۆاتسيا, يسلام الەمىندەگى بىرلىك پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ, بارلىق تاراپتاردىڭ وكىلدەرى ورامدى ويلارىن ورتاعا سالدى. سايىپ كەلگەندە, استانا ءسامميتى عىلىم مەن تەحنولوگيالار سالاسىنداعى احۋالدى تەرەڭ ءتۇيسىنىپ, دۇرىس قورىتىندى جاساۋعا جانە ءپىسىپ-جەتىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولدارىن ايقىنداۋعا جول اشتى. ءسامميتتىڭ ءوتۋى 1,5 ملرد حالقى بار يىۇ-نا مۇشە 57 ەلدىڭ ءوزىنىڭ عىلىمي, ەكونوميكالىق الەۋەتىن جەتىلدىرۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتتى. سامميتكە قاتىسۋشىلار بارىنشا ماڭىزدى حالىقارالىق ماسەلەلەردى (سونىڭ ىشىندە ميانماداعى جانجال دا بار) اشىق تالقىلاپ, ءتيىستى ەسەپتەر قابىلدادى. ال استانا دەكلاراتسياسى يسلام الەمىن دامىتۋعا زور ىقپال ەتەتىن قۇندى قۇجات ەسەبىندە يىۇ-نىڭ تاريحىنا جازىلدى.
حالىقارالىق ەكونوميكالىق كەڭەس
استانانى الەمگە تانىتقان ءىرى حالىقارالىق باسقوسۋدىڭ ءبىرى – 2008 جىلدان بەرى وتكىزىلگەن استانا ەكونوميكالىق فورۋمى. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى, الەمنىڭ ەڭ تانىمال ەكونوميستەرى مەن ساياساتكەرلەرى ەلورداعا جينالىپ, ەكونوميكا مەن ساياساتتاعى وزەكتى پروبلەمالاردى, ولاردى شەشۋدىڭ جولدارىن تالقىلاپ, ماڭىزدى قارارلار قابىلدادى. استانا ەكونوميكالىق فورۋمى سياقتى ديالوگ الاڭىن قۇرۋ ۋاقىت ءۇردىسى بولدى. الەمدىك ەكونوميكادا سوڭعى جىلداردا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. وسى ورايدا اەف اسا وتكىر ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەر تالقىلاناتىن بىرىڭعاي تۇعىرناماعا اينالدى. بۇل فورۋم بيزنەس ءۇشىن گەوگرافيالىق جانە اقپاراتتىق شەكارالاردى جەڭۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن پراكتيكالىق قۇرال بولىپ تابىلادى. جىل سايىن اەف الەمنىڭ 80 ەلىنەن 5000-نان استام دەلەگات جينالدى. 2019 جىلعا دەيىن وسىنداي 10 فورۋم ءوتتى.
تۋريزم – ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى
2019 جىلى 9-12 قازاندا ەلوردادا بۇكىلالەمدىك تۋريستىك ۇيىمنىڭ (UNWTO) قالا ءتۋريزمى جونىندە VIII جاھاندىق ءسامميتى ءوتتى. وندا «اقىلدى» قالالاردى دامىتۋ ارقىلى شاھاردىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن شەشۋ, قالانى باسقارۋ, تۇراقتى دامۋ, يننوۆاتسيالار مەن وزىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جولدارى اڭگىمە وزەگىنە اينالدى. «ءبىز استانامىزدى ەڭ ۇزدىك 50 تۋريستىك شاھاردىڭ ساناتىنا ەنۋىن قالايمىز. البەتتە, بۇل سالادا باسەكەلەستىك ۇلكەن, ءتۇرلى كەدەرگىلەر بار ەكەنى ءمالىم. سوعان قاراماستان ەلوردانى ءتۋريزمدى دامىتۋداعى نەگىزگى قالا رەتىندە بەكىتكىمىز كەلەدى» دەپ مالىمدەدى سامميتتە سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى ا.مامين. ال استانانىڭ سول كەزدەگى اكىمى التاي كولگىنوۆ 21 جىل ىشىندە ەلوردانىڭ اۋماعى مەن حالقى 3 ەسە كوبەيگەنىن ايتتى. «و باستا تۇرعىندار سانى 280 مىڭ بولسا, قازىر 1 ملن-نان اسىپ كەتتى. استانا تۇرعىندارىنىڭ 70 پايىزى, ياعني 700 مىڭعا جۋىعى – جاستار. سوڭعى جىلدارى ەلوردا اكىمشىلىك قالادان ىسكەرلىك جانە تۋريزم ورتالىعىنا اينالدى» دەدى ول.
استانادا كەيىنگى 10 جىل ىشىندە تۋريستەر مەن قوناقۇيلەردىڭ سانى 2 ەسە وسكەن. جاڭا تەرمينالدىڭ اشىلۋى جولاۋشىلار اعىنىن 3,5 ەسەگە ۇلعايتقان. ەلوردا اۋەجايى جىلىنا 8 ملن جولاۋشىنى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 2019 جىلى استانا Mastercard كومپانياسىنىڭ 200 جاھاندىق تۋريستىك دەستيناتسياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. نيۋ-يورك, لوس-اندجەلەس, كۋالا-لۋمپۋر سىندى ءىرى قالالاردىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسى قولدانىلدى. سامميتتە ەلوردادا مەديتسينالىق ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ الەۋەتى جوعارى ەكەنى ايتىلدى. ماسەلەن, JSI-عا اككرەديتاتسيادان وتكەن 7 ۇيىمنىڭ التاۋى ەلوردادا ورنالاسقان.
«ورتالىق ازيا – ءۇندىستان» ءسامميتى
2022 جىلى 27 قاڭتاردا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تاريحتا العاش رەت وتكەن «ورتالىق ازيا – ءۇندىستان» اتتى سامميتكە قاتىستى. جيىنعا ءۇندىستان پرەمەر-ءمينيسترى نارەندرا مودي باستاماشى بولدى. ءىس-شارا ونلاين فورماتتا ءوتتى. كوشباسشىلار ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ءۇندىستان اراسىنداعى ءتۇرلى سالالار بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدىڭ جانە كەڭەيتۋدىڭ كەلەشەگىن تالقىلايدى. جيىن قورىتىندىسى بويىنشا «ورتالىق ازيا – ءۇندىستان» اتتى ءبىرىنشى ءسامميتتىڭ دەكلاراتسياسى قابىلداندى.
ءۇش كۇندە – ءۇش سامميت
2022 جىلى استانادا 13-14 قازاندا ءۇش ءىرى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. 13 قازاندا – ازياداعى سەنىم جانە ىنتىماقتاستىق شارالارى كەڭەسىنىڭ VI ءسامميتى; 14 قازاندا – تمد مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسى جانە «ورتالىق ازيا – رەسەي» ءسامميتى». باسقوسۋلاردا الەمدەگى گەوساياسي احۋال, ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك, وڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى اشىق تالقىلانىپ, ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويىلدى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەكى القالى جيىنعا كەڭىرەك توقتالايىق.
ازيانىڭ بولاشاعى استانادا تالقىلاندى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستىڭ VI سامميتىندە ازيانىڭ بولاشاعى, وسى ۇيىمدى ترانسفورماتسيالاۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى اوسشك كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق پلاتفورماسىنا جانە حالىقارالىق زاماناۋي ديپلوماتيا ينستيتۋتىنا اينالعانىن اتاپ ءوتتى. ول الەمدەگى گەوساياسي احۋالعا ايرىقشا نازار اۋداردى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ازيا ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانىنا توقتالدى. «ءححى عاسىر ازيا عاسىرى بولادى دەگەن بولجام بۇگىندە شىندىققا اينالدى. ازيا نومينالدى جالپى ىشكى ءونىم مەن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى بويىنشا الەمدىك ەكونوميكالىق كوشباسشى رەتىندە مويىندالدى. ايماق ايتارلىقتاي ادامي جانە تابيعي رەسۋرستارعا يە. الەمدەگى ەڭ ءىرى 30 قالانىڭ 21-ءى ازيادا ورنالاسقان. 2030 جىلعا قاراي ورتا تاپتىڭ قاجەتىنە جۇمسالاتىن 30 تريلليون دوللاردىڭ تەك 1 تريلليون دوللارى باتىس ەكونوميكاسىنا تيەسىلى بولماق. دەگەنمەن ازيانىڭ بولاشاعى مادەنيەتتەر, داستۇرلەر مەن دۇنيەتانىمدار اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋعا ۇجىمدىق دايىندىعىمىزعا بايلانىستى. اوسشك-ءتى دامىتۋ ءۇشىن قابىلدانعان قادامدار وسى ماقساتقا ساي كەلەتىنىنە سەنىمدىمىن» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ. مەملەكەت باسشىسى ادامي ولشەم, ادامي رەسۋرستاردى قورعاۋ جانە دامىتۋ, ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى, ەكولوگيالىق ولشەم جانە اوسشك-ءنى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىنە كەڭىرەك توقتالىپ, قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن جەتكىزدى.
بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتەرريش سامميتكە قاتىسۋشىلارعا بەينەۇندەۋ جاسادى. سامميت سوڭىندا اوسشك ترانسفورماتسياسى جونىندەگى استانا مالىمدەمەسى قابىلداندى.
«ورتالىق ازيا – رەسەي» ءسامميتى
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ «ورتالىق ازيا – رەسەي» فورماتىنداعى العاشقى كەزدەسۋى ءساتتى ءوتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ قازىرگى ۋاقىتتا بۇكىل شەكارا بويىندا تۇراقتىلىقتى ساقتاپ, قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ وڭىردەگى ەڭ ماڭىزدى مىندەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى تەرروريزممەن, ەكسترەميزممەن, قارۋ مەن ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىمەن بىرلەسە كۇرەسۋ, سونداي-اق ءتۇرلى گيبريدتى قاۋىپتەرگە قارسى ءوزارا ءىس-ارەكەت ماسەلەلەرى وزەكتى ەكەنىنە ەكپىن ءتۇسىردى. سونداي-اق ول 2021 جىلى وڭىرىشىلىك ساۋدا-ساتتىق 34 پايىزعا ءوسىپ, 6 ميلليارد دوللاردان اسقانىن وسى كەزدەسۋلەر بارىسىندا قول جەتكىزىلەتىن ۋاعدالاستىقتار التىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ىرگەتاسىن نىعايتاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇراقسىزدىققا الىپ كەلەتىن تاعى ءبىر فاكتور – وڭىردەگى جەكەلەگەن ەلدەر اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسىنىڭ رەتتەلمەۋىنە نازار اۋدارىپ, ونى شەشۋ ءۇشىن وڭىرلىك ساراپتاما الاڭىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇدان بولەك, سامميت قاتىسۋشىلارىنا ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاڭا مودەلىن ازىرلەپ, قابىلداۋعا ۇسىنىس جاسادى.
