ۋاقىت ءوتىپ, جىلدار جىلجىپ, عاسىر الماسقالى الدىڭعى تولقىن اعالار سيرەپ, تاۋبە, كەيىنگى تولقىن ءوسىپ كەلەدى. سول الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ءبىرى ءادىل اعا دۇيسەنبەك ەدى. جيىرما جىلدان اسا قاسىندا ءجۇرىپ, اعالىق قامقورلىعىن كوردىك. سىيلاس ءىنىسى بولدىق. قانداي كىشىلىك, كىسىلىك دەسەڭىزشى, اعالىق جاسىنا, اق قىراۋ شالعان شاشىنا قاراماي, اتىمىزدى تۋرا اتاماي «سۇكە» دەپ ءوتتى.
«وزىڭنەن كەيىنگىلەردى كورىپ قارتايماق» تۇگىل, قايران قالاتىن كەزدەرىڭ دە بولادى ەكەن. اسىرەسە مىنا زىمىران زاماندا!» دەپ, مەن الپىسقا كەلگەندە «ىزگىلىك ىزدەرى» دەگەن ماقالا جازىپ, الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنە جاريالادى. شەراعا (مۇرتازا), ماماديار اعا (جاقىپ), ءادىل اعا (دۇيسەنبەك) – «ەگەمەننىڭ» ءۇش بايتەرەگى باستاپ, جانات اعامىز (ەلشىبەك), ەكى ەرەكەڭ, جاكەڭ – ەرجۇمان (سمايىل), ەركىن (قىدىر), جانبولات (اۋپباەۆ) قوشتاپ, ارقا توسىندەگى ەلورداعا الىپ كەلىپ ەدى-اۋ! جاڭا استانادا ءادىل اعا ۇلكەنىمىز بولسا, داريعا تاتەمىز سالت جۇرگەن بىزدەرگە قاي كەزدە دە داستارقانىن جايىپ, قامقورلىق كورسەتكەنىن ايتپاي كەتسەك, ارعا سىن بولارى اقيقات. مەن ءادىل اعانى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان بىلەتىن ەدىم. العاشىندا تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ ءبىر سىنىپتا وقىعان اۋىلداسى, ءومىردىڭ تالاي وتكەلىن ارتقا تاستاپ, قارا جۇمىستا شىنىعىپ, كەۋدەسىنە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن تاعىپ, وزاتتار قاتارىنان تابىلىپ, ۇلدى-قىزدى بولىپ, وزىنە-ءوزى كەلگەن سوڭ, وتىزدى ەڭسەرىپ بارىپ, باستاعى ارمانىنا تاباندىلىقپەن قول جەتكىزگەن كۋرستاس اعامىز جاقان كۇلاشەۆ ارقىلى ارالاسىپ ەدىك. ول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» («سق») داڭقى دۇركىرەپ تۇرعان كەز. جاقان اعامەن بىرگە «سق-عا» ءجيى بارامىز ءادىل اعاعا. بالاڭ كەز, كوڭىلدەگى كوك دونەن قىرعا دا, ويعا دا جۇيتكيدى. مەن ءۇشىن باس باسىلىمداعىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسى باقىتتان اينالىپ وتىرعانداي كورىنەدى. يمەنىپ جۇرەمىز. ءساتى تۇسسە, سالەمدەسىپ قالامىز. ىزەتپەن. سويلەسە قالسا, جۇزدەرى جىلى, سوزدەرى شۋاقتى, مەندەرى كەم. سول جاقسىلاردىڭ ۇلگىسىن بىزگە ءادىل اعا ىلعي ايتىپ جۇرەتىن. «انا ەراعالارىڭ (سمايىل) «سق» مەن «ەق-نىڭ» ءوز ءداستۇرى بار, ول – ۇلكەننەن ۇلگى, جاستان ىزەت دەيتىن ءسوزى – باياعىدان كەلە جاتقان ساباقتاستىق. سودان كوز جازىپ قالماساق ەكەن. اعالارىمىز ايبىندى, شەتىنەن تۇلعا ەدى-اۋ!» دەيتىن باس قوسىپ, ارعى-بەرگىنى اڭگىمە جەلىسىنە اينالدىرعاندا. ءبىر زاماندارى ارمانعا اينالعان باس باسىلىمعا كەلگەنىمدە ءادىل اعا دەمەپ, قولداپ ءجۇردى. جاقسىما قۋانىپ, ولقى تۇسىما باعىت بەردى. وسى ارادا مىنا ءبىر تاباندىلىقتى ايتا كەتۋدى پارىز سانايمىن. ول – ەڭبەك جولىن «ەگەمەننەن» («سق-دان») باستاپ زەينەتكە شىققاندار ساناۋلى, ءبىز بىلەتىن ۇشەۋ عانا. ءبىرىنشىسى حايدار بايمۇحامبەتوۆ بولسا, ەكىنشىسى – ءادىل دۇيسەنبەك, ءۇشىنشىسى مارات اققۇل بولاتىن. مارات مارقۇم «ەگەمەنىنىڭ» تابالدىرىعىن اتتاي بەرىپ, اللانىڭ اماناتىن تاپسىرىپ, قىزمەت ورنى كيەلى شاڭىراققا ادالدىعىن كورسەتكەندە, اسىرەسە ەگەمەندىكتەردىڭ, ەستىگەن جۇرتتىڭ ەت جۇرەگىن شىمىرلاتقانى اقيقات. ءادىل اعا قازاق باسپاسوزىنە بار سانالى ءومىرىن ارناعان ازامات ەدى. بۇل سالاداعى جازعان دۇنيەلەرى گازەت بەتىندە قالماي, كولەمدى كىتاپتارىندا جارىق كوردى. باسقاسىن ايتپاعاندا, «شىنايى ءومىر شىرايى» كىتابى سوزىمىزگە دايەك بولارى حاق. ءبىرىنشى بولىمىندە وتانىمىزداعى سان سالالى كاسىپ يەلەرىنىڭ ءار جىلدارداعى تىنىس-تىرشىلىگىن جان-جاقتى قامتىسا, «ەگەمەندە» ەڭبەك ەتكەندەر» دەگەن ەكىنشى بولىمدە ارداقتى اعالارىنان باستاپ, زامانداستارىن, كەيىنگى تولقىندى قامتىپ, ەستە ساقتالعان تالاي كەزەڭدى, ءتۇرلى قىزىق-حيكايانى باياندايدى. كەيىنگى جاستى كەمەلدىككە تارتۋ ىسىندە كەڭدىك تانىتىپ, قامقورلىعىن اياماعان ابزال اعالارىنىڭ ايالى الاقانىن, تيگىزگەن شاراپاتىن تەك سوزبەن عانا ەمەس, دالەلمەن ايتادى. ال كوركەم شىعارمالارى – ءوز الدىنا ءبىر الەم. سونىڭ ىشىندە العاشىندا «مەنىڭ شەراعام», كەيىن تولىقتىرىلعان نۇسقاسى «شەراعامنىڭ شەرۋى» رومان-ەسسەسى – سۇبەلى دۇنيە, قابىرعالى ەڭبەك. العاشقى شىعارىلىمىنا «ەگەمەنگە» تالداۋ ماقالا بەردىم. شەراعا دا, ءادىل اعا دا ريزالىعىن بىلدىرگەنى ەستە. سول بەس ءجۇز بەتكە تاياۋ رومان-ەسسە جايلى «جيناقتا شەراعاڭنىڭ بىردە بالا, بىردە دانا, بىردە كول, بىردە ءشول, بىردە تارپاڭ, بىردە سالقام مىنەزدەرى جاراسىمدى دا جان-جاقتى كورىنىپتى. قىسقاسى, ءىرى تۇلعالار كوكتەن سالبىراپ تۇسپەيدى, ءبارى – ءوزىمىز سياقتى پەندە, بىراق ولاردىڭ كوپشىلىكتەن ەرەكشەلىگى – وي مەن پاراسات بيىكتىگىندە, شامىرقانسا شارت سىنار, سىنباس بۇرىن ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن كەرەك جەرىندە سىلكىنىپ قالار قايراۋلى سەمسەر بولا بىلەتىندىگىندە… جازۋشى ءا.دۇيسەنبەكتىڭ «شەراعامنىڭ شەرۋى» اتتى رومانى قالىڭ وقۋشىنى تازا ادەبيەتتىڭ اۋىلىنا قاراي قايتا جەتەلەۋدە, ارزاندى قىمباتتان اجىراتا بىلۋدە ەلەۋلى ەڭبەك ەكەنى ءسوزسىز» دەگەن ەدى ايتۋلى قالامگەر, ەڭبەك ەرى دۋلات يسابەكوۆ. وسى باعانىڭ ءوزى شىعارمانىڭ شىرايىن اشىپ تۇرعانى انىق. جۋرناليست-جازۋشى ءادىل اعا دۇيسەنبەك «ەگەمەننىڭ» ءار اتاۋلى كۇنىنە وراي جارىق كورگەن كىتاپتارىنا كورگەنى كوپتىگىمەن كەڭەسشى بولىپ قانا قويماي, شەجىرەسىن تۇزۋگە دە ەرەكشە ۇلەس قوستى. باسىلىم تاريحىن قامتىعان ءوزىنىڭ «قارا شاڭىراق» دەگەن جيناعىن شىعاردى. ءادىل اعا تۋرالى ايتا بەرسەك, ەستە قالعاندار بارشىلىق ەكەن. اسىرەسە استاناعا كەلگەن العاشقى جىلدارى وڭاي بولعان جوق. بىرتە-بىرتە ەلوردا كوتەرىلدى, ەلدىك دەگەن ۇعىم ءبارىمىزدى قاناتتاندىردى. تۇلپار تەكتى اعامىز: «ءاي, جىگىتتەر, استانا تۇرعىزۋ بارىسىندا ءبىز دە ازات ەلدىڭ تىڭ يگەرۋشىلەرىمىز. ءسال قيىندىققا قينالمايىق. ەستۋىمشە, ەسىلدىڭ سول جاعى كەرەمەت قالا بولاتىن كورىنەدى. ءبىر-ءبىر پاتەرگە يە بولامىز ءالى-اق!» دەپ باستى ءبىر شۇلعىعاندا, ول سوزگە ءبىرىمىز يلاندىق, ەكىنشىمىز سەنە قويمادىق. ەندى, مىنە, وڭ جاعالاۋ دا, سول جاعالاۋ دا قيال الەمى – اقيقات الەمىنە اينالىپ, اعا ءسوزى دانا سوزىنە اينالدى. ءيا, ءومىر بويعى ەڭبەگى ەلەنىپ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتانىپ, جاقسىلىقتىڭ قىزىعىن كورىپ, داريعا تاتەمىز ەكەۋى جادىراپ جۇرگەندە, ايدارلى ۇلى ايدارىنان كوز جازىپ قالعانىن ەستىگەندە بىلەتىندەردىڭ قابىرعاسى قايىسىپ, شاراسىز كۇي كەشتى. ءوزى دە اۋىر سىرقاتپەن كۇرەسىپ باقتى. ءبىر جولى «ەگەمەننىڭ» ءجۇز جىلدىعىنا ارنايى شىعارىلعان «جۇزجىلدىق جىلناما» اتتى بەس تومدىق كىتاپتى سۇڭعات ءالىپباي, بەرىك سادىر – ۇشەۋمىز اپارىپ, كوڭىلىن سۇرادىق. كەڭ داستارقان باسىندا ءبىراز اڭگىمە ايتتىق. سىرتىمىز ءبۇتىن بولعانىمەن, ىشىمىزدە داۋىل تۇردى. كەتۋگە ىڭعايلانىپ, ورنىمىزدان قوزعالا بەرگەندە, «مىنا بەس توم ىرگەلى تاريحي دۇنيە بولىپتى. ازاماتتارعا راقمەت. راقمەتىمدى جەتكىزىڭدەر» دەدى ورنىنان تىك كوتەرىلە تۇرىپ. ءبىز ەسىككە بەتتەگەندە, وڭ قولىن ءسال كوتەرىپ ەدى, تەڭسەلىپ كەتتى. وسى ءسات اسىل اعانىڭ «سق-نىڭ» ارقاداعى ءتىلشىسى بولعان ەركەش يبراھيم تۋرالى ەستەلىگىندەگى: «بايتەرەگىم, ماۋەلەگەن ەمەنىم, قايدا جۇرسەم جاتسىنباعان سەن ەدىڭ, ءوزىڭ بولىپ ساڭقىلدادى داۋىسىم, ءوزىڭ بولىپ تامىلجىدى ولەڭىم. …ارتىق-كەمىم بولسا مەنىڭ كەشىڭدەر, ۇزەڭگىدەن اياعىمدى شەشىڭدەر. و, تۋعاندار, وسىلايشا ءبىر ءتىلشى, بايتەرەكتەي ومىرىلدى دەرسىڭدەر, بايتەرەكتەي ومىرىلدى دەرسىڭدەر» دەگەن جىر ءدۇلدۇلىنىڭ ولەڭى ويعا ورالا كەتكەنى. جۇزدەگەن ەمەس, مىڭداعان ادامنىڭ قاتارعا قوسىلۋىنا سەپتىگى تيگەن, ونداعان ۇلت زيالىلارى باسقارىپ, الاش ارىستارىنىڭ اسىل ارمانى «…ەلدىڭ اق نيەتى, ادال تىلەگى… ەلدىڭ ەل بولۋى, ەلدىڭ ءبىر بولۋى, ەلدىڭ بەرەكەتتى بولۋى» «ۇشقىندا» تاسقا باسىلعانىمەن, قانقۇيلى بيلىكتىڭ بيشىگىن ۇستاعاندار ءجۇز جىلدان اسا تاريحى بار باسىلىمدى تالاي جەردە شاتاستىردى. ونى جوققا شىعارا المايسىڭ. ونداي اداستىرۋ وزگە سالالاردا دا از بولعان جوق. بىراق ۇلتتىڭ قانى, لايسىز جانى بارلار سابان استىنان ساڭىلاۋ تاۋىپ, جۇرتىنىڭ ءسوزىن سويلەگەن. ونىڭ كەيبىر دايەگىن تاريحتان ۇقساق, كەيبىرىن ءادىل اعا سەكىلدى جاقسىلاردان ەستىپ جۇردىك. وتكەننىڭ ءبارى قارا دەۋ دە وڭعاندىق ەمەس. قوعام, ونى باسقارعانداردىڭ, ونى توڭىرەكتەگەندەردىڭ اقىل-پاراساتىن تارازىلاپ كورۋ ارقىلى وزگەنى, اسىرەسە ورىنداۋشىلاردى الاكوزدەۋدەن قۇتقارىپ قالۋعا بولاتىنداي. ءبىر مىسال: «…ەڭ ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتىم «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى بولدى دەگەندى ءار ۋاقىت ايتىپ, جازىپ تا ءجۇرمىن» دەسە ارقالى اقىن حاميت ەرعاليەۆ, «گازەتتە باس رەداكتور بولعان كەزدەگى ۇستاعان قاعيدام: «شاراپاتىڭدى تيگىزە الماساڭ دا, كەساپاتىڭدى تيگىزە كورمە» بولدى» دەپتى قاراسوزدىڭ قاس شەبەرى ءابىش كەكىلباەۆ. ءادىل اعا «الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ءتالىمىن الدىق, ولار دا سيرەدى» دەيتىن. كەلمەستىڭ كەمەسىنە وتىرىپ ءوزى دە كەتتى. «سق», «ەق-دا» قىزمەت ەتكەن, الگى سيرەگەن ۇرپاقتى بىلەتىندەر دە سەتىنەي باستادى. زامان تالابى ما, ەل گازەتى, باس باسىلىم دەپ اسپەتتەگەن «ەق» «قازاق گازەتتەرى» جشس-عا قوسىلدى. بۇدان كەيىنگى جايى ءبىر اللاعا ايان بولۋى كەرەك. «مەن قاۋىپ قىلعاننان ايتام» دەپ موڭكەۇلى ايتپاقشى, نارىققا ما, كاپيتاليزمگە العاش بەت تۇزەگەندە ءبىراز قازاق باسىلىمى قالتىلداپ بارىپ, قالپاقتاي ۇشىپ ەدى, سونىڭ كەبىن كيمەسە بولعانى. ءبىز عانا قاتەلەسەلىك. گازەتتىڭ كۇنى ءوتتى دەيتىندەر دە بار. ءوزىمىز ۇلگى ەتىپ جۇرگەن دامىعان باتىس پەن شىعىستاعى ەلدەردە ميلليونداعان تارالىممەن گازەت ءجۇز بەتتەن شىعىپ جاتىر. قوناقۇيدە تاڭدى سول باسىلىمدارمەن قارسى الاسىڭ. جەلدەي ەسىپ, تالايدى جەلىكتىرىپ, تالايدى ءارى-ءتارى ەتكەن الەۋمەتتىك جەلىدەن گورى, ساليقالى باسىلىمنىڭ بولعانى ءجون سەكىلدى. ءادىل اعا تۋرالى ايتقاندا, ءداستۇرلى باسىلىمنىڭ دامۋىنا سانالى ءومىرىن ارناعان قايراتكەرىمىز رۋحاني قۇندىلىقتىڭ التىن ارقاۋى رەتىندە گازەتتىڭ ساقتالىپ قالۋىن ءجيى ايتۋشى ەدى. «ەگەمەننىڭ» اينالاسىنا توپتاسسا دەيتىن, ءسويتىپ ۇلت جايىن تاسقا باسساق, كەلەشەك ۇرپاق بار مەن جوقتى, جاڭارعان قازاقتى تانىپ-ءبىلىپ وتىرار ما ەدى دەيتىن. الاش ءسوزىن تەرمەلەيتىن. ءادىل اعانىڭ كىشىپەيىلدىلىگى, وتانشىلدىعى, جۋرناليست ماماندىعىنا دەگەن ادالدىعى كەيىنگىگە ساباق بولماق.
سۇلەيمەن مامەت,
قازاقستاننىڭ
مادەنيەت قايراتكەرى
