بريتانيالىق قوعامدا بالا قالاي وسەدى؟ اعىلشىن مەكتەپتەرىنىڭ العا وزعان تۇستارى قانداي؟ ويى ەركىن ءارى جان-جاقتى جەتكىنشەكتى تاربيەلەۋدىڭ سىرى نەدە؟ بۇل سۇراقتاردى «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەففيلد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ, Education ماماندىعى بويىنشا ماگيستر دارەجەسىن الىپ كەلگەن جانەركە اۋباكىروۆاعا قويعان ەدىك. قازىر استاناداعى حالىقارالىق «Spectrum» مەكتەبىندە ساباق بەرىپ جۇرگەن جانەركە بالا ومىرىنە قاتىستى انگلياداعى كورگەن-تۇيگەندەرىن بىلايشا بايانداپ بەردى:
ءبىرىنشى قورعاۋشى – مەملەكەت
بىزدە «بالانى ومىرگە اكەلگەن مەن, سوندىقتان بالا مەنىكى» دەگەن تۇسىنىك بار. انگليادا ءوز بالاڭا ولاي يەلىك ەتە المايسىڭ. مىسالى, ون ەكى جاسقا تولمايىنشا بالا ۇيدە ەرەسەكتەرسىز جارتى ساعاتتان ارتىق جالعىز قالسا, اتا-اناسىن وسىنداي جاۋاپسىزدىعى ءۇشىن زاڭعا تارتادى. بالانى اتا-اناسى ۇرىپ جاتقانىن بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ, پوليتسياعا حابارلاسا, ونىڭ سالدارى تىپتەن قيىن. اتا-اناسىنىڭ كەلىسىمىنسىز بىردە-ءبىر بالانى سۋرەتكە نە ۆيدەوعا تۇسىرمەۋىڭىز كەرەك, ايتپەسە بالالاردىڭ جەكە شەكارالارىن بۇزعان بولىپ شىعاسىز. مەكتەپتەن دە سەبەپسىز قالدىرۋعا بولمايدى. ءبىر كۇنى نوتتينگەمگە قىدىرىپ باراتىن بولىپ, بەس جاسار قىزىمدى ساباعىنان الىپ كەتتىم. «نەگىزى, بۇلاي جاساماڭىز. كەلەسىدە ءبىر اي بۇرىن ەسكەرتۋىڭىز كەرەك» دەدى مۇعالىمى. باسىمدى يزەدىم. ەكىنشى جولى الدىن الا سەبەبىن جازىپ, حات جولدادىم. سونىمەن ماسەلە بىتكەن بولار دەپ, تاعى دا قىزىمدى ساباعىنان قالدىرعانمىن. بىرنەشە كۇننەن كەيىن الگى حاتىمنىڭ جاۋابى كەلىپ تۇر. سويتسەم, ءوتىنىشىڭنىڭ قۇپتالعان نە قۇپتالماعانىن كۇتۋ قاجەت ەكەن. جاڭاعى حاتتىڭ ءبىر بەتىندە مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ «رۇقسات ەتىلمەدى» دەگەن ءسوزى, ال كەلەسى بەتىندە مەنىڭ ەندى سولاي قايتالايتىن ارەكەتىم ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى الدىندا جاۋاپ بەرەتىنىمدى تۇسىندىرگەن جازۋ تۇر. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جەدەل جاعداي بولماسا, باسقا سەبەپتەرمەن بالانى ساباقتان بوساتپايدى. قىدىرىستى تەك دەمالىس ۋاقىتىنا جوسپارلايسىز.
تەوريادان گورى تاجىريبە كوپ
وقۋشىلار دۇنيە, عىلىم تۋرالى بىلىمدەرىن كىتاپتان گورى بىلايعى ومىردە مولىراق جينايدى. ماسەلەن, ولاردى تابيعاتتانۋ ساباعىندا ورمانعا ءجيى اپارادى. وندا بارعاندا «بەس شۇبالشاڭدى, ەكى ورمەكشىنى, ءتورت قۇمىرسقانى, ءبىر ۇلۋدى تاپ» دەگەن سەكىلدى ناقتى تاپسىرمالار بەرەدى. ورتاعا وت جاعىپ, ءار بالاعا مارشمەللوۋ تۇيرەلگەن تاياقتاردى ۇلەستىرەدى دە, ونى وتقا قالاي قاقتاۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى. سول ساتتە بالادا دا وتتىڭ پايداسى تۋرالى ءبىلىم پايدا بولادى. سىنىپتا ءار وقۋشىعا قۇمىراعا ءدان ەككىزىپ, سونى باپتاتادى. وسىمدىكتىڭ قالاي گۇل جاراتىنىن, جەمىس بەرەتىنىن بالا سودان كەيىن جاقسىراق ۇعادى. مۋزەيلەردىڭ ءبارى تەگىن, وندا دا بالالارعا ارنالعان قىزىقتى ءىس-شارالار ءجيى وتەدى. ءبىر جولى عالامشارلار تۋرالى تاقىرىپقا تاپ كەلدىك. ۇستەلگە توعىز قۇتى قويىلىپ, ءىشى ءار پلانەتانىڭ قۇرامىنداعى حيميالىق قوسپالارمەن تولتىرىلىپتى. سولاردى يىسكەپ, ءار پلانەتانىڭ ءيىسى قانداي بولاتىنىن بىلۋگە بولادى. بالالار تۇگىل, ۇلكەندەر قىزىعاتىنداي-اق! مۇراجايداعى ەندىگى ءبىر كۇن تىسكە ارنالدى. ورتادا شوكولاد, ساعىز, گازدى سۋسىن تۇر دا, قاستارىنا قانت سالىنعان قاپشىقتار ورنالاستىرىلعان. ونى كورىپ, قاي ونىمدە نەشە پايىز قانت بولاتىنىن جانە ونىڭ تىسكە زيانى قانشالىقتى ەكەنىن بۇلدىرشىندەر وڭاي تۇسىنەدى.
تاڭداۋ جاساۋعا ۇيرەتەدى
اتا-انالار بالانى مەكتەپكە بەرەردە جازاتىن ءوتىنىش حاتىندا جەۋگە رۇقسات ەتەتىن تاماق تۇرلەرىن بەلگىلەيدى (حالال, ۆەگەتارياندىق, گليۋتەنسىز, جاڭعاقسىز, ت.ب.). سوعان سايكەس, كۇن سايىن ساباق باستالماس بۇرىن وقۋشىعا بۇگىنگى مازىردە بار تاماقتار ءتىزىمىن ۇسىنادى. بالا ءوزىنىڭ جەگىسى كەلەتىن تاماعىن ءوزى تاڭدايدى. ەرتەڭگىلىك ۇيىمداستىرعاندا دا وقۋشىنىڭ قاي قاھارمان بولىپ كيىنەتىنى ءوز تاڭداۋىنا بايلانىستى. ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە قانداي جانرداعى كىتاپتى وقيتىنىن دا شاكىرتتىڭ ءوزى شەشەدى. تاڭداۋ ەركىندىگىنە ابدەن ۇيرەنگەن بالالار بولاشاق ماماندىقتارى جايلى ويلانعاندا دا «بيزنەسمەن بولام, مۇعالىم بولام, دارىگەر بولام» دەگەن ءتارىزدى «قالىپقا قۇيىلعان» كاسىپتەردى اتامايدى. ونىڭ ورنىنا تورتتاردىڭ بەتىندەگى كرەمىن عانا دايىندايتىن كونديتەر نەمەسە اۆسترالياداعى جويىلىپ بارا جاتقان تاسباقالاردى قۇتقاراتىن ۆولونتەر بولعىسى كەلەتىندەرىن ايتادى. بالالار, سونداي-اق, باسقا ادامنىڭ تاڭداۋىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا دا داعدىلانعان. تۋعان كۇن يەسى سىنىپتاستارىنىڭ اراسىنان بىرنەشە بالانى عانا ىرىكتەپ شاقىرسا, باسقالارى ونىڭ سول تاڭداۋىن كەلىسىممەن قابىلدايدى.
دارىگەر «قورقىنىشتى ادام» ەمەس
بريتانيادا بالانى «بۇزىق بولساڭ, دارىگەرگە اپارام» دەپ قورقىتۋ ورىنسىز. ويتكەنى مەديتسينا مەكەمەلەرىندە بالاعا دەگەن قارىم-قاتىناس كوبىنەسە ءپوزيتيۆتى ەموتسيا قالدىرادى. جاز كەزىندە سىرتتا ويناپ ءجۇرىپ, قىزىم قولىن سىندىرىپ الدى. حيرۋرگكە باردىق.
– ايشانۇر, قانداي ءتۇستى ۇناتاسىڭ؟ – دەدى دارىگەر گيپس سالاردا.
– قىزعىلت… – دەدى سولىعىن باسا الماي وتىرعان قىزىم.
ارتىنشا حيرۋرگ اعاي قىزىمنىڭ قولىنا قىزعىلت ءتۇستى گيپستى ءسۇپ-سۇيكىمدى ەتىپ سالىپ بەردى. «باتىلدىعى ءۇشىن» ارنايى سەرتيفيكاتپەن ماراپاتتادى.
تاعى بىردە ءتىس دارىگەرىنە باردىق. ايشانۇردى قورقىتپايىق دەپ, ءتىسى جۇلىناتىنىن الدىن الا ەسكەرتپەگەنبىز. ونى دانتيست ەستىگەندە, باسىن شايقاپ:
– جارايدى, قازىر «happy gas» (بالانى ۋاقىتشا ۇيىقتاتاتىن گاز) جىبەرىپ, قىزىڭىزدىڭ ءتىسىن جۇلدىق دەلىك. بالا ونى سەزبەيدى. بىراق ويانعاندا, ءبىر ءتىسىنىڭ جوق ەكەنىن بىلەدى. ال ءبىز وعان ءتىسىنىڭ جۇلىناتىنى تۋرالى ەشتەڭە ايتپادىق. ودان كەيىن ستوماتولوگتارعا قالاي سەنەدى؟ ءوز ەركىمەن كەلىسىپ كەلگەنى جاقسى, – دەپ وپەراتسيا جاساۋدان باس تارتتى.
بالانىڭ دارىگەر بولمەسىنەن بارىنشا توق كوڭىلمەن شىعۋىنا قاتتى كوڭىل بولەدى.
قوعام دا قامقور
انگليادا باستاۋىش مەكتەپ پەن ورتا مەكتەپتىڭ عيماراتتارى ەكى بولەك جەردە سالىنادى. بۇل, ءبىر جاعىنان, ۇلكەننىڭ كىشىگە الىمجەتتىك جاساۋ فاكتىلەرىنىڭ الدىن الۋعا سەپ بولسا, ەكىنشى جاعىنان, جاسوسپىرىمدەردىڭ زياندى ادەتتەرىن بۇلدىرشىندەردىڭ كورمەۋىنە كومەكتەسەدى. قوعامدا بالاعا دەگەن جاناشىر كوزقاراستى ءجيى بايقايسىڭ. اۆتوبۋسقا كىرەردە بالا جەتەكتەگەن كىسىنى كەزەكتەن تىس ءبىرىنشى كىرگىزەدى. كوشەدە تەمەكى تارتىپ تۇرعان بىرەۋ بالانىڭ كەلە جاتقانىن كورسە, ءتۇتىنىن قولىمەن جەلپىپ تاستاپ, بالا ءوتىپ كەتكەنشە تەمەكىسىن ارتىنا جاسىرا قويادى. ءتىپتى ماس كىسىلەردىڭ وزدەرى بالالاردىڭ كوزىنشە وزدەرىن مادەنيەتتىرەك ۇستاۋعا تىرىسادى. كوپ جەرلەردە بالالارعا ارنالعان بولەك دارەتحانا بار. دۇكەن قىزمەتكەرلەرى بالالارعا دا «سەر», «دجەنتەلمەن», «ميسس», «لەدي» دەپ قۇرمەت كورسەتىپ, ەرەسەكتەرشە سويلەسەدى. وسىنداي كوزقاراس بالانىڭ ءوزىن تۇلعا رەتىندە سەزىنۋىنە, ءسۇيىكتى ءارى قاۋىپسىز ەكەنىن ۇعىنۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەتىنى راس.
P.S: «باس سالىپ, ءبىزدىڭ بالالاردى باتىسشا تاربيەلەۋگە دە بولمايدى. ولار مەن بىزدە ەكى ءتۇرلى مەنتاليتەت قالىپتاسقاندىقتان, كەي تۇستارىن قابىلداۋ مۇلدە يكەمگە كەلمەۋى مۇمكىن. ول تاربيەنىڭ دە كەمشىن جەرلەرى جەتەرلىك. پايدالى جاعىن عانا ءسۇزىپ العانىمىز دۇرىس» دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى جانەركە.
بوتاگوز ماراتقىزى
