ۇلى اقىن, اعارتۋشى جانە قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اباي قۇنانباەۆتىڭ ءومىرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1868 جىلى قابىلداعان «ۋاقىتشا ەرەجەسىنەن» تۋىنداعان قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تەرەڭدەي تۇسكەن كەزىندە ءوتتى. قازاقتىڭ ەلى دە, جەرى دە وزگەنىڭ قولىنا كوشىپ, ءتۇرلى اكىمشىلىك-باسقارۋ رەفورمالار قوعامنىڭ ىشكى ەرەكشەلىكتەرى مەن رۋحاني سۇرانىستارىن ەسكەرمەي, جوعارىدان زورلىقپەن تاڭىلدى. ءسويتىپ, ءوزى دە جالپى دەموكراتيالىق ۇردىستەر مەن مادەني قۇندىلىقتار جاعىنان باتىس وركەنيەتىنەن الدەقايدا ارتتا قالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولۋىنىڭ زاردابىنان قازاق حالقى رۋحاني دەربەستىگىنەن ايىرىلۋعا بەت الىپ ەدى.
ءوز قايشىلىعى مەن قيىنشىلىعى وزىنە جەتەتىن, ونىڭ ۇستىنە وتارشىلدىقتان ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىراعان, ءتۇرلى جاعىمسىز قاسيەتتەرگە يە بولعان زامانداستارىن كورگەن اباي 1889 جىلى جازعان «ءىشىم ولگەن, سىرتىم ساۋ» اتتى ولەڭىندەگى: «كىسى الدىندا كىربەڭدەپ, شابان, شارداق (دارمەنسىز – ءا.ب.) جانە شاۋ (توسىرقاپ, توقىراپ قالۋ – ءا.ب.) مۇنداي ما ەدىڭ انا كۇن, مۇنىڭ قالاي, باتىر-اۋ؟» دەۋى دە, وسىدان ءۇش جىل كەيىن جازعان «توعىزىنشى سوزىندە»: «مەن ءوزىم ءتىرى بولسام دا, انىق ءتىرى دە ەمەسپىن. انشەيىن وسىلاردىڭ ىزاسىنان با, وزىمە-ءوزىم ىزا بولعانىمنان با, ياكي بوتەن ءبىر سەبەپتەن بە؟ – ەش بىلمەيمىن. سىرتىم ساۋ بولسا دا, ءىشىم ءولىپ قالىپتى. اشۋلانسام, ىزالانا المايمىن. كۇلسەم, قۋانا المايمىن, سويلەگەنىم ءوز ءسوزىم ەمەس, كۇلگەنىم ءوز كۇلكىم ەمەس, ءبارى دە الدەكىمدىكى» دەپ تەبىرەنۋى دە, ءوزىن «ءبىر جۇرگەن قۋىس كەۋدەمىن» دەۋى دە نەگىزسىز ەمەس بولاتىن.
وسىنداي سەبەپتەردەن دە ابايدىڭ ءوز كەزىندەگى قازاق قوعامى تۋرالى وي-تۇجىرىمدارى اششى دا شىندىق, ءارى اسا تاعىلىمدى. ول بۇرىن-سوڭدى قازاق ويشىلدارىنىڭ ىشىندە قوعامدى قورشاعان الەممەن سالىستىرا وتىرىپ, دالانىڭ دانا پەرزەنتى رەتىندە تانىدى. ونىڭ توپشىلاۋىندا دۇنيەدە, ونىڭ ىشىندە قوعامدا قوزعالمايتىن, وزگەرمەيتىن ەش نارسە جوق. بۇعان «جيىرماسىنشى سوزىندە»: «دۇنيە بىرقالىپتى تۇرمايدى, ادامنىڭ قۋاتى, عۇمىرى بىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقۇلىققا قۇداي تاعالا بىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق. ەندى كوڭىل قايدان بىرقالىپتى تۇرا الادى؟» دەگەنى دالەل بولا الادى. بۇل ارادا اباي قوعام مەن تابيعاتتى تۇتاس الىپ, ولاردىڭ دامۋىندا بىرقالىپتىلىق جوق, بۇل زاڭدىلىق دەگەن وي جاتىر.
اباي قوعامدى تاريحي قۇبىلىس رەتىندە تاني وتىرىپ, ادامنىڭ تاعدىرى سوعان بايلانىستى, اركىم ءوز ورتاسىنىڭ تۋىندىسى, ادام بالاسىن زامان وسىرەدى, كىمدە-كىم جامان بولسا, ونىڭ زامانداسى كىنالى دەدى. سول سەبەپتى «جەتىنشى سوزىندە» ول: «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ, ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە, ادامدىقپەن ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ, ول جان ادام جانى بولماي, حايۋان جانى بولادى» دەپ دۇنيەنى بىلۋگە, تانۋعا بولاتىندىعىن, ادام بالاسىنىڭ جانۋارلار دۇنيەسىنەن ايىرماسىن اتاپ كورسەتەدى. مۇنىمەن شەكتەلمەي اباي قۇداي تاعالا ادام جانىن حايۋاننىڭ جانىنان ءىرى جاراتقان دەپ ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىسىنىڭ بولەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. سوندىقتان ول وبەكتيۆتىك دۇنيەنىڭ كورىنبەي تۇرعان سىرىن ادامنىڭ بەس سەزىمى ارقىلى قابىلداۋعا بولاتىنىن, الايدا, ول ءۇشىن كوكىرەكتە ساۋلە, كوڭىلدە سەنىم بولۋىن ۇسىنادى. ساناسىز, سەزىمسىز قۇر كوزبەن كورگەندىكتىڭ حايۋان مالدان نەسى ارتىق, الايدا «وسى كۇندە حايۋاننان دا جامانبىز. حايۋان بىلمەيدى, بىلەمىن دەپ تالاسپايدى. ءبىز تۇك بىلمەيمىز, ءبىز دە بىلەمىز دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا, ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي, كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز» دەپ جازدى. «قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە» اباي ادام سىرتقى دۇنيەنى تانىعاندا «كوزبەنەن كورىپ, كۇلاقپەن ەستىپ, قولمەن ۇستاپ, تىلمەن تاتىپ, مۇرىنمەن يىسكەپ تىستاعى دۇنيەدەن حابار الادى» دەپ العاشقى ويىن ساباقتاي تۇسەدى. ال حابارلاردىڭ «ۇنامدىسى ۇنامدى قالپىمەن, ۇنامسىزى ۇنامسىز قالىپپەن ارنەشىك ءوز سۋرەتىمەن كوڭىلگە تۇسەدى. ول كوڭىلگە ءتۇسىرۋشى باعاناعى بەس نارسەدەن (كوز, قۇلاق, قول, ءتىل, مۇرىن – ءا.ب.) وتكەن سوڭ, ولاردى جالعاستىرىپ, كوڭىلدە سۋرەتتەمەك» دەپ ويشىل قورشاعان ورتانى تانىپ, ءبىلۋدى – ادامنىڭ پاراساتتى پارىزى ساناۋمەن بىرگە ونىڭ ادامنىڭ تاربيەلەنۋى مەن قالىپتاسۋىنداعى رولىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ول «ون توعىزىنشى سوزىندە»: «ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ, كورىپ, ۇستاپ, تاتىپ ەسكەرسە, دۇنيەدەگى جاقسى-جاماندى تانيدى-داعى, سوندايدان بىلگەنى, كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى» دەپ, الەۋمەتتانۋلىق تىلمەن ايتقاندا, ادامنىڭ الەۋمەتتەنۋ ۇدەرىسىن اڭعارتادى. ابايدىڭ الەۋمەتتانۋ عىلىمىنان حاباردار ەكەنىن ءوزىنىڭ ءارى ءىنىسى, ءارى ەڭ سۇيىكتى شاكىرتى شاكارىم قۇدايبەرديەۆكە اعىلشىننىڭ اتاقتى الەۋمەتتانۋشىسى گەربەرت سپەنسەردىڭ شىعارمالارىن وقۋدى ۇسىنۋىنان بايقاۋعا بولادى.
قازاق قوعامىنىڭ قايشىلىقتى كورىنىستەرىن بارىنشا تانىعان, زامانداستارىنىڭ ارتىق-كەمىن دە تاماشا بىلگەن اباي الەۋمەتتىك ورتاداعى كەلەڭسىز كورىنىستەردى ءتىل قۇدىرەتى جەتكەنشە اشكەرەلەيدى. ادامداردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن, ونىڭ قاتپار قاتپار استارىن, قىسقا اقىل, جاي كوزگە تانىتا بەرمەيتىن جۇمباق سىرلارىن شەبەر سوزبەن ورنەكتەدى. مىسال ءۇشىن «سەگىز اياق» («الىستان سەرمەپ») اتتى ولەڭىن الايىق:
تاسىسا وسەك,
ىسقىرتسا كەسەك,
قۇماردان ابدەن شىققانى.
كۇپىلدەك ماقتان.
تابىتىن قاققان,
اندىعانى, باققانى.
ىنساپ, ۇيات, تەرەڭ وي,
ويلاعان جان جوق, جاۋىپ قوي, – دەپ «جارىم ادامنىڭ» الەۋمەتتىك كەلبەتىن بارىنشا شەبەرلىكپەن بەرە الدى.
ءوز ۇلتىن بۇرىن سوڭدى ابايشا سۇيە بىلگەن دە, قيىنشىلىعىنا كۇيىنە بىلگەن دە ەشكىم بولماعانىنا داۋ جوق. ءىرىنىڭ قۋانىشى دا, رەنىشى دە ۇساق بولمايدى. سونداي اق, ۇلى ادام ۇلتتىق دەڭگەيدە دە قالا المايدى. ولاي بولسا, ول ۇلى بولا الماس ەدى. سوندىقتان اباي ادامنىڭ سەرگەكتىگىن, كوكىرەك كوزىنىڭ وياۋلىعىن ويلادى. ونسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعىن, مال تابۋدىڭ اۋىرلىعىن ءتۇسىندىردى. «التىنشى سوزىندە»: «كوكىرەگى, كوڭىلى ءتىرى بولسا, سونى ايتادى. ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا, كوكىرەگىڭ ءولى بولسا, اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىڭ» دەيدى.
جالپى ادامزات قوعامىنىڭ تاعدىرىن ويلاي وتىرىپ, اباي ءوز ورتاسىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتەن قالىپ وتىرعانىنىڭ سەبەپتەرىن ناقتى اتاپ كورسەتتى. «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە»: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك. اۋەلى – ناداندىق, ەكىنشى – ەرىنشەكتىك, ءۇشىنشى – زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ» دەي وتىرىپ, بۇلاردىڭ دا ىشكى سەبەپ-سالدارلارىن اشىپ بەرەدى. «ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى, دۇنيەدەن ەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى. ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق, جىگەرسىزدىك, ۇياتسىزدىق, كەدەيلىك – ءبارى وسىدان شىعادى. زالىمدىق – ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى» دەپ بىلىمسىزدىك پەن زالىمدىقتىڭ ادامدى الەۋمەتتىك توپتان ايىرىپ, حايۋاندار, ءتىپتى جىرتقىشتار الەمىنە قوساتىنىن ايتادى. بۇدان اششى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. عۇلاما پىكىرىنشە, بۇلاردىڭ بىردەن-ءبىر ەمى قايراتتى, تۇرلاۋلى, ادىلەت ءىستىڭ الدى-ارتىن بايقارلىق ءبىلىم, عىلىم بولماق. تاريح تالاي رەت دالەلدەگەندەي, دۇنيەدەگى بولمىستى جەتىلدىرۋشى, قيىندى جەڭىلدەتۋشى, قۇبىلىستىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ, سىرىن اشۋشى – عىلىم. سونان سوڭ ناداندىق, ەرىنشەكتىك پەن زالىمدىقتى جەڭبەك ادامنىڭ ىزگىلىككە ۇمتىلىسىندا جاتىر دەيدى.
«جيىرما ءتورتىنشى سوزىندە» اباي: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى, دۇشپاندىعى, ماقتانى, مىقتىلىعى, مال ىزدەۋى, ونەر ىزدەۋى, جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ, ۇرلاپ, كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز» بولماسا «ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز كىسى سۇعىن قاداپ ءجۇر عوي, ءبىرىن-ءبىرى قۇرتپاي, قۇرىماي تىنىش تابا ما؟» دەپ كۇيىنە وتىرىپ, «جوق, قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق, وتىرىك, وسەك, قاستىق قالىپ, ونەردى, مالدى تۇزدەن, بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ, ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن؟» دەپ ارماندايدى, تەرەڭ تولعانادى. وسىمەن بايلانىستى اباي ءوزىنىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭىندە ادام بالاسىنا «وسەك, وتىرىك, ماقتانشاق, ەرىنشەك, بەكەر مال شاشپاق» دەپ بەس دۇشپاننان الشاق بولۋدى, «تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي, قاناعات, راقىم – ويلاپ قوي» دەپ وعان «بەس اسىل ىسكە» جاقىن بولۋدى, جاماننان جيرەنۋدى, جاقسىدان ۇيرەنۋدى ۇسىندى.
ابايدىڭ سان سالالى, بىراق جۇيەلى ويلارىندا تالاپتىڭ ءرولى ەرەكشە. «ون التىنشى سوزىندە» ول قازاقتىڭ قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەي قويمايتىنىن, تەك جۇرت قىلعاندى ءبىز دە قىلىپ, جىعىلىپ, تۇرىپ جۇرسەك بولعانى دەيتىنىن, ءتىلىن جاتتىقتىرىپ, ءدىنىن تازارتىپ, ويلانىپ, ۇيرەنىپ الەك بولمايتىنىن, بىلگەنىم وسى, ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن دەيتىن تالاپسىزداردى اياۋسىز سىنعا الادى. ال «قىرىق ءتورتىنشى سوزىندە» ول: «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىز» دەپ, تالاپ قىلۋشىلاردىڭ دا, تالاپتىڭ ءوزىنىڭ دە ءتۇرلى-ءتۇرلى بولاتىنىن, ولاردىڭ «قايسىسىنىڭ دا سوڭىنا تۇسسەڭ, بىرىنەن-ءبىرى ونەرلى, تۇرلاۋلىراق كەلەدى» دەيدى. «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» «تالاپ, ۇعىم ماحابباتتان شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرماق الگى ايتىلعان ۇشەۋىنەن (ادامدىق, اقىل, عىلىم – ءا.ب.) بولادى. عىلىم-ءبىلىمدى اۋەلى باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەنەن ياكي الداۋمەنەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك, ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم, ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا, سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى» دەپ تالاپ تۋرالى ويىن وسىلاي تۇيىندەيدى. اباي بەس اسىل ءىستىڭ ىشىندە تالاپتى جايدان-جاي ءبىرىنشى قويىپ وتىرعان جوق. ول – ەڭبەك, تەرەڭ وي, قاناعات, راقىم سياقتى الەۋمەتتىك ارەكەت پەن ادامي قاسيەتتەرگە يە بولۋدىڭ, ادام بالاسىن العا جەتەلەۋدىڭ تۋى, پارمەندى الەۋمەتتىك كۇشى.
ومىردە ادام بالاسى ءۇشىن قاجەتتى قاسيەتتەر مول-اق. «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات, عادىلەت, سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق, كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول – جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. …بۇل عادىلەت, ماحاببات, سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا, ول كىسى عالىم, سول عاقيل. ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز, جارالىپ, جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز, كوزبەن كورىپ, اقىلمەن ءبىلىپ» دەپ اباي «قىرىق بەسىنشى سوزىندە» وسى قاسيەتتەردى تانۋ جولىن ناقتىلاي تۇسەدى. ول مۇنىمەن شەكتەلمەي «ون جەتىنشى سوزىندە» عىلىمنىڭ جولى تەك تازالىقتا جاتقاندىعىن, جانى پاك, ىزگىلىگى مول جان عانا عىلىمدى يگەرە الاتىنىن, سونىمەن قاتار ونىڭ جولىنىڭ اۋىر ەكەنىن, وعان «ىنساپ – ۇيات, ار – نامىس, سابىر, تالاپتىڭ» قاجەت ەكەنىن وسيەت ەتتى. سول سياقتى عىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋدىڭ قۇدىرەتتى كىلتىن «ون جەتىنشى سوزىندە» قايرات, اقىل جانە جۇرەك دەپ, وسى ءۇش بىرلىك ادامزاتتى ءبىلىم شىڭىنا شىعاراتىنىن اتاپ كورسەتەدى.
ادام بالاسىنا ءتان قاجەتتى قاسيەتتەردى اتاعاندا اباي ولاردىڭ قازاق قوعامىنىڭ تۇتاستىعىنا يگى ىقپال ەتەتىنىن, سول قاسيەتتەر نەگىزىندەگى قالىپتاسقان بىرلىكتىڭ بەرىكتىگىنە سەندى. ول: «ءبىرىڭدى, قازاق, ءبىرىڭ دوس, كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ, ۇلتتىق بىرلىككە, ىشكى تاتۋلاستىققا, ىنتىماقتاستىققا ۇندەدى. ونىڭ ويىنشا, ەلدىڭ جاقسى, جامان بولۋى ونىڭ ىنتىماق بەرەكەسىنە بايلانىستى, ەل بەرەكەلى بولسا – جاقسى جايلاۋ, ول ءبىر – كول. «التىنشى سوزىندە» حالىقتىڭ بىرلىگى تۋرالى قۇندى-قۇندى ويلارعا جەتەلەپ, بىرلىكتىڭ قانداي ەلدە بولاتىنىن, قايتسە تاتۋ بولاتىندىقتى اشىپ ايتا وتىرىپ, اباي حالىق اراسىندا «بىرلىك – ات ورتاق, اس ورتاق, كيىم ورتاق, داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن» دەيتىندەردى سىنادى. «مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ, اتاسى باسقا, ءدىنى باسقا, كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى! بىرلىك مالعا ساتىلسا, انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى» دەيدى.
اباي قازاق قوعامى ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستى قاجەت ەتىپ وتىرعانىن تەرەڭ ءتۇسىندى جانە سونداي وزگەرىس جاساۋعا ىنتا قويدى. سوندىقتان دامۋدىڭ تابيعي ەركىن جولىنا تۇسە الماعان ءوز حالقىنىڭ كورشى ەلدەردەن كەنجە قالعاندىعىنا قىنجىلادى. «ەكىنشى سوزىندە» ول ءوز ەلىن كورشى جاتقان ايماقتارمەن, كورشى حالىقتارمەن سالىستىرا وتىرىپ, ولاردىڭ ارتىقشىلىقتارى ونەرلەرىندە, كاسىبىندە, ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋىندا ەكەنىن ايتادى. «ەڭبەك ەتىپ, مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى, سالتانات, اسەم دە سولاردا» دەپ وزگە ەلدەردىڭ ونەگىسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ, «ونىڭ ءبارى – ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ قور بولماي, شارۋا قۋىپ, ونەر تاۋىپ, مال تاۋىپ, زور بولعاندىق اسەرى» ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. ال «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق, ءبىز قۇلى, كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز» دەپ ناليدى.
ءوز زامانىنىڭ بار قايشىلىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ قانا قويماي, اباي ونىڭ دامۋ جولىنداعى قوزعاۋشى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق امالدارعا دا توقتالادى. ول قوعامدا بولاتىن وزگەرىستەردى ادام ەڭبەگىمەن بايلانىستا قارادى. قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتىنىنىڭ ءماندى ءبىر سەبەبىن ونىڭ جۇمىسىنىڭ جوقتىعىنان كورگەن, ادامدى-ادام ەتكەن ەڭبەك ەكەنىن جاقسى بىلگەن ويشىل ادامنىڭ تاربيەسىندە, ونىڭ قالىپتاسۋىندا ەڭبەكتىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. «ءتورتىنشى سوزىندە» «قۋلىق ساۋماق, كوز ءسۇزىپ, تىلەنىپ, ادام ساۋماق – ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سيىنىپ, ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ, ەڭبەگىڭدى ساۋ, ەڭبەك قىلساڭ, قارا جەر دە بەرەدى, قۇر تاستامايدى» دەپ ادال ەڭبەككە ۇندەدى, ەڭبەك سۇيۋشىلىك قاسيەتتەردى كەڭىنەن ناسيحاتتادى. «جيىرما توعىزىنشى سوزىندە» قازاقتىڭ نە قۇدايشىلىققا, نە ادامشىلىققا جارامايتىن, ىسكە تاتىرلىعى جوق ماقالدارى بارىن ايتا وتىرىپ, اباي «اۋەلى «جارلى بولساڭ, ارلى بولما» دەيدى. اردان كەتكەن سوڭ, ءتىرى بولىپ جۇرگەنى قۇرىسىن. ەگەر ونىسى جالعا جۇرگەنىندە جانىڭدى قيناپ, ەڭبەكپەن مال تاپ دەگەن ءسوز بولسا, ول ار كەتەتۇعىن ءىس ەمەس. تىنىش جاتىپ, كوزىن ساتىپ, بىرەۋدەن تىلەنبەي, جانىن قارمانىپ, ادال ەڭبەكپەن مال ىزدەمەك – ول ارلى ادامنىڭ ءىسى» ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. ال «وتىز جەتىنشى سوزدە» «ساقالىن ساتقان كارىدەن, ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق» دەپ كەسە ايتىپ, «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ, ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەپ ەڭبەك ەتكەن ادام ايرىقشا باعالاندى.
اباي قوعام ومىرىندەگى يگىلىك پەن داۋلەت بىتكەننىڭ ءبارىن جاساعان ادام ەڭبەگى, ال بارلىق جامانشىلىق, ءتىپتى حالىقتىڭ ارتتا قالۋشىلىعى ەڭبەكسىزدىكتەن دەپ سانادى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, ەل ەڭبەكپەن كوركەيەدى, ەلدىڭ شىرقىن بۇزاتىندار ەڭبەك ەتپەيتىن ارامتاماقتار, ەڭبەكسىز جاتىپ ءىشۋ ادام بالاسىن ازدىرادى. «سەگىز اياق» دەگەن ولەڭىندە «تاماعى جوقتىق, جۇمىسى جوقتىق, ازدىرار ادام بالاسىن», «ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي, تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەي وتىرىپ, ۇلى ويشىل ءبىلۋدى, ءتىپتى ىلگەرى باسۋ, جوعارى ورلەۋ, جەتىلۋ سىقىلدى الەۋمەتتىك قاسيەتتەردى جەتىلدىرۋدە ەڭبەكتىڭ ءرولىن ايرىقشا باعالادى. «تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان, جاسىنان وقۋ وقىپ, ءبىلىم العان», – دەپ اباي ەڭبەك تۋرالى ويىن تۇيىندەپ, ادال ەڭبەگىن ساۋعان قولونەر يەسىن قازاقتىڭ اۋليەسى دەپ جوعارى باعالادى.
وسى جەردە ءبىر ماسەلەگە توقتاي كەتسەك. كەيبىر تاريحتى زەرتتەۋشىلەر ابايدىڭ ەڭبەك ەتۋدى, كاسىپ, ساۋدا جاساۋدى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن ونى بۇگىنگى نارىق زامانىنىڭ ەكونوميسى ەتكەن. «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومىنىڭ 539-بەتىندە جازىلعان «ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ جولدارىن اباي ەڭ الدىمەن قوعامنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىن وزگەرتۋدە دەپ ءبىلدى», «قوعامنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنداعى قولونەردىڭ ماڭىزى مەن ورنى تۋرالى اباي بىلاي دەدى» بولماسا «اباي قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ساۋدانى ودان ءارى دامىتۋ قاجەت دەپ سانادى» دەگەن سۋبەكتيۆتىك دەمدەۋلەردى تۇسىنە المادىق. بۇلاي ابايدى كاسىپقوي ەكونوميست ەتۋدىڭ كەرەگى جوق ەدى. ونسىز دا اباي ۇلى, حالقىنىڭ مۇددەسىن, قامىن ويلاعان دانىشپان.
ويشىل اباي ادام بولمىسىنىڭ وتە كۇردەلى ەكەنىن, ونىڭ ەڭبەكپەن بىرگە ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ارقاسىندا عانا ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىق قاسيەتتەردى ءوز بويلارىنا جۇعىستى ەتۋگە مۇمكىندىك الاتىنىن ءوز زامانداستارىنىڭ قايسىسىنان بولسا دا جاقسى ءبىلدى, تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان ول ادام ءبىلىم ارقىلى ءوز اقىل ويىن, دارىن قابىلەتىن, تانىم تۇسىنىگىن, رۋحاني ورەسىن ۇنەمى, توقتاۋسىز جەتىلدىرە ءتۇسۋى, وعان بويىنداعى بار كۇش – جىگەرىن ماقساتتى تۇردە جۇمساپ وتىرۋى قاجەت دەپ سانادى. ونىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەۋى دە, جاسى قىرىقتارعا كەلگەندە «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم, پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم» دەپ وكىنۋى دە استە جايدان جاي ەمەس ەدى.
وسىلاي قازاق قوعامىنىڭ قاراڭعىلىقتان شىعار جولىن اباي عىلىمنان دا ىزدەدى. ال تۇگەلدەي دەرلىك عىلىم-تانىمعا باعىشتالعان 1896 جىلى جازىلعان «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» اباي: «اۋەلى, ادامنىڭ ادامدىعى عاقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن» دەپ باستاپ, شىنايى عالىم جايلى ويلارىن ورتاعا سالىپ, عىلىمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن, ادامزات ومىرىندەگى ماڭىزىن تولعاۋلى پايىمداۋلار ارقىلى اشىپ بەرەدى. وسى سوزىندە «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا, دۇنيە ويران بولار ەدى», بۇكىل ادام بالاسى ءىسىنىڭ نەگىزى «وسى حاكىمدەردىڭ جاساعان, تاراتقان ىستەرى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. ابايدىڭ «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس, ءاربىر حاكىم – عالىم» دەگەن سوزىندە دە ۇلكەن ءمان بار. وسى ويلارىن جالعاستىرا كەلە اباي «ءبىز عىلىمدى ساتىپ, مال ىزدەمەك ەمەسپىز. مال ءبىرلان عىلىم كاسىپ قىلماقپىز. ونەر – ءوزى دە مال, ونەردى ۇيرەنبەك – ءوزى دە يحسان (جاقسىلىق). بىراق ول ونەر عادالاتتان شىقپاسىن, شارعىعا ء(دىني زاڭ) مۋافيح (ۇيلەسىمدى) بولسىن. ادامعا حالىنشە يحساندى بولماق – قارىز ءىس. بىراق وزگەلەردىڭ يحسانىنا سۇيەنبەك دۇرىس ەمەس» دەپ جازدى. بۇل وسىدان ءتورت جىل بۇرىن جازىلعان «ونىنشى سوزىندەگى» «عىلىمسىز احيرەت تە جوق, دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز, تۇتقان ورازا, قىلعان حاج ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» دەگەن ويدىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن. ال ونەر, عىلىمدى قايدان ۇيرەنۋگە, بىلۋگە بولادى دەگەن سۇراققا دا اباي ءوزىنىڭ «جيىرما بەسىنشى سوزىندە»: «ورىسشا وقۋ كەرەك, حيكمەت تە, مال دا, ونەر دە, عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ, پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن, وقۋىن, عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى, مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ, كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن, ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى, اسا ارسىزدانا جالىنبايدى. دىنگە دە جاقسى بىلگەندىك كەرەك. … ورىستىڭ عىلىمى, ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى, ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى» دەپ ورىستان وقىعانداردىڭ باسقالاردان ارتىق, جاقسى كىسى بولىپ شىعىپ جاتقانىن, سوندىقتان «بارىڭدى سالساڭ دا, بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت! مىنا مەن ايتقان جول – مال ايار جول ەمەس» دەپ بالانى وقىتۋدى, ودان مالدى اياماۋدى ناسيحاتتادى.
ابايدىڭ ۇلىلىعى سول – ورىسشا وقۋ كەرەك, حيكمەت تە, مال دا, ونەر دە, عىلىم دا – ءبارى ورىستا دەي وتىرىپ, ورىستىڭ ءتىلىن, وقۋىن, عىلىمىن بىلە وتىرىپ, ونىڭ «زالالىنان قاشىق بولۋدى» ۇيرەتەدى, ويسىز باس شۇلعي بەرۋدەن ساقتاندىردى. ابايدىڭ وسى ويى بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا شەتەلدىك عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەتۋدە, ەۋروپالىق ۇلگىلەردى قابىلداۋدا ونىڭ قايسىسى بىزگە پايدالى, قايسىسى زيان دەگەن ماسەلەلەردە تابىلماس تاعىلىمدى-اق.
اباي عىلىم-ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋمەن شەكتەلگەن جوق, ونىڭ جولىنىڭ قيىن, سوقپاقتى ەكەنىن كىم-كىمنەن بولسا دا تەرەڭ ۇعىندى. ءوزىنىڭ «وتىز ەكىنشى سوزىندە» عىلىم قولعا ءتۇسۋ ءۇشىن وعان شىن بەرىلۋ كەرەكتىگىن, ونى يگەرۋدىڭ جولىن جان-جاقتى ءارى سانامالاپ وتىرىپ, شەگەلەپ تۇرىپ جەتكىزگەن. ابايشا, عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنۋگە تالاپ قىلۋشىلارعا قويىلاتىن ءبىراز شارتتار بار, سولاردى بىلمەك كەرەك, ونسىز ىزدەگەن تابىلمايدى, وقىعان جۇقپايدى. ۇلى ويشىل اۋەلى ءبىلىم-عىلىم تابىلسا, ونى ىسكە جاراتار ەدىم, دۇنيەنىڭ ءبىر نارسەسىنە كەرەك بولار دەپ ويلاۋدى, سول ءۇشىن عىلىم-ءبىلىمنىڭ وزىنە عانا قۇمار, ىنتىق بولىپ, ءبىر عانا بىلمەكتىكتىڭ ءوزىن داۋلەت دەپ بىلسەڭ جانە ءار بىلمەگەندى بىلگەن ۋاقىتتا كوڭىلدە ءبىر راحات ناتيجە دەپ ءتۇسىنۋدى ۇسىنادى. ودان ءارى اباي: «ەگەر ءدىن كوڭىلىڭ وزگە نارسەدە بولسا, ءبىلىم-عىلىمدى ءبىر-اق سوعان سەبەپ قانا قىلماق ءۇشىن ۇيرەنسەڭ, ونداي بىلىمگە كوڭىلىڭنىڭ مەيىرىمى اسىراپ العان شەشەنىڭ مەيىرىمى سەكىلدى بولادى…. ادامنىڭ كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە, ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە ادامعا مەيىرلەنىپ, تەزىرەك قولعا تۇسەدى. شالا مەيىر شالا بايقايدى» دەپ ىقىلاس پەن ىنتانىڭ ەرەكشە ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. سونان سوڭ «ەكىنشى – عىلىمدى ۇيرەنگەندە, اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك. باحاسقا (باقتالاستىق) بولا ۇيرەنبە, ازىراق باحاس كوڭىلىڭدى پىسىقتاندىرماق ءۇشىن زالال دا ەمەس, كوبىرەك باحاس ادامدى تۇزەمەك تۇگىل, بۇزادى» دەپ عىلىم-ءبىلىمدى تەك باقتالاستىق ماقساتتا ۇيرەنسەڭ, ونىڭ ادام بالاسىن جولدان شىعاراتىنىن ەسكەرتەدى. اباي وسىلاردىڭ بارلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ادامدا اقىلدى, اردى ۇستارلىق بەرىكتىك, قايرات كەرەكتىگىن ايتىپ بار ويىن تۇيىندەيدى. بۇل – عالىمدىققا عانا ەمەس, «ۇيرەتۋدەن جالىقپاۋ» قاعيداسىن ۇستانعان ۇستازدىڭ ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن تاربيەلەۋگە ۇسىنعان تاپتىرماس تاعىلىمى. ال «ون بەسىنشى سوزدە»: «اقىلدى كىسى مەن اقىلسىز كىسىنىڭ, مەنىڭ بىلۋىمشە بەلگىلى ءبىر پارقىن كوردىم. اۋەلى پەندە ادام بولىپ جاراتىلعان سوڭ, دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى قىزىق كورمەي جۇرە المايدى, سول قىزىقتى نارسەسىن ىزدەگەن كەزى ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى ۋاقىتى بولىپ ويىندا قالادى. سوندا ەستى ادام, ورىندى ىسكە قىزىعىپ, قۇمارلانىپ ىزدەيدى» دەي وتىرىپ, ال ەگەر كىسى ورنىن تاپپاي, نە بولسا سول ءبىر بايانسىز, باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ, قۇمار بولسا, ول ءومىرىنىڭ قىزىقتى, قىمباتتى شاعىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ الادى دەپ ساقتاندىرادى. سوندىقتان دا ول «ەگەر دە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە, كۇنىندە ءبىر مارتە, بولماسا جۇماسىندا ءبىر, ەڭ بولماسا, ايىندا ءبىر وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال!», – دەپ تۇيىندەيدى. ال «وتىز جەتىنشى سوزىندە»: «ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس, جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى قالىڭ, كولى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى!» دەپ جاماندىقتىڭ دا وزگەرەتىنىنە, جاقسىلىقتىڭ دا اۋىلىنىڭ الىس ەمەس ەكەنىنە سەنىممەن قارايدى.
ۇلى اباي زامانىنان بەرى تالاي ۋاقىت ءوتتى. كوپ نارسە وزگەردى. بۇگىنگى ۇرپاق تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە ءومىر سۇرۋدە. الايدا وسىدان عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ايتىلعان قوعام دامۋىنىڭ قوزعاۋشى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق امالدارى – ەڭبەك, بىرلىك, كاسىپ, ساۋدا, ونەر-ءبىلىم تۋرالى وي-تۇجىرىمدارى قازىرگى قازاقستان جاڭارۋىنىڭ دا اسا ماڭىزدى فاكتورلارىنا اينالىپ وتىرعانى شىندىق. مۇنسىز تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى تۇعىرلى ەتە المايمىز. بۇل – ماڭگىلىك ەل تورىنە شىعارار نۇرلى جولىمىزدىڭ دا اجىراعىسىز اسىل اتريبۋتتارى.
