تامىر ۇستاۋ, قان الۋ, ينەمەن ەمدەۋ, شيپالى شوپتەردىڭ تۇنباسىن ءىشۋ – قىتاي مەديتسيناسى ۇسىنار نەگىزگى ەم-دوم ەكەنى بەلگىلى. وسى باعىتتىڭ ماماندارى ەلوردادا دا از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – جيىرما ەكى جىلدىق تاجىريبەسى بار دارىگەر نۇرشاش نۇرمۇقانقىزىمەن ءتىلشىمىز اڭگىمەلەسىپ قايتتى.
– نۇرشاش نۇرمۇقانقىزى, قىتاي مەديتسيناسىمەن اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزگە قانشا ۋاقىت بولدى؟
– مەن 1996 جىلى شىڭجاڭداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. ءبىر قىزىعى, قىتايدا شىعىس مەديتسيناسى بارلىق وقۋ باعدارلاماسىنان قوسىمشا ءپان رەتىندە جۇرگىزىلەدى. ياعني ونداعى بولاشاق پەدياترلار دا, تەراپەۆتەر دە, حيرۋرگتار دا – قاي سالانىڭ مامانى بولماسىن, وقۋ بىتىرەردە شىعىس مەديتسيناسىنان حاباردار بولىپ شىعادى. كىشكەنتاي كۇنىمدە اكەم سىرقاتتانىپ قالعاندا, انام قازاقى ەممەن ارقاسىنان بانكا قويىپ, قان الاتىن. سونىڭ پايداسىن كورىپ وسكەن سوڭ با ەكەن, شىعىس مەديتسيناسىنا قاتتى قىزىقتىم. قىتايدا بۇل باعىتتا ون التى جىل بويى جۇمىس ىستەدىم. 2016 جىلى قازاقستانعا ورالىپ, شيپاگەرلىك قىزمەتىمدى جالعاستىرىپ جاتىرمىن.
– قىتاي مەديتسيناسىنىڭ ءداستۇرلى باتىس مەديتسيناسىنان باستى ەرەكشەلىكتەرى نەدە؟
– قىتاي حالقى بەس مىڭ جىلدان بەرى وسى سالانى زەرتتەپ, ءارتۇرلى زەرتتەۋ ورتالىقتارىن قۇردى عوي. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى – اعزانى حيميالىق ءدارى-دارمەكپەن ەمەس, بارىنشا تابيعي ەم-دومدى, دارىلىك شوپتەردى قولدانا وتىرىپ ايىقتىرۋ. اسىرەسە, باس ساقيناسى, جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى, ۇيقىسىزدىق, اسقازان, باۋىر, بۇيرەك اۋرۋلارى, بەدەۋلىك, گينەكولوگيالىق اۋرۋلاردى ءتيىمدى ادىسپەن ءارى تەزىرەك ەمدەۋ تاجىريبەسى تالاي رەت دالەلدەنگەن. باتىس مەديتسيناسى ادەتتە اۋىرعان دەنە مۇشەسىنە باعىتتالعان ەم جۇرگىزسە, قىتاي مەديتسيناسى ادامنىڭ جالپى اعزاسىن ساۋىقتىرۋدى كوزدەيدى.
– سىزدەر ادامنىڭ ناقتى قاي جەرىندە اۋرۋ بارىن انىقتاۋ ءۇشىن زاماناۋي اپپاراتتاردى قولداناسىزدار ما, الدە دياگنوز قويۋدىڭ باسقا وزىندىك جولى بار ما؟
– ادامنىڭ اۋرۋىن انىقتاۋدا تامىر ۇستاپ, ادامنىڭ تىلىنە, بەت-الپەتىن قاراپ دياگنوز قويامىز. تامىر ۇستاۋ قازاقى ەمدە دە بار. ارتەريانىڭ دىبىسىنا قاراپ جۇرەكتىڭ سوعۋىن باقىلاۋعا بولادى. ونىڭ جانىندا قالقىما تامىر, تۇنبا تامىر دەگەن تامىر تۇرلەرى بار. قالقىما تامىردىڭ ەكپىنى قاتتى بولسا, دەمەك, ورگانيزمگە سۋىق جينالعان دەگەن ءسوز. تامىر ىشكە قاراي كىرىڭكى بولىپ, السىزدەۋ سوعىپ تۇرسا, بۇل – قان ازدىقتىڭ, كۇش-قۋاتتىڭ ازايعانىنىڭ بەلگىسى. مارجان سەكىلدى تامىرلاردىڭ بار-جوعىنا قاراپ, ايەلدىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن وتە ەرتە مەرزىمدە-اق انىقتاۋعا بولادى. تىلگە قاراپ ءوتتىڭ تولعانىن, اسقازان-ىشەك جولدارىندا اقاۋ بارىن بايقايمىز. بۇل امال-ادىستەر ارقىلى اعزادا قانداي دا ءبىر وسكىن بارىن, ونىڭ پالەن سانتيمەتر بولعانىن ايتا المايمىز, بىراق قان اينالىمنىڭ بۇزىلعانىن, دەنەدەگى ىستىق-سۋىقتى بىلە الامىز. ال كۇردەلى جاعدايلاردا ناۋقاستىڭ ۋدز, مرت ناتيجەلەرىن كورەمىز.
– ەمدەۋ بارىسىندا ينە تەراپياسىن ءجيى قولداناسىزدار. ءسىزدىڭ پراكتيكاڭىزدا بۇل ءادىس قانشالىقتى تيىمدىلىگىن كورسەتىپ كەلەدى؟
– ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلى وسىدان 2000-3000 جىل بۇرىن پايدا بولدى دەگەن بولجامدار بار. ول كەزدەرى ادامدار تەمىر, بولات ينەلەر ارقىلى ەم السا, كەيىن كۇمىس, مىس, التىن ينەلەردى پايدالانعان. ءبىر ارتىقشىلىعى, ينە تەراپياسى كوپ شىعىندى قاجەت ەتپەيدى. ول ءۇشىن ارنايى قۇرىلعى, ەشبىر وتا كەرەك ەمەس. قازىر ينەمەن ەمدەۋ ءادىسى الەمنىڭ 100-دەن اسا ەلىندە تارالعان. ينەنىڭ كومەگىمەن 400-دەن استام دەرتتى ەمدەۋگە بولادى. مەن ەم باستاماس بۇرىن الدىما كەلگەن ناۋقاسقا تامىر ءلۇپىلى ارقىلى دياگنوز قويامىن. ادامنىڭ بويىندا 20-عا جۋىق مەريديان, سونىڭ بويىمەن وتەتىن 700-گە جۋىق ەمدىك نۇكتە بار. سول نۇكتەلەردى ءدال تاۋىپ, ينە سالسا, ادامنىڭ بويىنداعى تەپە-تەڭدىك قالپىنا كەلەدى. وسىلايشا اعزا ساۋىعادى. ينەمەن ەمدەۋدىڭ ماقساتى دا وسى.
– قازىر ينە تەراپياسىمەن كەيبىر جەكە ادامدار اينالىساتىن بولىپ ءجۇر. ءبىلىمىن سۇراساڭ, كوبى – ەكى-ءۇش ايلىق كۋرستى وقىپ العاندار. ولارعا بارۋ قانشالىقتى قاۋىپتى؟
– ينە سالۋ ءۇشىن اناتوميانى عانا ءبىلىپ الۋ جەتكىلىكسىز. ادام دەنەسىندە ينە قوياتىن ارنايى ورىندار بولادى, ينەنى سالعاندا ونى قانشالىقتى تەرەڭدىكتە سۇعۋدى دا جاقسى مەڭگەرۋ كەرەك. كەيبىر تۇستارعا تەرەڭىرەك سۇعىپ جىبەرسە, ونىڭ پايداسىنان زيانى كوبىرەك بولىپ كەتەدى. ودان بولەك, ەشقاشان ينە سۇعۋعا بولمايتىن جەرلەر دە بار. ىسىكتىڭ كەي تۇرلەرىنە شالدىققان ادامداردى ينەمەن ەمدەۋدىڭ قاجەتى جوق, اۋرۋ قاتتى اسقىنىپ كەتكەن جاعدايلاردا ناۋقاسقا كوبىنە ءداستۇرلى مەديتسينالىق ەم-شارالار قاجەت بولادى. ينەمەن ەمدەۋ – تابىس كوزى بولماۋى ءتيىس, سونى ادامدار جاقسىلاپ ۇعىنىپ السا ەكەن.
– ەم-دوم بەرگەندە شوپتەردىڭ رەتسەپتىسىن وزدەرىڭىز جازاسىزدار ما؟ الدە بەكىتىلگەن رەتسەپتىلەر بار ما؟
– شوپتەردىڭ رەتسەپتىسىن دارىگەر ءوزى جازبايدى. قىتايدا وسىنداي دارىلىك شوپتەردى زەرتتەيتىن ارنايى ۋنيۆەرسيتەت بار. عالىمدار ارنايى رەسمي ۇيىم بەكىتكەن رەتسەپتىلەردى جيناقتاپ, كىتاپ قىلىپ شىعارادى. وندا ءار اۋرۋ تۇرىنە ەم بولاتىن تۇنبالاردىڭ بىرنەشە رەتسەپتىسى بەرىلەدى. كەيبىر ادامداردا بەلگىلى ءبىر ءشوپ تۇرلەرىنە اللەرگيا بولۋى مۇمكىن. وندايدا دارىگەر باسقاشا نۇسقانى ۇسىنا الۋى ءۇشىن وسىلايشا ءبىر اۋرۋدى بىرنەشە جولمەن ەمدەۋگە بولاتىنداي مۇمكىندىك قاراستىرىلعان.
– ول شوپتەردىڭ ءبارىن ءوز ەلىمىزدەن تابۋعا بولا ما؟ الدە كەيبىر سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەرىن قىتايدان الدىرتۋ كەرەك پە؟
– ەڭ كەرەمەتى, قازاقستاندا دارىلىك شوپتەردىڭ بارلىق ءتۇرى بار. نەگىزى حالقىمىز ەجەلدەن «جالبىزدى جەردە جان قالار» دەپ, شيپالى شوپتەردىڭ پايداسىن جاقسى بىلگەن عوي. بىراق, ءبىر وكىنىشتىسى, سول شوپتەردى وڭدەپ, دارىلىك پرەپاراتقا لايىقتى ەتىپ شىعاراتىن زاۋىتتار جوقتىڭ قاسى. جاقىندا ەلورداداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاقىرتۋىمەن ستۋدەنتتەرگە قىتاي مەديتسيناسى جايلى دارىستەر وقىپ كەلدىم. سوندا وزگە دارىگەر-عالىمدارمەن سويلەسكەنىمدە, وسى ماسەلەگە قىنجىلدىق. قازىر تەك شىمكەنت پەن قاراعاندىدا دارىلىك شوپتەردى وڭدەيتىن زاۋىت بار. بىراق ولاردىڭ قارقىنى كوپ كولەمدە شىعارۋعا جەتە بەرمەيدى. قىتايدىڭ ءوزى شوپتەردى ءبىزدىڭ ەلدەن الىپ, وزدەرىندە وڭدەپ, قايتادان وزىمىزگە ساتادى.
سۇحباتتاسقان
بوتاگوز ماراتقىزى
