ەلدى اشتىق جايلاپ العان وسى كەزدە, ياعني 1921 جىلدىڭ اياعى مەن 1922 جىلدىڭ باسىندا استانا قالا ورىنبورداعى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى مەكەمەلەرى قازاقستاننىڭ ورتالىق وكىمەتى جەر-جەردەگى قايعىلى جاعدايلاردان حاباردار ەدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان ورال, تورعاي, اقمولا ايماقتارىنداعى جاعدايدى باقىلاپ, رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ باسقارعان ورتالىق توتەنشە كوميسسيا قۇرىلدى.
1921 جىلعى 26 قازاندا قواك ىقشام تورالقاسى (مالىي پرەزيديۋم كتسيك – ز.ت.). مۇحتار اۋەزوۆتى سول ورتالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ بەكىتۋ جونىندە ۇسىنىس تۇرعىسىندا قاۋلى الادى. بۇل قىزمەتتەن شنەيفار بوساتىلادى. بىراق ەرتەڭىندە, ياعني 27 قازاندا بولعان ۇلكەن تورالقا بۇل شەشىمدى بەكىتپەدى. مۇحتار اۋەزوۆ ورتالىق كوميسسيانىڭ مۇشەلىگىنە ەنگىزىلدى, ونىڭ ورنىنا, ياعني توراعانىڭ ورىنباسارلىعىنا سەرگەەۆ بەكىتىلدى. بۇل ارادا, بىرىنشىدەن, م.اۋەزوۆتىڭ قواك ساياسي حاتشىسى مىندەتىندەگى جۇمىسىنىڭ كوپتىگى, ەكىنشىدەن, بۇرىنعى الاشورداداعى قىزمەتتەرى «ەسكە الىنۋى» مۇمكىن ەكەنى قۇجاتتاردان كورىنەدى.
1921 جىلعى 10 جەلتوقساندا قازاقستانداعى كەڭەس قۇرىلىسىن نىعايتۋ, اسىرەسە, ەلدەگى الاپات اشتىقپەن كۇرەس ماسەلەلەرىن تالقىلاعان ۇلتى قازاق كوممۋنيست قىزمەتكەرلەردىڭ جينالىسى بولدى. بۇل جيىنعا ءالىبي جانگەلدين توراعالىق ەتتى. قاتىسقاندار: اۋەزوۆ, المانوۆ, اسىلبەكوۆ, ناحيمجان, كەنجين, بايتۇرسىنوۆ, ءبايدىلدين, تولەپوۆ, جامانمۇرىنوۆ, سارىمولداەۆ, جۇرگەنوۆ, نۇرمۇحامبەتوۆ, يگىلىكوۆ, قارجاسوۆ, ءبىرجاروۆ, ورازباەۆا, ساماتوۆ, ت. ب.
كۇن تارتىبىنە ەكى ماسەلە قويىلدى:
- قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ.
- قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ, سونداي-اق, تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارعان قازاق قىزمەتكەرلەرىن كەرى قايتارۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ.
جينالىسقا قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتى اتىنان قاتىسقان اۆدەەۆ, جالپى العاندا, قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ پىكىرىن قولداپ, رەسپۋبليكاداعى باسقارۋشى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردا قازاقتار مەن قازاق ەمەس باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءپرينتسيپتى ماسەلەلەر جونىندە كەلىسپەۋشىلىك بار ەكەنىن مويىندادى.
1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 3 ميلليون 353 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىراعان, ودان ولگەنى – 1,5 ميلليون. اقمولا گۋبەرنياسىندا 1921 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەسەپتەگى 1021164 ادامنىڭ 472 مىڭى اشتىققا ۇشىراعان. بۇل – ورىنبوردان كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا بەرىلگەن رەسمي اقپار عانا
قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى وتكىزگەن وسى كەڭەستە «قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان حالقىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالدى. اۋەزوۆ: «اشتارعا كومەك كورسەتەتىن ۇيىمداردىڭ قولى قىر ەلىنە ءالى جەتكەن جوق. ولاردىڭ تاياۋ ارادا جەتۋى دە نەعايبىل» ەكەنىن اتاپ كورسەتىپ, ونىڭ باستى سەبەپتەرىن سانامالاپ بەردى:
- اۋىلداردىڭ تىكەلەي ءوزىمەن ارالاسا وتىرىپ, ولاردىڭ مۇقتاجىن انىقتايتىن قىزمەتكەرلەر جوق (ياعني م.اۋەزوۆتىڭ قولىنداعى گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەردە قۇرىلعان اشىققاندارعا كومەك بەرەتىن ۇيىمداردىڭ قۇرامىندا ۇلتى قازاق قىزمەتكەرلەردىڭ جوق ەكەنى كورىنىپ تۇردى – ز.ت.).
- اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار ناقتى ءبىر جەتەكشى ادام بولماسا, وزدەرىنە ارنالىپ مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن ۇلەسىن دە الا المايدى. ويتكەنى قازاقتار ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن جات جەردە قول جايىپ قاڭعىرىپ جۇرگەننەن گورى, ۇيىندە ولگەندى ارتىق سانايدى. ءتىپتى, كومەك ىزدەگەننىڭ وزىندە, قاراڭعى, اڭقاۋ قازاق ونى تابا المايدى.
- جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اشتارعا كومەك بەرەتىن ۇيىمدار, البەتتە, قولتىعىنىڭ استىنداعى, ياعني جاقىن جەردەگى قالالار مەن قالا ماڭىنداعى سەلولاردى قامقورلىققا الۋعا تىرىسادى. دەمەك, قالادان شالعاي ورنالاسقان قازاق اۋىلدارى كومەكتەن ۇنەمى قاعاجۋ قالادى.
اقيقاتىن ايتاتىن بولساق, قىردا قىرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ جاعدايىنا قاراعاندا, قالاداعى اشتىقتىڭ ۇرەيلى كورىنىستەرى ويىنشىق سياقتى اسەر قالدىرادى (م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى ورىسشا, ءبىز ىقشامداپ اۋداردىق. ال مىنا سوڭعى سويلەمدە اۆتوردىڭ ءستيلى مەيلىنشە ساقتالدى – ز.ت.).
«ەگەر دە بۇل اۋدانداردى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءدال قازىر شۇعىل تۇردە ءۇزىلدى-كەسىلدى شارالار قولدانىلماسا, قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى. كوپتەگەن اۋدانداعى قازاقتار ءبىرتالايدان بەرى تەك قانا كورتىشقان, سۋىر, تاعى سول سياقتى جاندىكتەرمەن وزەگىن جالعاۋدا. سونىڭ سالدارىنان اۋىلدا ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەت تۇرلەرى بۇرىن ەستىپ-بىلمەگەن كولەمدە تارالىپ بارادى. مۇنىڭ بارلىعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ قىر ەلىنە (قازاقتار دەپ وقىڭىز – ز.ت.) جانى اشىمايتىنىن, ولاردىڭ تاعدىرىنا نەمكەتتى قارايتىنىن كورسەتەدى. سونداي-اق, وسىنداي قاسىرەت وتىن وشىرۋدە قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەنجارلىعى بايقالادى. بيلىك باسىندا وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەرى, بۇل ءىستى ءدال وسى كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايتىنى ءوز الدىنا, بۇل – سىزدەر ءۇشىن قىلمىس. ءبارىمىز وسى ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ الدىندا, ءوزىمىزدىڭ ارىمىزدىڭ الدىندا جاۋاپتىمىز» دەدى م.اۋەزوۆ.
بايانداماسىنىڭ سوڭىندا م.اۋەزوۆ قىرداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارىنىڭ جوسپارىن ۇسىندى. جينالىس سول جوسپارلاردى نەگىزگە الىپ قاۋلى قابىلدادى. كەيىن قازاق حالقىنىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ۇلى ويشىل, كەمەڭگەر جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ وسى سوزدەردى ايتىپ, حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ەڭىرەپ تۇرعاندا 25 جاستان جاڭا عانا اسقان ەدى.
بۇل باياندامانى تولىق كەلتىرىپ وتىرعانىمىز – «قىرداعى ەل», «قىر قازاقتارى» دەگەن اتاۋلار اقمولا, سەمەي, تورعاي گۋبەرنيالارىنىڭ ايماقتارىن تۇگەل قامتىدى. وسىلايشا, رەسپۋبليكانىڭ قىر ايماقتارىندا اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىققا كومەك كورسەتۋ دەگەن جالپى باعدارلى ماسەلەنىڭ اياسىندا, اسىرەسە, قورعانىشى وسال, ءالسىز, اڭقاۋ, سوندىقتان دا قىرىلىپ قالۋعا ابدەن بەيىم قازاق اۋىلدارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ارنايى كوتەرىلدى.
كوپ ۇزاماي, سول 1922 جىلدىڭ قاڭتارىندا قواك ساياسي حاتشىسى م.اۋەزوۆ اشتارعا كومەكتەسۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ورال گۋبەرنياسىن ارالاپ قايتتى.
وسى ساپاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ول ركپ (ب) وبلىستىق كوميتەتىنە ەسەپ بەردى. ورال گۋبەرنياسىندا اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايىن بايانداي كەلىپ, م.اۋەزوۆ بۇل ايماقتىڭ اقمولا گۋبەرنياسىنا بەكىتىلگەنىن, ياعني قىزىلجارداعى بيلىك ورىندارىنىڭ جۇمىسىن شيراتۋ كەرەگىن باسا 10 جەلتوقسان كۇنگى جينالىسىندا: «اشتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى توتەنشە كوميسسيالاردىڭ قۇرامىندا قازاق وكىلدەرى جوق. سوندىقتان اشتىققا ۇشىراپ, قاتتى اۋىرتپالىق تارتىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا ءتيىستى كومەك بەرىلمەۋدە» دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. دەمەك, جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن تەز ارادا جاۋاپتى وكىلدەر جاساقتاپ, تىكەلەي قازاق اۋىلدارىنا جىبەرۋ جونىندە م.اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپتى. الايدا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ساياسي حاتشىسى م.اۋەزوۆ باستاعان قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇل شارالارىن ولاردىڭ قازاق ەمەس كوممۋنيست ارىپتەستەرى سول جەردە-اق «ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى» دەپ باعالادى. ولار اشتىققا ۇشىراعان جارتىلاي كوشپەلى قازاق اۋىلدارىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك الماي جاتقانىن كورگىسى كەلمەدى.
سىرت قاراعاندا, اشتان قىرىلىپ جاتقانداردى ۇلتقا بولۋگە بولمايتىنى راس سياقتى ەدى. بىراق قازاق ۇلتىنىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەز-قۇلقىن, ءتوزىمىن, تۇرمىس-تىرشىلىك ارەكەتىن «كوممۋنيست جولداستار» تۇسىنبەدى, تۇسىنگىسى دە كەلمەدى.
1922 جىلعى 15 اقپاندا قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتى تورالقاسىنىڭ ماجىلىسىندە قواك ساياسي حاتشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى ىسساپارمەن بارىپ, ارالاپ كەلگەن ورال گۋبەرنياسىنداعى جاعداي تۋرالى بايانداما جاسادى. ول اشتىقتىڭ زارداپتارى كۇننەن-كۇنگە اسقىنىپ كەلە جاتقانىن, ورتالىق ۇكىمەتتەن بولىنگەن كومەكتىڭ كەشىگىپ وتىرعانىن ايتتى.
وسى 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 3 ميلليون 353 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىراعان, ودان ولگەنى – 1,5 ميلليون. اقمولا گۋبەرنياسىندا 1921 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەسەپتەگى 1021164 ادامنىڭ 472 مىڭى اشتىققا ۇشىراعان. بۇل – ورىنبوردان كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا بەرىلگەن رەسمي اقپار عانا. ال قاي سايدا قانشا قازاقتىڭ سۇيەگى قۋراپ قالعانىن ءدال ەسەپتەگەن كىم بار دەپ تەرەڭىرەك ويلانساق, حالىق قاسىرەتىنىڭ كولەمىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ۇرەيلى.
اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولدىق, قازاقستان دەگەن مەملەكەت قۇرامىز دەپ جان سالا ىسكە كىرىسكەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءوز ۇلتى الدىندا ادال اتقارماق ءىس-جوسپارى وسىلايشا تاس-تالقان بولدى. ولاردىڭ مەسەلى قايتتى, تاۋى شاعىلىپ, «بالاپان باسىنا, تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتتى. ۇلتتىڭ قايماعى ءىرىدى.
ءدال وسى جاعدايدا مۇحتارلاردىڭ, ماعجانداردىڭ, سماعۇلداردىڭ… بۇكىل وي-ارمانى ادىرا قالدى, جىگەرىن قۇم قىلىپ, ومىردەن ءتۇڭىلدىردى. ورىنبوردىڭ, ونداعى مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى باسشى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ دۇمپۋىمەن, قىزىلجارداعى توتەنشە كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قوسىلعان ماعجان جۇماباي گۋبەرنيانى ارالاۋعا اتتاندى. كوكشەتاۋعا بارىپ, ول جاقتاعى جاعدايدى كوزىمەن كوردى. حالىقپەن سويلەسىپ, ازىن-اۋلاق تاعاممەن بولىسۋگە ۇندەدى, مال جينادى, ازىققا پايدالانۋ ءۇشىن تەرى جيناعانىن دا كەلەسى ءبىر جولى ايتامىز…
زارقىن تايشىباي, م.قوزىباەۆ اتىنداعى سقۋ پروفەسسورى,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
