مەنىڭ الدىمدا بەلگىلى جۋرناليست, كورنەكتى عالىم-ۇستاز, قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشى, اقىن ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىنىڭ جاقىندا «ان-ارىس» باسپاسىنان شىققان «ورازاي» اتتى تاريحي داستانى. ەسىمى ماعان جيىرما جىلدان بۇرىن تانىس قالامگەردىڭ جاڭا كىتابىن قىزىعا وقي باستادىم.
ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى – اتى اڭىزعا اينالعان تاريحي تۇلعالار كوپ شىققان اسپانتاۋ ولكەسىنىڭ تۋماسى.
ول ۇزاق جىل تاۋ اسىپ, تاس باسىپ ءجۇرىپ جوعالۋعا اينالعان حالىق مۇرالارىن جينادى. قوجەكە, مەرگەنباي, سىبانقۇل, ت. ب. سەكىلدى كۇيشى-دومبىراشىلاردىڭ; شالتاباي, سادىعوجا, قاپەز, ىرىسكەلدى, ت. ب. سەكىلدى ءانشى-سازگەرلەردىڭ; قۇلمامبەت, مەيىرمان, بولتىرىك, كودەك, جۇسىپبەكقوجا, ت. ب. سياقتى اقىن-جىرشىلاردىڭ; قوجبانبەت, ارىقباي, قاشاعان, ورازاي, ت. ب. سىندى بي-شەشەندەردىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن تۇگەندەي ءجۇرىپ, قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ جوقتاۋشىسى, زەرتتەۋشىسى رەتىندە رەسپۋبليكامىزعا جانە جاقىن شەتەلدەرگە تانىلدى.
ال ەندى ءسوزىمىزدى قىسقا قايىرىپ, قالامگەردىڭ «ورازاي» اتتى تاريحي داستانىنا قاراي ات باسىن بۇرالىق.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ءتول تاريحىمىزدى جيناۋعا, زەرتتەۋگە, جازۋعا مۇمكىندىك تۋدى. دانا حالقىمىز «حالىقسىز تاريح, تاريحسىز حالىق جوق» دەگەن ءسوزدى تەكتەن-تەك ايتپاعان. ەل تاريحىن قايتا تۇگەندەپ ەڭبەك ەتكەن اۆتوردىڭ «ورازاي» اتتى تاريحي داستانىندا ايگىلى قارقارا جايلاۋىندا ورشىگەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ورازاي قوجاگەلدىۇلىنىڭ (1866-1927) باستان كەشكەن اۋىر تاعدىرى ارقاۋ بولادى. اتالعان شىعارما «ءسوزباسى», «قارا قىلدى قاق جارعان», «اتتان, قازاق!», «ءسوز سوڭى» سەكىلدى ءتورت بولىمگە ءبولىنىپ جازىلعان.
اۆتور بۇل داستانىندا ەل قورمالى ورازاي بي ءارى بولىستىڭ ات اۋىزدىقپەن سۋ ىشكەن, ەر باسى مەن ات باسى سايدا قالعان اۋىر زاماندا ۇزاق, جامەڭكە, ديقانباي, جاڭاباي, اۋباكىر, بەكدايىر, ءبىلال, نۇكە, جايشىبەك, ت. ب. ەل كوسەمدەرىمەن تىزە قوسا وتىرىپ, رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق دالاسىنا جۇرگىزگەن زۇلىم ساياساتىنا اشىق قارسى تۇرعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندەگى ەرلىككە پارا-پار ارەكەتتەرى, قولباسشىلىق, ەلباسشىلىق قايراتكەرلىگى, قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىنان ەلىن امان-ەسەن ارعى بەتكە وتكىزگەنى, ونداعى قيىن-قىستاۋدا جۇرتىنىڭ باس اماندىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەنى, ازىپ-توزعان بۇكىل بوسقىننىڭ ءوز وتانىنا ورالۋىنا كورسەتكەن قاجىر-قايراتى, سونىمەن بىرگە, ەل ادامدارىنىڭ قىستالاڭ كەزەڭدەگى قايعى-قاسىرەتى مەن مۇڭ-شەرى, قايسارلىعى جان-جاقتى سۋرەتتەلىپ جازىلعان.
1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى پاتشا وكىمەتىن اۋدارىپ تاستاپ, كەڭەس وكىمەتىن قۇردى, بۇل قازاق حالقى ءۇشىن باق ەمەس, بۇرىنعىدان دا زور سور اكەلدى. 1916 جىلى اتامەكەنىن تاستاپ شەتەل اسىپ قاشقان ەل قايتادان تۋعان جەرىنە ورالىپ, جاڭا قۇرىلعان وكىمەتتەن ۇلكەن ۇمىتپەن جاقسىلىق كۇتكەن ەدى. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتى بارعان سايىن كۇشەيىپ, ەلگە ورالعان بي-بولىس, زيالىلاردى, اتقا مىنەر بەلسەندىلەردىڭ استىرتىن كوزىن جوعالتىپ وتىردى.
ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىنىڭ بۇل تاريحي داستانى – ورازاي بي سەكىلدى اۋمالى-توكپەلى زاماندا جاساعان ەل قورمالىنىڭ ءومىر جولىنداعى كۇرەستەرى ۇلت تاريحىمەن ۇشتاستىرا ءسوز ەتىلگەن تاعدىرلى شىعارما. قالامگەردىڭ ورازاي تۋرالى جازعان مىنا دەرەكتەرىنە نازار سالايىق: «1927 جىلى ەل جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتقاندا ورازايدى نكۆد اياقاستى شاقىرىپ سۇراققا الادى. ورتاداعى اڭگىمە ەكى جاققا دا ۇنامايدى. سۇراقتان شىعىپ كوشكە ىلەسىپ كەلە جاتقاندا, ەكىاشانىڭ كىرەبەرىسىندەگى سايدىڭ اۋزىنا كەلگەندە كەنەت قاتتى اۋىرىپ, كوشتى توقتاتىپ, ارنايى ءۇي تىكتىرىپ, سول جەردە ەلىمەن ارىزداستى».
تاريحتا زۇلىمدىعىمەن اتى قالعان رەسەي پاتشالىعى دا, قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ دە ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلەرگە قۇرىعى وتە ۇزىن بولعان. بوسقىن بولىپ قىتايعا قاشىپ وتكەن جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى, كودەك مارالباي, اسەت نايمانبايۇلى سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردىڭ دا ءولىمى بەينە ورازاي بولىس سياقتى جۇمباق بولىپ قالعان.
ەكى ەل قازاعىنا اتى تانىمال بي ءارى بولىس ورازاي قايتىس بولىپ, ءبىر جىلدان كەيىن ۇلكەن اس بەرىلىپ, جىر ءدۇلدۇلى كودەك مارالباي «ورازاي بولىستى جوقتاۋ» اتتى كولەمدى داۋىس جازعان. بۇل جوقتاۋدى ايتۋعان كودەكۇلى 1944 جىلى ورازاي ءبيدىڭ بالاسى داۋىتبەكتەن جازىپ العان.
قازاق حالقى باسىنان قيلى-قيلى, الماعايىپ تار زاماندى وتكىزدى. سوناۋ 1916 جىلى اسپانتاۋ ەلى جايلاعان ولكەدە كۇللى قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ايگىلى تاريحي وقيعا «قارقارا كوتەرىلىسى» بولدى.
حالقىمەن تاعدىرلاس, جۇرت تىزگىنىن ۇستاعان بي-بولىس, جاقسى-جايساڭدار ەل تۇتاستىعى مەن جەر تۇتاستىعى ءۇشىن ايانباي كۇرەسىپ, ورىس وتارشىلارىنا بارىنشا قارسى تۇردى. سول كەزدە حالىق اراسىندا كوتەرىلىس كوسەمدەرى ايتقان: «بەرسەڭ بالا ولەدى, بەرمەسەڭ شال ولەدى, بالا ولگەنشە, شال ءولسىن» دەگەن قاناتتى ءسوز قالعان. سول ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا حالقىنىڭ تاعدىرىنا قابىرعاسى قايىسىپ ەڭىرەگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى ورازاي ەدى. ءوز ءداۋىرىنىڭ جىر جۇيرىگى بولتىرىك اتىحانۇلى:
ەلىمدە جاقسى كىسى ورازايىم,
جاننان ارتىق جاراتقان ءبىر قۇدايىم, – دەپ ەل ىشىندەگى ورازاي ءبيدىڭ بەدەلىن جوعارى باعالاعان ەدى.
«جەمىستى اعاش ءيىلىپ تۇرادى» دەيدى دانا حالقىمىز. ۇلتتىق جۋرناليستيكا سالاسىندا, تاريح, سالت-ءداستۇر, قازاق مادەنيەتىن تانۋدا وزىندىك بيىككە كوتەرىلگەن بىلىكتى عالىم ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىنىڭ «ورازاي» اتتى تاريحي داستانىنان مىنانداي ەرەكشەلىكتەردى بايقاۋعا بولادى:
ءبىرىنشى, «ورازاي» اتتى تاريحي داستاننىڭ مازمۇنى, كوتەرگەن يدەياسى, شىعارما قۇرىلىسى, ءتىل ساپتاۋ شەبەرلىگى, تەرەڭدىگى مەن كەمەلدىگى جان-جاقتى زەرتتەپ جازىلعان ءساتتى تۋىندى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ەكىنشى, تاريحي داستان ەل ىشىندە تارالعان اۋىزشا ايتىلعان اڭگىمەلەر نەگىزىندە جازىلعان سەكىلدى بولعانمەن, ورازاي ءبيدىڭ وبرازىن شەبەرلىكپەن سومداۋمەن بىرگە ءار بولەكتە «القيسسادان» باستالعان مۇراعاتتىق دەرەكتەردى بىرلەستىرە وتىرىپ, 1916-1932 جىل ارالىعىنداعى ۇركىنگە, اشارشىلىققا ۇشىراعان اسپانتاۋ ەلىنىڭ ارعى جاعى مەن بەرگى جاعىندا جاساپ جاتقان ءبىر تايپا ەلدىڭ قاندى تاريحىنىڭ شەجىرەسىن تولىققاندى ەتىپ جازعان شوقتىعى بيىك شىعارما.
ءۇشىنشى, تاريحي داستاننىڭ سوڭعى بولىمىندە ورازايعا دەيىنگى جانە كەيىنگى قازاق ەلىنىڭ باسىنان كەشكەن ۇلتسىزداندىرۋ كەزەڭى قۇجاتتىق ناقتى دەرەكتەرمەن ساباقتاستىرا ءورىلىپ, العاشقى بولىمدەردىڭ زاڭدى ءتۇيىنى رەتىندە بۇگىنمەن ءساتتى ۇشتاستىرىلعان دا, اسقاق رۋحپەن قورىتىندىلانعان.
ءتورتىنشى, كەز كەلگەن قالامگەر تاريحي شىعارما جازا بەرمەيدى, وعان قاجىرلى ىزدەنىس, ۇلكەن تالانت كەرەك. اۆتور «ورازاي» اتتى تاريحي داستانىندا ورازاي بيمەن زامانداس كوپتەگەن تاريحي تۇلعانىڭ ومىرىنەن سەنىمدى مالىمەت بەرىپ, عاسىرلار قاتپارىندا قالعان كومەسكى تاريحتان سىر شەرتىپ, وقىرمانىن وزىنە باۋراپ وتىرادى. عالىم-ۇستاز ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىنىڭ عىلىمعا ادالدىعى تاريحي داستانىندا پايدالانعان ادەبيەتتەردىڭ, ولەڭدەردىڭ, قاناتتى سوزدەردىڭ اۆتورلارى انىق جازىلعان, قيانات ەتۋ بولماعان.
بەدەلدى عالىمنىڭ وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرعان بۇل شىعارماسى كەمەلدىلىك پەن كەمەڭگەرلىك ۇشتاسقان قۇندى كىتاپ دەپ اۋىز تولتىرا ايتۋعا بولادى. كىتاپتىڭ ەندىگى تورەشىسى – قالىڭ وقىرمان قاۋىم…
نۇرلان
سارسەنباەۆ,
قازاقستان جازۋشىلار
وداعىنىڭ مۇشەسى, ادەبيەت زەرتتەۋشى
