«اكە جۇرەگى تاۋدان ۇلكەن, انا جۇرەگى تەڭىزدەن تەرەڭ» دەگەن حالىق دانالىعى مەن «اكەلى بالا – جاۋجۇرەك, اكەسىز بالا – سۋجۇرەك» دەگەن بۇقار جىراۋدىڭ قاناتتى سوزدەرى بار. وتباسىندا اكەنىڭ ورنى بولەك. ول – تەك ءبىر وتباسىنىڭ عانا ەمەس, اۋىلدىڭ, اۋلەتتىڭ, رۋدىڭ قامقورشىسى.
«سەمەي قالاسىندا ءۇش جىل وقىپ, جايلاۋداعى اكە ۇيىنە كۇن كەشكىرە جەتكەن, ون ءۇش جاسار شاكىرت بالا – اباي اتتان تۇسكەن بەتتە, امانداسۋ ءۇشىن, شەشەگە قاراي جۇرە بەرىپ ەدى, شەشەسى اناداي جەردە تۇرىپ: «ءاي, شىراعىم بالام, اۋەلى ار جاعىڭدا اكەڭ تۇر… سالەم بەر» دەدى. اباي جالت قاراپ بارىپ, جاڭا كوردى. اناداي جەردە, قوناق ءۇيدىڭ سىرتىندا, قاسىندا ەكى-ءۇش ۇلكەن كىسى بار – قۇنانباي تۇر ەكەن. ىڭعايسىزدىقپەن قىسىلىپ قالعان بالا شەشەسىنىڭ سوندايلىق سالقىن سابىرىنىڭ ءمانىن ۇقتى دا, اكەسىنە قاراي تەز بۇرىلدى». بۇل – م.اۋەزوۆتىڭ ايگىلى تۋىندىسى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنان ءۇزىندى. اقىلى مەن پايىمى تەرەڭ انالار بالالارىن ۇنەمى اكەسىن سىيلاپ, قۇرمەتتەۋگە بەيىمدەپ وتىرادى. «اكەڭ رەنجىپ قالماسىن», «اكەڭ جىبەرسە, بارا عوي», «اكەڭە بارىپ سالەم بەر», «اكەڭە كەرەگىن دايىندا» دەپ اكەگە قۇرمەت كورسەتۋگە, قىزمەت ەتۋگە بالانى جاسىنان اناسى ۇيرەتۋ كەرەك.
«اكەگە باعىنۋ – اللاعا باعىنۋ» دەپتى مۇحاممەد پايعامبارىمىز. وكىنىشكە قاراي, وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى وتپەلى كەزەڭ قازاق وتباسىنا شەتتەن كەلگەن تەكتى-تەكسىز مادەنيەتتى قوسا اكەلىپ, قالىپتاسقان ءداستۇردى بۇزدى. بۇگىنگى تاڭدا ەر ازاماتتاردىڭ اراسىندا وتباسىنىڭ يەسى, اسىراۋشىسى بولا الماي جۇرگەن اكەلەر كوبەيدى. اكە – بالادان, بالا مەيىردەن اجىراپ, ءوز تامىرىنان ۇزىلگەن گۇلگە ۇقساس ۇرپاق تاربيەلەپ كەلەمىز. بۇل – بولاشاق ءۇشىن دە, ۇرپاق ءۇشىن دە اسا قاۋىپتى.
بۇگىنگى قوعامدا «تولىق ەمەس وتباسى» دەگەن ءسوز ەلەڭ ەتكىزبەيتىن تىركەسكە اينالدى. ويتكەنى, ەر بالالاردىڭ تاربيەسىنە كوڭىل ءبولىنىپ جاتقان جوق. نەكە قيۋ ورتالىقتارىنىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك, جاعا ۇستاتاتىن كورسەتكىشكە تاپ بولامىز. نەكەگە وتىرعانداردىڭ 65 پايىزىنا جۋىعى كوپ ۇزاماي اجىراسىپ كەتەدى ەكەن.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا 70 پايىزعا جۋىق بالا اكەسىز, ياعني, تولىق ەمەس وتباسىلارىنىڭ ۇل-قىزدارى. اكەسىنىڭ اتى تىركەلمەگەن ءتولقۇجاتتى دا ۇيرەنشىكتى ادەتپەن قابىلدايتىن بولدىق.
تۇرمىس قامىمەن اكە ءبىر جاقتا, شەشە ءبىر جاقتا, بالالارى بولەك ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداردىڭ دا كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. بالا تاربيەسىنەن الىس, تىرلىگى بەيمالىم اكەنىڭ بالا تاربيەسىنە قانداي ىقپالى بولادى؟ اكە نەعۇرلىم بالانىڭ قاسىندا جۇرسە, سوعۇرلىم اكە تاربيەسىن كورىپ وسەدى. قازاقتىڭ تابيعاتىندا بولماعان, وركەنيەتىمىزگە ۇلكەن زاۋالىن تيگىزىپ وتىرعان وزگە ۇلتپەن نەكەلەسۋ, ءبىر جىنىستى نەكە – ءبىزدىڭ ەرتەڭىمىزگە, ۇرپاعىمىزعا نە بەرەدى؟! بۇل تابيعاتقا قارسى كەلەتىن جامان ادەتتەردى باعزى بابالارىمىز «مال قۇلاعى – ساڭىراۋ» دەپ قاتتى ساقتاندىراتىن.
جاسىراتىن نەسى بار, ءۇي-جايى, ايتارلىقتاي جاعدايى بار, ەلۋدى ەڭسەرىپ, الپىستى القىمداعان ازاماتتار ەلىنە, تۋعان جەرىنە قول ۇشىن بەرۋدىڭ ورنىنا, جەكە باسىنىڭ قىزىعى ءۇشىن جالعىزباستى ايەلدەردى جاعالاپ, ەكىنشى, ءۇشىنشى, بەسىنشى ايەل الىپ, ماقتانىپ جۇرگەندەر بار. ءبىزدىڭ تەكتى بابالارىمىز ونداي ەكىنشى, ءۇشىنشى بايبىشەلەرىمەن كەلىسىپ, وڭ جاقتا وتىرعان, بەتى اشىلماعان قىزدارعا قۇدا ءتۇسىپ, اتا جولىمەن العان. ۇرپاق كوبەيتۋ ءۇشىن ول زاماننىڭ بايبىشەلەرى تاڭداپ ءجۇرىپ, تەكتى جەردەن كۇيەۋلەرىنە وزدەرى ايتتىرىپ, كىشى ايەل الىپ بەرەتىن بولعان. وزدەرىنىڭ مارتەبەسىنە ساي «بايبىشە» اتانعان. ول زاماننىڭ ەرلەرى بىرەۋدىڭ جەسىرىن بالاسىمەن العاندى نامىس كورگەن. «سۇيەگىمىزگە تاڭبا بولادى» دەگەن. قازىرگى جىگىتتەر ۇرلانىپ ءجۇرىپ كوشەدەگى كەلىنشەكتەرگە, جالعىزباستى بالالى ايەلدەرگە بارىپ, قولدارىنا كىرىپ الۋدى ۇيات كورمەيدى.
اكەدەن – مەيىر, انادان جىلۋ كورمەگەن تاستاندى بالالار تۋرالى بولەك اڭگىمە, وتە اۋىر. وسى ماسەلەگە توقتالاردا ءبىز ۇنەمى ءبىر جاقتى عانا قاراپ, كوكەك انالار تۋرالى ايتامىز, ونى سول دەڭگەيگە جەتكىزگەن اكەلەر تۋرالى ايتپايمىز. جاۋاپكەرشىلىك ەكى جاققا دا بىردەي بولۋ كەرەك ەمەس پە؟! جەكە باستىڭ قىزىعىن ويلاپ, وتباسىن وپ-وڭاي ايىرباستاپ كەتە بەرەتىن اكەلەر تۋرالى نەگە ايتپايمىز؟!
ءوزىنىڭ باۋىر ەتى – بالاسىن از ۋاقىتتىق جەكە باس قىزىعىنا ايىرباستاپ كەتەتىن اكەلەر بىرەۋدىڭ بالاسىنا قانداي تاربيە بەرەدى؟! جاتباۋىر ۇرپاقتان نامىسشىل,
رۋحتى ۇرپاق ەمەس – جاسقانشاق, كەكشىل, جاسىق بالا وسەدى. وگەي اكەلەر كوبەيدى. وگەي اكە وگەيلىگىن كورسەتپەي تۇرمايدى.وزىنەن تۋماعان بالاعا ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەك بەرە الاتىن شىعار, شىن اكەلىك ىقىلاسپەن مەيىرلەنە المايدى. ول جايىندا تولە ءبيدىڭ بىلاي دەگەنى بار: «ءبىر تۇيەشى جىگىتتىڭ تۇيەسى بوشالاپ, تۋعان بوتاسى جوعالىپ كەتەدى. تۇيەنىڭ بوتاسىنىڭ ءتىرى ەكەنىن تاۋ باۋرايىندا بوزداپ, ءارى-بەرى كەزە بەرگەنىنەن بىلگەن تۇيەشى بوتاسىن ىزدەپ شىعادى. بوتاسىن قاسقىر جەسە نەمەسە شالا تۋسا تۇيە ولاي ىزدەمەيدى. جىگىت ءوتىپ بارا جاتقان كەرۋەن كوشىنەن ءوزىنىڭ بوتاسىن تانيدى. بىراق كەرۋەنشىلەر دە جولدان تاپقان ولجاسىن بەرگىسى كەلمەيدى. «تۇيەنىڭ بوتاسىن سەن قالاي تانيسىڭ؟ وتىرىك» دەپ مويىنداتپايدى. ەكى جاق تولە بيگە كەلىپ جۇگىنەدى. «بوتانىڭ ەنەسى بار ما؟» دەپ سۇرايدى بي. «تۋعان ەنەسى بار» دەيدى ەكى جاق تا. «وندا ەكەۋىنىڭ دە ەنەسىن الىپ كەلىڭدەر» دەيدى. ولار الىپ كەلەدى. «بوتانىڭ تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالىڭدار»دەپ بۇيىرادى بي. جىگىتتەر ايتقانىن لەزدە ورىندايدى. بوتانىڭ تاقىمىنا قىل بۇراۋدى سالىپ, شىڭعىرتا بۇراعاندا جىگىتتىڭ تۇيەسىنىڭ كوزىنەن جاس پارلاپ, مۇرىندىعىن جۇلا تارتىپ, بوتانىڭ ۇستىنە قۇلاعان ەكەن. ال, ساۋداگەردىڭ تۇيەسى ورنىنان قوزعالماي, جايىمەن كۇيسەپ تۇرا بەرىپتى». تۋعان اكەنىڭ دە كۇيى وسىنداي.
بەلگىلى قالامگەر تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «قوعامدا ايەل بيلەگەندىكتىڭ بەلگىسى – اناسىن عانا تىڭداپ وسكەن, اكەنىڭ الدىندا جاسقانۋدى, ۇيالۋدى بىلمەيتىن قىزداردىڭ ەرتەڭ ەرىن سىيلاپ, ەلىنە لايىق ۇل وسىرەتىنىنە كۇماندىمىن» دەگەنى بار. راس, سوڭعى ۋاقىتتا بالانىڭ تاربيەسىن اناعا جۇكتەپ قويۋ ءجيى كەزدەسەدى. ايبارلى اكەنىڭ ورنى السىرەگەنىن وكىنىشپەن ايتۋعا ءماجبۇرمىز.
كىرپىشەشەن بالاسىن ارقاسىنا سالىپ وسىرەدى ەكەن. ەنەسىنىڭ تىكەنەكتەي ارقاسى بالاسىنا مامىقتاي تيەدى. يسلامنىڭ ۇلىق پايعامبارى «اكە – جانۇياعا تىنىشتىق ورناتىپ, پەرزەنتتەرىن قاداعالاپ, ولاردىڭ ازات بولۋىنا جاعداي جاساۋ ءتيىس» دەگەن ەكەن. اكەلەر پەرزەنتتەرىنىڭ تازا تاربيەسى مەن ادال ءبىلىم الۋى, وتباسىندا, قوعامدا دۇرىس ازامات بولىپ وسۋىنە تىكەلەي مىندەتتى. بالالارى ءۇشىن وتباسىنا ادال جولمەن ىرزىق اكەلىپ جۇرگەن اكەلەر ءۇش وتباسىنىڭ ءبىرىنىڭ ارمانى.
ءاز تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» 4-تارماعىندا: «وزگە بىرەۋدىڭ ايەلىمەن زيناقورلىق جاساپ, اق نەكەنى بۇزۋشىلارعا ءولىم جازاسى بۇيىرىلسىن» دەيدى. بۇل جارعى وتباسى بىرلىگىن ساقتاۋ ارقىلى نەكە پارىزىن وتەۋ, ۇرپاق تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ماڭىزى زور بولعان. وتباسىنداعى ازاماتتىڭ ورنى مەن قىز بالانىڭ تاربيەسى جونىندە ايتاردا مىنانداي ءتامسىلدى باستى نازاردا ۇستاعان ءجون. ايەلدى جىلاتپا! ويتكەنى, ونىڭ كوز جاسىن جاراتۋشى سانايدى ەكەن. ايەل – ەركەكتىڭ جانىنا جاقىن بولۋ ءۇشىن, وزىمەن تەڭ بولۋ ءۇشىن, قولتىعىنىڭ استىندا قورعالۋ ءۇشىن, جۇرەگىنە جاقىن, سۇيىكتى بولۋ ءۇشىن قابىرعاسىنان جارالعان. قۇداي ايەلدى ەركەكتىڭ اياعىنان جاراتقان جوق, اياق استى بولىپ, قورلانباۋ ءۇشىن. ەركەكتىڭ باسىنان دا جاراتپادى, باسىنىپ, باسىنا شىعىپ كەتپەۋ ءۇشىن. جاراتىلىستىڭ تىلسىمىن تانۋ – ادامزاتتىڭ باستى جۇمباعى.
ءسوز ءتۇيىنىن تاعى دا اباي سوزىمەن تۇيىندەگىم كەلەدى. اباي: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام, ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن ادامنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەيدى. تاعى بىردە: «قازاقتى اقىلدى ەتىپ تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك, اۋەلى, بەك ۇكىمەت, باي قوعام بولۋ كەرەك» دەدى. بەك ۇكىمەت بولۋ ءۇشىن – باقىتتى, ونەگەلى ۇرپاق, تولىققاندى وتباسى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ەل تاعدىرىنا الاڭدايتىن, ءبىلىمدى, ىسكەر, نامىسشىل, ءوز شاڭىراعىنىڭ تىرەگى بولاتىن ناعىز ازامات تاربيەلەۋ – ءبىز بەن ءسىزدىڭ بورىشىمىز.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى,
«ابايتانۋ» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
