استانادا 21 قاراشا كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋديالارىنىڭ كەزەكتەن تىس 7-ءشى سەزى وتەدى. وسى القالى جيىن قارساڭىندا قر اسكەري سوتىنىڭ توراعاسى ساكەن جۇسىپاحمەتۇلى ابدۋللاەۆ مىرزامەن بولعان سۇحباتتى جاريالاپ وتىرمىز.
– جاقىن ارادا استانا قالاسىندا كەزەكتەن تىس 7-ءشى سۋديالار سەزىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى جوسپارلانىپ وتىر, اتالمىش شارا تۋرالى قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز؟
– ءيا, قاراشا ايىنىڭ 21-ءشى جۇلدىزىندا استانا قالاسىندا رەسپۋبليكا سۋديالارىنىڭ كەزەكتەن تىس 7-ءشى سەزىنىڭ ءوتۋى جوسپارلانۋدا.
بۇل جيىندا ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنە قاتىستى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر قارالادى دەپ كۇتىلۋدە. سۋديالاردىڭ كەزەكتەن تىس سەزىن شاقىرۋ تۋرالى شەشىم ۇلت جوسپارىنىڭ 19-شى قادامىن ىسكە اسىرۋ جانە سۋديالار ادەبىنىڭ جاڭا كودەكسىن قابىلداۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى قابىلداندى.
مەن بۇل سەزگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى اسكەري سوتى اتىنان دەلەگات رەتىندە قاتىسقالى وتىرمىن جانە سۋديالار سەزىنە جەتىنشى رەت قاتىسۋىم بولماقشى.
– بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سۋديالاردىڭ التى سەزى وتكىزىلگەن. ولار مەملەكەتتىڭ سوت جانە قۇقىق جۇيەلەرىنە قانداي وزگەرىستەر الىپ كەلدى؟
– رەسپۋبليكا سۋديالارىنىڭ سەزى – ماڭىزدى باسقوسۋ, سۋديالار اسىعا كۇتەتىن مارتەبەلى جيىن. بۇل باسقوسۋدى قازىلاردىڭ قۇرىلتاي جيىنى دەۋگە دە بولادى.
بۇل جيىننىڭ ماڭىزىن ارتتىرىپ, ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ومىرشەڭ بولىپ, قولدانىسقا ەنۋىنە ەلباسىنىڭ ءوزى تىكەلەي قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. جيىنعا مەملەكەت باسشىسى قاتىسىپ, ايتىلعان ۇسىنىس-پىكىرلەردى سۋديالار ءوز قۇلاعىمەن تىڭداعاندىقتان, سوت سالاسىنىڭ ماسەلەلەرى دە تەز شەشىمىن تاۋىپ, جاڭا رەفورمالار جىلدام قارقىن الىپ كەتۋدە.
ەڭ ءبىرىنىشى سۋديالار سەزى 1996 جىلعى 19 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا وتكىزىلگەنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم.
وسى وتكەن التى سەزدىڭ ناتيجەسى بويىنشا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سۋديالار وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگى قۇرىلىپ, سۋديالار ادەبى كودەكسى جانە سۋديالار وداعى فيليالدارىنىڭ ەرەجەسى بەكىتىلگەن. مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتتار قۇرىلىپ, وزدەرىنە ارتىلعان سەنىمىن اقتاۋدا. بۇدان باسقا, القا بيلەر سوتى ينستيتۋتى, مەدياتسيا ينستيتۋتى ەنگىزىلدى.
سۋديالىققا كانديداتتاردىڭ ىرىكتەۋ ءتارتىبى بەلگىلەنىپ, زاڭنامالىق تۇرعىدا بەكىتىلدى. سوتتار قىزمەتىنىڭ زاڭنامالىق جانە ءىس جۇرگىزۋ نورمالارى جۇيەلى تۇردە جەتىلدىرىلىپ, سوت قۇرىلىمى ءارى قاراي دامىتىلۋدا.
التىنشى سەزدە سۋديالاردىڭ جۇكتەمەسى تۋرالى كۇردەلى ماسەلە كەڭىنەن قوزعالىپ, جوعارعى سوت توراعاسىنىڭ ۇسىنىسى نەگىزىندە ەلباسىمەن سۋديالارعا جانە ماماندارعا ارنالعان قوسىمشا شتاتتىق بىرلىكتەر ەنگىزىلدى.
– قازىرگى تاڭدا سۋديالار ادەبىنىڭ جاڭا كودەكسىن قابىلداۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ ونىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىنان ەرەكشەلىگى قانداي؟
– سۋديا بولمىسى, مىنەز-قۇلقى, ونىڭ ادامگەرشىلىگى, مورالدىق-ەتيكالىق بەينەسى بارىنەن جوعارى بولۋى ءتيىس. سۋدياعا دەگەن تالاپ كۇشەيتىلمەي, حالىقتىڭ سەنىمى ارتادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. سول سەبەپتى زامان تالابىنا ساي حالىقتىڭ سوتقا, سۋديالارعا دەگەن سەنىمىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرۋ ماقساتىندا سۋديالاردىڭ ادەپ كودەكسىن جاڭارتۋ مەن جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
بۇگىنگى كۇنى قولدانىستاعى ادەپ كودەكسى 2009 جىلى قابىلدانعان ەدى. جاڭا كودەكس جوباسى بۇرىنعىسىنا قاراعاندا كولەمدى. وندا سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەۋ, سۋديا ادەبىن ساقتاۋ, پاراساتتىلىق پەن جوعارى ادامگەرشىلىكتى, كاسىبي بىلىكتىلىكتى جانداندىرۋ قاجەتتىلىگىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. كودەكستە سۋديالارعا حالىق تاراپىنان قويىلعان تالاپتار ەسكەرىلگەن جانە كۇشەيتىلگەن دەپ سانايمىز.
– ءار سەزدە سوت جۇيەسىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن, اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانادى. وسى باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلعان؟
– سۋديالاردىڭ العاشقى سەزىنەن باستاپ قولعا الىنعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە قازىر سوتتىڭ بارلىق جۇمىسى ازاماتتارعا الاقانداعىداي اشىق, انىق كورىنىپ تۇر. ءاربىر ازامات اشىق سوت پروتسەسىنە قاتىسىپ, سوت توراعاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولا الادى.
سونداي-اق, زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن سوت جۇمىسىن جانە ىستەر بويىنشا سوت اكتىلەرىن كورۋگە, سۋديالار قىزمەتىن جەڭىلدەتۋگە جول اشىلعان. وعان قوسا, سوت ورگاندارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن تىعىز جۇمىس جاساۋدا.
بۇدان باسقا, وسى جىلدان باستاپ قوعامدىق باستاۋمەن ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن وبلىستىق جانە وعان تەڭەستىرىلگەن سوت جانىنداعى كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگان – سوتتارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل جونىندەگى كەڭەستەرى قۇرىلدى. كەڭەس سۋديا لاۋازىمىنا كانديداتتاردىڭ مورالدىق-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن باعالاۋ, كانديداتتاردى ىرىكتەۋ رەسىمىنە قاتىسۋعا ازاماتتار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردى تارتۋ ماقساتىندا قۇرىلدى. بۇل سۋديا لاۋازىمىنا كانديداتتاردى ىرىكتەۋ بارىسىندا وسى پروتسەستىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى بولىپ تابىلادى.
– «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى شەڭبەرىندە سوت جۇيەسىندە قانداي وزگەرىستەر ورىن الدى؟ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سوت جۇيەسى قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى, سول تۋرالى توقتالىپ وتسەڭىز؟
– ەلباسىنىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنا كەلەتىن بولساق, بۇل جوسپاردىڭ 11 قادامى سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋعا باعىتتالعان. ولاردى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنا جۇكتەلىپ, بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ 10 قادامى تولىق ورىندالدى.
وسى باعدارلاما شەڭبەرىندە قازاقستان سوت جۇيەسى بەس ساتىلى سوت جۇيەسىنەن ءۇش ساتىلى جۇيەسىنە كوشتى. سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋ, وڭتايلاندىرۋ, جەڭىلدەتۋگە قاتىستى 70-كە جۋىق زاڭ نورمالارى قولدانىسقا ەنگىزىلدى. ولاردىڭ نەگىزگىسى 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىلگەن جاڭا قىلمىستىق كودەكس, قىلمىستىق پروتسەسسۋالدىق جانە قىلمىستىق اتقارۋ كودەكستەرى.
وسىدان باسقا, 2015 جىلعى 31 قازاندا مەملەكەت باسشىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسىنە قول قويدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىندا العاش رەت زاڭعا قول قويۋ ءراسىمى باق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جاريالى تۇردە ءوتتى. بۇل اتالعان كودەكستىڭ بارشا حالىق ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن بىلدىرەدى.
باعدارلاما نەگىزىندە بارلىق سوت وتىرىستارىن 100% دىبىس-بەينە جازبا قۇرىلعىسىمەن قارالۋى قامتاماسىز ەتىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى اكادەميانىڭ سوت تورەلىگى ينستيتۋتى «جوعارعى سوتتىڭ جانىنداعى سوت تورەلىگى اكادەمياسى» بولىپ قۇرىلدى. ول سوت جۇيەسى كادرلارىن قايتا دايارلاۋدى, ولاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدى جانە عىلىمي قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى وقۋ ورنى بولىپ تابىلادى.
جوعارىدا اتالىپ وتكەن سوت جۇيەسىنىڭ جەتىستىكتەرىنەن باسقا, وسى وتكەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى سوت جۇيەسى زامان تالابىنا ساي سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى ەلەكتروندى فورماتقا كوشىردى. وعان كوشۋ جولدارى بىرنەشە سەرۆيستەردەن تۇرادى, ولاردىڭ ءبىرى – «سوت كابينەتى» ەلەكتروندىق سەرۆيسى. بۇل اقپاراتتىق سەرۆيس سوت ورگاندارىنىڭ ونلاين قىزمەتتەرىنە قول جەتكىزۋگە ارنالعان بىرىڭعاي تەرەزە جانە ول سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى وڭتايلاندىرۋعا, سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ بارىنشا اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان.
– جالپى, ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان اسكەري سوتتاردىڭ جۇيەسى جانە قۇرىلىمى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز؟ قارالاتىن ىستەردىڭ كوپ بولىگى قانداي؟ ونىڭ وزگە سوتتاردان ايىرماشىلىعى تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى؟
– اسكەري سوتتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوتتار جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى جانە ءبىرىنشى بولىپ قۇرىلعان مامانداندىرىلعان سوت بولىپ تابىلادى. قۇرىلىمى جاعىنان اسكەري سوتتاردىڭ باسقا سوتتاردان اسا ايىرماشىلىعى جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اسكەري سوتى وبلىستىق دەڭگەيدەگى سوتتارعا تەڭەستىرىلگەن بولىپ تابىلادى جانە اپەللياتسيالىق ساتىداعى ىستەردى قارايدى. ونىڭ قۇرىلىمى ءبىرىنشى ساتىداعى 10 گارنيزوندىق اسكەري سوتتاردان جانە قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اسكەري سوتىنان تۇرادى. بارلىق گارنيزوندىق اسكەري سوتتار ەلىمىزدىڭ وبلىستىق دەڭگەيدەگى 10 قالاسىندا جانە استانا قالاسىندا قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اسكەري سوتى ورنالاسقان.
اسكەري سوتتاردىڭ ەڭ باستى وزگەشەلىگى ول تەك اسكەري قىزمەتشىلەرگە, اسكەري باسقارۋ ورگاندارىنا قاتىستى ىستەردى عانا قارايدى.
قارالعان ىستەردىڭ كوپ بولىگىن تۇرعىن ءۇي ماسەلەلەرى بويىنشا, سونىمەن بىرگە ەڭبەك داۋلارى بويىنشا ارىزدار قۇرايدى. ال قىلمىستىق ىستەر بويىنشا اسكەري قىزمەتشiلەر اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناسىنىڭ جارعىلىق قاعيدالارىن بۇزۋ, بيلiكتi اسىرا پايدالانۋ جونىندەگى اسكەري ىستەر. سونىمەن قاتار, اسكەري قىزمەتشىلەرمەن جۇمىستان تىس ۋاقىتتا جاسالعان جالپى قىلمىستار بويىنشا دا ىستەر بار.
اسكەري سوتتارمەن قارالاتىن قىلمىستىق ىستەر ارقاشان قوعامدا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. سەبەبى, سوتتالۋشىلار ءارتۇرلى شەندەگى اسكەري قىزمەتشىلەر, قاتارداعى جاۋىنگەردەن باستاپ گەنەرالدارعا دەيىن.
– قورىتىندىلاي كەلە, ايتار تىلەگىڭىز بار ما؟
– سۋديالار وداعىنىڭ وتكەن VI سەزىندە ەلباسى ن.نازارباەۆ سويلەگەن سوزىندە: «حالقى زاڭىن سىيلايتىن, سوتىنا سەنەتىن قوعام – ەڭ دامىعان قوعام. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ءدال سونداي قوعام قۇرۋ» دەپ اتاپ كورسەتتى.
سوندىقتان سەزدە قابىلداناتىن سۋديالاردىڭ جاڭا ادەپ كودەكسى جانە تالقىلاناتىن باسقا دا ماسەلەلەر سوت جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرىپ, سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتىپ, حالىقتىڭ سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن ودان ءارى ارتتىرىپ, وسى ماقساتقا قىزمەت ەتەدى دەگەن ويدامىن.
سۋديالار قاۋىمداستىعىنا سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جولىندا جەمىستى ەڭبەك, ال ءار سۋدياعا سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋدا تاۋەلسىزدىك, زاڭدى جانە ادىلەتتى شەشىم قابىلداپ, حالىق سەنىمىنە يە بولۋدى تىلەيمىن.
