اباي ون جاسىنان ءبىر مۇشەلىنە دەيىن بار بولعانى ءۇش-اق جىل وقىعان. سەمەيدىڭ ەكى ءدىني مەدرەسەسىندە, سوسىن پريحودسكايا شكولادا ءۇش اي ءدارىس الىپ, ورىسشا ءتىل سىندىرعان. بۇگىنگى تۇسىنىكپەن باستاۋىش مەكتەپ دەڭگەيىنە دە جەتپەگەن. بىراق ماسەلە ۇلى ۇستاز ىبىراي التىنسارين جاستارعا وسيەت ەتكەندەي, «وقىعاندى كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقي بىلۋدە» عوي. ءىلىم ىزدەگەن جاسقا ءبىلىم كوزىنىڭ قايدا جاتقانىن, ونى قالاي الۋعا بولاتىنىن ۇيرەنسە, ار جاعىن قاۋزاپ ءوزى-اق الىپ كەتەدى ەمەس پە. اباي دا ءىلىم-ءبىلىم جيناۋدىڭ ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ, ۇيرەنۋ ءادىسىن جەتىك يگەرگەن. سەمەي كىتاپحانالارىنىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولۋمەن بىرگە, رەسەيدەن گازەت-جۋرنالدار جازدىرىپ الىپ تۇرعانى ونىڭ وسىنداي ىزدەنىمپازدىق ىزگى قاسيەتىن ايعاقتايدى. بۇلاردى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ سەبەبى, دۇنيەدەگى جاقسى-جامان, وزىق پەن توزىق, شىنايى مەن جالعان ءوزارا سالىستىرۋ ارقىلى عانا تانىلادى. ال, سالىستىرا ءبىلۋىڭ ءۇشىن وزىڭدە باردى عانا ەمەس, وزگەدە باردى دا جاقسى بىلۋگە ءتيىسسىڭ. اباي وسىنداي «دۇنيەنى ويمەن شولعان» اسا ءبىلىمدار, سانالى ادام بولدى. ونىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتى, «اكە بالاعا سىنشى», ارينە, سۇڭعىلا قۇنانباي الدىمەن تانىدى. ال, ەل باسقارۋ – قوعامدى دامىتۋعا ءورىستى جول كورسەتىپ, العا سۇيرەۋ – ادامزات بالاسى جاراتىلعاننان بەرمەن قاراي ءمالىم بولعان ماشاقاتى كوپ ەڭ كۇردەلى ونەر. سوندىقتان, بۇل جەردە قۇنانباي تاپتىق مۇددەنى ويلاپ, اباي دا ءوزى سياقتى حالىقتى اۋىزدىقتاپ ۇستايتىن قاتال بيلەۋشى بولسا ەكەن دەپ ارماندادى دەگەن ساياسات ءسوزىن الىپ تاستاعانىمىز ءجون. ءار قوعامنىڭ ءوز ۋاقىتىنا سايكەس دەڭگەيى بولادى. سول ءۇشىن قۇنانبايلاردى سوگۋدىڭ, ابايدى اكەگە قارسى قويۋدىڭ بىزدىڭشە ەش قيسىنى جوق.
اباي جاستاي ەل باسقارۋعا ارالاسقاندا, جيعان-تەرگەن ءبىلىمىمدى ەل كادەسىنە جاراتامىن, ونەر ۇيرەتەمىن, جاڭا كاسىپتەرگە باۋليمىن دەسە, تاڭعالارلىق جاي ەمەس. ونىسى «جارتاسقا سالعان ايقايدان شىققان جاڭعىرىق» سياقتى بولسا, ول دا تاڭعالارلىق جاعدايات ەمەس. بۇل – ءوز ورتاسى, ۋاقىتىنان وزا تۋاتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ كوبىنىڭ باسىندا بولاتىن وكىنىش. ايگىلى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭىندەگى «تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي, قاناعات, راحىم ويلاپ قوي, بەس اسىل ءىس بىلسەڭىز» دەيتىنى ابايدىڭ جاس ۇرپاققا ايتار ويلارىنىڭ جيىنتىق قورىتپا-قۇيماعى ىسپەتتى. مۇنى جانە ءومىردىڭ
ىستىق-سۋىعىنان ءوتىپ, جاسى قىرىققا جەتكەندە تاپقان ويى دەسەك تە بىرجاقتى بولاتىن سەكىلدىمىز. ابايدى حاكىم دەڭگەيىنە كوتەرگەن بۇل ويلارى كوكەيىنە جاستاي ۇيالاعانى, مەدرەسەدە وقىعان جىلدارى بەكي تۇسكەنى العاشقى ولەڭدەرىنەن-اق اڭعارىلادى. ونىڭ ارەدىك شاكىرتتىك, اعايىن-تۋىس, زامانداستارىنا ارناعان ولەڭ شۋماقتارىنا ۇڭىلسەك تە, مىناداي قىزىق جايىتتەردى بايقايمىز. بۇلار, ادەتتە, اقىن جيناقتارىندا 1855-1881 جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرى دەپ كورسەتىلەدى. مىسالى, شاعاتاي تىلىندە جازىلعان «ءالىف-بي» ولەڭىنىڭ وزىندە «تاي-تالاپتان, ايتەۋىر قۇر قالمايىن» دەيدى. بۇل ءسوزدى اباي ون-ونبىرلەردەگى شاكىرت جاستاعى كەزىندە ايتقان. ۇلكەن ءورىستى ەڭبەكتىڭ باسى ءبىر نارسەگە تالاپ قىلۋدان باستالاتىنىن ءبىلىپ تۇر ەمەس پە. جاستىق شاقتى بوس دىردۋمەن وتكىزۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتىپ, ءوز اپتىعىن ءوزى باساتىن «ساپ, ساپ كوڭىلىم, ساپ كوڭىلىم!» اتتى ولەڭىندە «بەينەت كورمەي, داۋلەت جوق» دەپ الدىنا ماقسات قويادى. ال, «قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاپپاعان؟» دەيتىن ولەڭىندە ونان دا ءارى كەتەدى:
كەي جىگىت ارسىزدىقپەن, ۇياتسىنباي,
قولى جەتپەس نارسەگە تىرتاقتاعان.
ورىندى ىسكە ءجۇرىپ, وي تاپپاعان,
نە بولماسا جۇمىس قىپ, مال باقپاعان.
قاسيەتى بولمايدى ونداي جىگىت
انشەيىن قۇر بەكەرگە بۇلعاقتاعان.
ءوز ورتاسىنان, اسىرەسە, جاستار بويىنان وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى كوپ كورگەن ول جاسى قىرىقتارعا جەتكەندە تەرەڭ-تەرەڭ ويلارعا شومىپ, ىشتەي قاتتى كۇيزەلەدى. 1886 جىلى جازعان «قارتايدىق, قايعى ويلادىق, ۇيقى سەرگەك» دەگەن ولەڭىندە «جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك, ۇرلىق, قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك» دەي كەلىپ:
ادامزات, تىرىلىكتى داۋلەت بىلمەك,
اقىل تاپپاق, مال تاپپاق, ادال جۇرمەك.
ەكەۋىنىڭ ءبىرى جوق, اۋىل كەزىپ,
نە قورلىق قۇر قىلجاڭمەن كۇن وتكىزبەك؟ – دەپ, ەستى قۇلاق بولسا تىڭدايتىنداي, ارلى سانا بولسا ۇيالاتىنداي ەتىپ سويلەيدى. بىراق اينالا-توڭىرەگى ىرىڭ-جىرىڭ, بەرەكە جوق. اقىن «كوڭىلىم قالدى دوستان دا, دۇشپاننان دا» دەپ قاتتى قامىعادى. سەبەبى, «ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى ۇرلىق-قارلىق… بايلار مال قىزىعىن كورە الماسا, ساۋداگەر تىنىش ساۋدا جاساي المايدى». مۇندايدا, ارينە, «اداسقاننىڭ الدى – ءجون, ارتى – سوقپاق». وسى اتتاس ولەڭىندە «ولاردىڭ جوق ويىندا مالىن باقپاق, ادال ەڭبەك, مال تاپپاق, جۇرتقا جاقپاق» دەپ, الگى ءوزى سىناعان ىرىڭ-جىرىڭ بەرەكەسىزدىكتىڭ سىرىن دا اشادى.
اقىن بۇل ولەڭدەرىندە ءباتۋاسىز-ءمانسىز تىرشىلىكتىڭ وزەگىندە ەڭبەك قادىرىن تۇسىنبەۋشىلىك, كاسىپسىزدىك جاتقانىن سىناپ, ءسوزىن جالپىعا بىردەي ارناسا, ودان قايىر تاپپاعانىن اڭداعان سوڭ, ەندى نازارىن تىكەلەي جاستارعا قاراي بۇرادى. «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق» دەيدى. بوزبالالىقتىڭ ۋاقىتشا وتكىنشى ەكەنىن ەسكەرتەدى. «اۋەلى ونەر ىزدەلىك, ەڭ بولماسا ەڭبەكپەن مال تابالىق» دەپ, اقىلعا شاقىرادى. وسى ورايدا, اقىننىڭ سوناۋ شاكىرت كەزىندە-اق جاماعايىنى جاقسىلىق دەگەنگە ارناعان ءبىر شۋماق ءازىل ولەڭى ەسكە تۇسەدى. «اياعىڭدى اڭدىپ باس, ەي, جاقسىلىق! بورىشقورلىق ادامعا قيىن نارسە, ارقايدا وستكىزەدى مال تاپشىلىق» دەيتىنى شە؟ جالقاۋلىق, ەرىنشەكتىك ادامدى سۇرانشاق ەتەدى. العانىڭدى ۋاقىتىندا قايتارماساڭ, باسىڭ داۋعا قالادى. ەل-جۇرتقا جەكسۇرىن اتاناسىڭ, ازامات باسىڭ قور بولادى. ءيا, ابايدىڭ ءوز ورتاسىنان كورگەنى ءبىر عانا جاقسىلىق اتتى جالقاۋ ەمەس, وندايلاردىڭ ءجۇزىن, مىڭىن كورىپ, ەڭبەكسىز كۇن كورمەك باتۋاسىزدىقتارىنا قىنجىلىپ ءوستى عوي. ال, بۇعان نە سەبەپ دەپ ويلاعاندا, وقۋ-ءبىلىم, ونەردەن قۇر قالعاندىق ەكەنىنە كوزى جەتتى. ءسويتىپ جاستارعا ارنالعان اتاقتى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭى دۇنيەگە كەلدى. دۇنيەنى دە, مالدى دا, نە ىزدەسەڭ سونىڭ ءبارىن عىلىم ارقىلى تاباسىڭ دەدى. ال, بىلىمسىزدەر قالاي ءومىر سۇرەدى؟ ونى «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» اتتى ولەڭىندە تۇسىندىرەدى:
ونەرسىزدىڭ قىلىعى –
تۋرا ءسوزىن ايتا الماي,
قيت ەتۋگە باتا الماي,
قورلىقپەنەن شىرۋگە;
از اقشاعا جالدانىپ,
ونبەس ىسكە الدانىپ,
جول تابا الماي جۇرۋگە… – دەپ قوعامداعى ونەرسىزدىڭ ورنىن كورسەتىپ, بولىمسىز كەيپىن سۇمىرەيتە سۋرەتتەيدى.
ءبىز, ادەتتە, جاستارعا اباي ولەڭدەرىن ماحاببات تۋرالى, دوستىق تۋرالى, تابيعات تۋرالى سىندى تاقىرىپتارعا توپتاپ, ءبولىپ وقىتامىز. ادەبيەتتى تانىتۋداعى ەجەلدەن قالىپتاسقان ءادىس قوي. ءبىزدى قايران قالدىراتىنى – سونىڭ بارىندە دە ابايدىڭ ادال ەڭبەك, ءونىمدى كاسىپ ماسەلەسىن ولەڭىنىڭ اراسىنا كەستەلەپ قوسىپ وتىراتىنى. «كوجەكبايعا» ولەڭىندە «ساۋداگەر قاشتى بۇل ەلدەن, نەسيەسىن جيا الماي» دەپ بەرەكە-بىرلىك جوق جەردە ادال كاسىپتىڭ ەركىن دامىپ, وركەندەي المايتىنىن ايعاقتايدى. بايقاساق, كەشەگى كەڭەس زامانى كەزىندە قوعامداعى ەڭ جامان, الاياق, جەكسۇرىن ادام – ساۋداگەر دەپ كۇستانالاساق, اباي كەرىسىنشە, وعان ادامزات تۇرمىسىن بەرەكەلەندىرۋشى, وركەنيەت جاساۋشى وزىق تۇلعا دەپ قاراعان. ساۋداگەردىڭ مەشەۋ قالعان قازاق اراسىنان لايىقتى قولداۋ تاپپاعانىنا قىنجىلادى.
بولىس – بيلىك يەسى, ەلدى كاسىپكە بەيىمدەۋگە, تۇرمىسىن تۇزەتۋگە جاۋاپتى ادام. حالىقتى وسىنداي اۋقىمدى, ءىرى ىستەرگە باستاۋدىڭ ورنىنا ول بايعۇس بار مالىن شىعىنداپ, بولىس بولىپ, «كاكىر-شۇكىر, كور-جەردى پايدا كورىپ ەپتەپ» ءجۇر. اباي مۇنداي باسشىلاردىڭ ەشقاشان ەلدى كوگەرتپەيتىنىن سىناي وتىرىپ, قىنجىلادى. بىراق ءالى دە جاستاردان كۇدەرىن ۇزبەيدى:
جاستىقتىڭ وتى, قايداسىڭ,
جۇرەكتى ءتۇرتىپ قوزعاماي؟
عىلىمنىڭ ءبىلىپ پايداسىن,
دۇنيەنىڭ كوركىن بولجاماي؟..
قوعامداعى ۇلكەن-كىشى, باي-كەدەيلەردىڭ اراقاتىناسى ءوز ۋاقىتىنىڭ جەتكەن دەڭگەيىنە سايكەس كەلەدى عوي. ياعني, جاستار دا ۇلكەندەردىڭ ايتقانىنان, ءوز ورتاسىنىڭ قالىبىنان شىعىپ كەتە بەرمەيدى. جالعىز ءوزى جاستاردىڭ ساناسىن ءوزى ويلاعان باعىتقا شىنداپ بۇرا الماسىنا كوزى جەتكەن اباي ءبىر ۋاقىت اشىنىپ تا كەتەدى. «زاماناقىر جاستارى… ءونىمسىز ىسكە شەپ-شەبەر… سيىرشا تويسا مال بولىپ, ورەگە كەلىپ سۇيكەنەر…» دەپ كۇيىنەدى. 1893 جىلى جازىلعان «بويى بۇلعاڭ» اتتى ولەڭىندە «باس قۇراسىپ, مال سۇراسىپ, بەرمەگەنمەن كەتىسەر» دەپ بىرەۋدىڭ ارقاسىندا ەڭبەكسىز كۇن كورگىسى كەلەتىندەردى اياۋسىز مىنەيدى. بۇل كەزدە ءدىن ۇستايتىنداردىڭ وزدەرىنە دە «ەڭبەگى جوق, ەپپەنەن مال تابام دەپ, سەندىرە الماي, سەنە الماي, سەندەلەدى…» دەپ ناليدى.
ۋاقىت, ءومىر ءوتىپ جاتىر. وزگەرەر قالپى بايقالمايدى. ايتقان اقىل جەلگە ۇشىپ, كورسەتكەن ونەگە ەلەۋسىز قالىپ جاتقانداي. ەندى اباي دا تىلىنەن ءزىلدى ۋ تامىزا سويلەيدى. 1895 جىلى جازعان «تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن» دەيتىن ولەڭىندە «نە عىلىم جوق, نەمەسە ەڭبەك تە جوق, ەڭ بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي» دەسە, «اش قارىن جۇبانا ما مايلى اس جەمەي؟» دەگەن ولەڭىندە
ەڭبەك جوق, قاراكەت جوق, قازاق كەدەي,
تاماق اڭدىپ قايتەدى تەنتىرەمەي؟ – دەپ ەلدىڭ جالپى جاعدايىن سيپاتتاپ, مۇنىڭ ارتى نەگە اكەپ سوعاتىنىن دا ەسكەرتەدى. ياعني, «ءبىر جىلىك پەن ءبىر اياق قىمىز بەرگەن, دەرەۋ سەنى جۇمسايدى
ءبىر جۇمىسقا…» بۇيتكەن بەيشارا قالىپتان قۇتىلۋعا بولا ما؟ بولادى ەكەن. ول ءۇشىن:
جالعا ءجۇر, جات جەرگە كەت,
مال تاۋىپ كەل.
مالىڭ بولسا, سىيلاماي تۇرا الماس ەل…
ەسەك كوتىن جۋساڭ دا, مال تاۋىپ كەل,
قولعا جۇقپاس, ەش ادام كەمىتە الماس…
اتانىڭ عانا ەمەس, ادامزاتتىڭ بالاسى بولعان اباي ءوز باسىنىڭ قايعى-قاسىرەتىمەن ەزىلىپ جۇرسە دە, ونىسىن سىرتقا سەزدىرمەي, اينالا جۇرتىن تىرشىلىك قارەكەتىن جاساپ, ادال ەڭبەك ەتۋگە شاقىرۋدان تانبايدى. 1896 جىلى «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» دەيتىن ولەڭىندە «ەڭبەكتى سات, ار ساتىپ نەگە كەرەك؟ ءۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات, نۇرلى اقىل, جىلى جۇرەك» دەپ, تەرەڭنەن تولعاسا, تاعى بىردە:
سەنبە جۇرتقا, تۇرسا دا قانشا ماقتاپ,
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن, ءوز كۇشىڭ الىپ شىعار,
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ, – دەپ, سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي قىپ ايتادى. ەگەر, وسى سوزدەردىڭ استارىنا ۇڭىلەر بولساق, ادامنىڭ باستى ءۇش قاسيەتى: ىستىق قايرات, نۇرلى اقىل, جىلى جۇرەك نىشاندارى كىسىگە تۋا بىتسە دە, ەڭبەك, ونەر, عىلىم ارقىلى عانا دامىپ, وركەن جايارى ءسوزسىز. «ەڭبەگى مەن اقىلىن» تەڭ ۇستاي بىلەتىن ادام عانا كەزدەسكەن قيىندىقتاردى جەڭە الاتىنى اقيقات. ساپالى ادام قالىپتاسىپ, ونى جاسامپازدىق كۇشكە اينالدىراتىن بىردەن-ءبىر تۋرا جول – وسى.
اباي ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي پوەزييامەن قاتار «عاقليا» دەپ اتاپ, قارا سوزگە دەن قويعانى ءمالىم. قارا سوزگە نە سەبەپتى دەن قويعانىن زەرتتەۋشىلەر: مۇمكىن ەل-جۇرتىم ولەڭ ءتىلىن تۇسىنە بەرمەيتىن شىعار, سوندىقتان, اعارتۋشىلىق ويلارىمدى حالقىما قاراپايىم قارا سوزبەن جەتكىزىپ كورەيىن, دەپ شەشكەن دەيدى. كەلىسۋگە بولاتىن قيسىن. ويتكەنى, ولەڭدەرىندە ايتىلاتىن ويلارىنىڭ قارا سوزدەرىندە تۇگەلدەي قايتالانىپ وتىراتىنى انىق. ايىرماسى, ولەڭدەرىندە تۇسپالداپ, بەينەلەپ, از سوزگە كوپ استار بەرىپ ايتسا, قارا سوزدەرىندە ويىن بالا دا, دانا دا تۇسىنەتىندەي ەتىپ, انىق, ايقىن باياندايدى. مىسالى, ەكىنشى ءسوزىن الايىق. جاسىندا قازاق تۋرالى قالىپتاسقان ويىنىڭ وسە كەلە قالاي وزگەرگەن سەبەبىن باياندايدى. «سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق, ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق, قىلماعان شەبەرلىگى جوق…» نوعاي… شىدامدى, ەڭبەكقور, مال تاپقىش. تۇرمىستارى ءساندى. قازاقتى ساسىقسىڭ دەپ تورىنە شىعارمايدى. ولاردىڭ ەرەكشە قاسيەتى – ءبىرىن-ءبىرى كۇندەپ, قىزعانىپ, قۋدالامايدى. سەبەبى, ولار شارۋا قۋادى, ونەر ىزدەيدى, مال تابادى. ال, ورىس ءۇشىن قازاق قولىنداعى قۇلى مەن كۇڭىنەن دە جامان, جابايى ماقۇلىق ىسپەتتى. قازاق كىمگە كۇلسە, سولاردىڭ ءبارى قازاقتان الدا, وزىق تۇر. ويتكەنى, ولار ەڭبەكتى, ونەردى, عىلىمدى تىرشىلىك, ءومىر بازارىنىڭ قارۋى ەتكەن. اباي وسىندا ايتاتىن وتىرىك, وسەككە اۋەستەنۋدىڭ جايىن قىرىق ەكىنشى سوزىندە تولىقتىرا تۇسەدى. «قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتۇعىنىڭ ءبىر سەبەبى – جۇمىسىنىڭ جوقتىعى» دەيدى ول.
«ەگەر, ەگىن سالسا, يا ساۋداعا سالىنسا, قولى تيەر مە ەدى…»
جالپى, ادام بويىنداعى جامان مىنەزدەردىڭ الۋان ءتۇرى ەڭبەكتى مانسۇقتاۋدان تۋادى ەكەن. مۇنى اباي اتاقتى «سەگىز اياق» اتتى ولەڭىندە «تاماعى توقتىق, جۇمىسى جوقتىق, ازدىرار ادام بالاسىن», دەپ تۇيىندەگەن عوي. ازعىندىقتىڭ بەلگىلەرىن ءتورتىنشى جانە بەسىنشى سوزدەرىندە كەلتىرەدى. ياعني, ازعان ادام قۋلىق ساۋادى, بىرەۋدىڭ قولىنداعىعا كوزىن سۇزەدى, تىلەنىپ ادام ساۋادى. ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەسە دە, مالدىلاردى وتىرىك ماقتاپ, الداپ الۋعا تىرىسادى. بەرمەسە, جاۋلاسادى. ەگەر مالدى بولسا, ءوز اكەسىن جاۋلاپ الۋدان دا بەتى شىمىرىكپەيدى.
بويداعى وسىنداي جەكسۇرىن قىلىقتاردان قايتسەڭ ارىلاسىڭ؟ ول ءۇشىن اللاعا سىيىن, ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەن, ەڭبەگىڭدى ساۋ. «ەڭبەك قىلساڭ قارا جەر دە بەرەدى, قۇر تاستامايدى» دەيدى اباي ء(تورتىنشى ءسوز). بىراق ابايشا مالدى بولۋ ءيىن ءبۇتىن, قارىن تويسا بولدى ەمەس, ول – ونەر, عىلىم ىزدەۋگە جول اشاتىن مۇمكىندىك كوزى. «مالدى سارپ قىلىپ, عىلىم تابۋ كەرەك. وزىڭە تابىلماسا, بالاڭ تاپسىن… عىلىمسىز احيرەت تە جوق, دۇنيە دە جوق». مۇنى ونىنشى سوزىندە ايتسا, جيىرما بەسىنشى سوزىندە: «…بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ, وقىت, مال اياما! ايتپەسە, ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ, ساعان راقات كورسەتەر مە, ءوزى راقات كورەر مە, ياكي, جۇرتقا راقات كورسەتەر مە؟» دەپ نىقتايدى.
مال تاپقىسى كەلمەيتىن ادام جوق, سونى قالاي تابۋدىڭ كوزىن بىلەتىن ادام از. ول ءۇشىن وقىپ ىزدەنۋ, ءبىلىم جيناۋ كەرەك. ويتكەنى, «ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا, كوكىرەگىڭ ءولى بولسا, اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىڭ» (التىنشى ءسوز).
مال تابۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە اباي ۇساق كاسىپشىلىكتى كورسەتەدى. «قولونەر ۇيرەن دەيدى. – جانە ىسىمە بەرەكە كىرسىن دەسەڭ: 1) بۇل ءىسىمدى ول ىسىمنەن اسىرامىن دەپ ارتىق تىراشتانبا; 2) مالعا بوگە قالعان كىسىمسىپ كەكىرەڭدەمە; 3) قۋ تىلگە, ماقتانعا الدانىپ داراقىلانبا; 4) تامىرشىل بولىپ بوسقا شاشىلا بەرمە».
ابايدىڭ كوپتەگەن ماقالعا اينالعان قاناتتى ويلارى وتىز جەتىنشى سوزىندە توپتاستىرىلعان عوي. مۇندا دا ول ادال ەڭبەك ەتۋ, ءونىمدى كاسىپ تابۋ ماسەلەسىنە باسا كوڭىل بولەدى:
– ەگەر ءىسىم ءونسىن دەسەڭ, رەتىن تاپ;
– ساقالىن ساتقان كارىدەن ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق;
– ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق, جىگەرسىزدىك, ۇياتسىزدىق, كەدەيلىك – ءبارى وسىدان شىعادى.
ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭى جاستارعا ارناعان وسيەتتەرىنىڭ تەمىرقازىعى, التىن دىڭگەگى دەپ ايتقانبىز. وسىنداعى «تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي» جايىنداعى اقىن تولعانىستارىن ءالىمىز جەتكەنشە ءبىرشاما تالداعان سياقتىمىز. ال, قالعان قاناعات, راحىم ۇعىمدارىنا اقىن قانداي استار بەردى ەكەن؟ ونى دا 37-ءشى سوزىنەن تابامىز. «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ». ياعني, بايلىقتىڭ قاسيەتى سوندا, ونىڭ راقات-قىزىعىن سول يگىلىكتى جاساعان ادام عانا ەمەس, اينالا توڭىرەگى, قوعام دا بىرگە كورۋگە ءتيىس. بۇل – دەمەۋشى دەگەننەن جوعارى ۇعىم. مەتسەناتتىق. دامىعان ەلدەردىڭ مادەنيەتىن, جالپى رۋحاني الەمىن كوركەيتىپ جاتقان قارجى كوزىنىڭ ءبىرى وسى مەتسەناتتىق. تومسكىدە وقۋدا بولعانىندا اپتاسىنا ءبىر-اق رەت ەت ءدامىن تاتىپ, كەۋدەسىنە سۋىق تيگىزىپ كۇركىلدەپ جۇرسە دە «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام, قاراڭعىلىقتىڭ كەگىنە كۇن بولماعاندا كىم بولام!» دەپ جاس قيالىن بيىكتەرگە سامعاتقان اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەل جاستارىن ونەر-بىلىمگە تارتاتىن «شوڭ» بىرلەستىگىن قۇرسام» دەگەن نيەتپەن, باي اعايىنى شوڭنىڭ اۋلىنا كەلمەي مە. شوڭ بي كومەك كورسەتۋدىڭ ورنىنا بوداندىق قىزمەتى ءۇشىن رەسەي پاتشاسىنان سىيعا العان الدەبىر زاتتارىن, شەن-شەكپەنىن كورسەتىپ ماقتانۋمەن بولادى. مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ ءۇمىتى مەن ارمانىن ارقالاعان اقىندى ءبىر ءشاي بەرگەنىنە ءماز بولىپ, قۇر قول شىعارىپ سالادى. شوڭ سياقتىلاردىڭ بايلىعى وتارشى پاتشاعا جاعىنۋدان, حالقىن ونىمەن بىرلەسىپ قاناۋدان قۇرالعانىن جاقسى بىلەتىن سۇلتانماحمۇت زامان سىرىن ايعاقتايتىن «ءبىر ۇيدە جيۋلى ەكەن قازىنا مال» دەيتىن اتاقتى ولەڭىن جازادى. اقىننىڭ قولىنان باسقا نە كەلسىن…
الەمدى ويمەن شولعان ابايداي حاكىمنىڭ ءوز نازارىن ەڭ الدىمەن ءار ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە سالارى ھاق. شىنىندا, قازاقتى قازاقپەن ەمەس, باسقا ەل-جۇرتتارىمەن سالىستىرۋى تەگىن بە؟ اباي ءومىر سۇرگەن ۋاقىت – باتىستا كاپيتاليزمنىڭ دامي باستاعان كەزى. قۇرلىقتار تەمىر جولدارمەن, تەلەگراف سىمدارىمەن كەستەلەنىپ جاتتى. مۇحيتتاردى ەركىن شارلاعان الىپ كەمەلەر جاسالدى. اسپان استى دومنا, مارتەن پەشتەرىنىڭ قاراقوجالاق تۇتىندەرىمەن تۇمشالاندى. ديۋپون, مورگان, فورد, روكفەللەر, نوبەل, كرۋپپ سياقتى العاشقى الپاۋىتتاردىڭ اتاعى جەر جاردى. ءوندىرىستى, ەڭبەكتى قالاي ۇيىمداستىرۋ كەرەك, پايدانى قالاي جاسايدى, بايلىقتى قالاي قۇرايدى, اعىلشىن, نەمىس, فرانتسۋز عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى جەر-دۇنيەنى شارلادى. اباي پوەزياعا, فيلوسوفياعا, تاريحقا, دىنگە قاتىستىلاردى عانا ىزدەستىرىپ وقىپ, ورىس دوستارىنان تەك وسىلار جايىنداعى اڭگىمەلەردى عانا تىڭدادى دەسەك, قاتتى قاتەلەسەمىز. ويتكەنى, ءوزىمىز بايقاعانداي, ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن عاقليالارىنداعى بيزنەسكە قاتىستى ايتىلعان ويلارىن زەرتتەۋىمىزدىڭ بارىسىندا ونىڭ ەكونوميكاعا, جالپى ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى ەڭبەكتەرمەن دە كەڭ تانىس بولعاندىعى ايقىن كورىنىپ تۇردى. تەك سونى ءوز ورتاسىنا, زامانىنا لايىقتى تىلمەن, قاراپايىم قازاققا تۇسىنىكتى ۇعىمدارمەن جەتكىزدى. ءيا, اباي كوپتەگەن ەلدەردىڭ شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋدا قازاقتارعا قاراعاندا شىرقاپ العا ءتۇسىپ كەتكەنىن اڭدادى. بۇلاي قالا بەرسە, ەشقاشان ەركىندىك, تەڭدىك تيمەي, قاراڭعى مەشەۋلىكتەن شىعا الماي قور بولارىن ءتۇسىندى. جاستىق شاق, ماحاببات, جالپى بۇكىل شىعارماشىلىعىندا «تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي» دەپ قاقساي بەرۋى سوندىقتان. ويتكەنى, ادامزات قوعامىنداعى ەڭ ءبىرىنشى باستى ونەر – ءومىردى جاڭعىرتىپ, جاقسارتاتىن, تۇرمىستى تۇرلەندىرىپ ءماندى دە ءساندى قىلاتىن, ادامنىڭ تاندىك تە, رۋحاني دا – بارلىق سۇرانىستارىن تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىن قۇدىرەتتى كۇش – كاسىپكەرلىك ەكەنىن اباي جاقسى بىلگەن.
وتەن احمەت, ونەرتانۋشى
