سۇحبات

«الاشوردا – بويىمدى تۇزەيتىن تاريحي اينام»

جاقىندا «فەيسبۋك»­ جەلىسىندە ەلدەس­ وردالاش­ ەسىمدى ازامات­ قازاق مەملەكەتىن ودان ءارى بىرىكتىرەتىن ورتاق فاكتور كەرەك­ ەكەنىن ايتىپ, پىكىرتالاس ۇيىمداستىردى. تۇركيا ەلىندە ءبىلىم الىپ جاتقان قانداسىمىزدى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءبىز دە اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. 

– تۇركيادا ماگيستراتۋرادا ءبى­لىم­­ الىپ جاتىرسىڭ, ونداعى وقۋ جۇيە­سىن بىزدىكىمەن سالىستىرۋعا كە­لە مە؟
– مەن تاريح ماماندىعىنا ءتۇستىم. بۇيىرتسا, كەلەر جىلى باستايمىن. سىزدەردەگى جاڭا جۇيەنى بىلە المادىم, بىراق ءبىزدىڭ ەلدەگى وقۋعا ۇقسامايدى ەكەن.
– وقۋ باعدارلاماسىندا نە ءوت­تىڭ­­دەر؟
– ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋ (تۇرىكشە) كۋرسىنان وتەمىز.

– تۇركيادا ماگيستراتۋرادا وقىپ­­­ جاتقان جاستار وقۋدىڭ كيىن ەك­ە­نىن ايتادى. ءتىپتى, كەيبىر قا­زاق­ جاستارىنىڭ بىتىرە الماي تاس­تاپ­ كەتىپ جاتقانى شىندىق پا؟
– ول راس بولۋى دا مۇمكىن. بىراق ءبارى ازاماتتىڭ ءوزىن قامشىلاۋىنا بايلانىستى. «قيىن ءىس جوق جا­ھان­دا, ىقىلاس قويعان ادامعا» دەپ­ اب­اي­ اتا­مىز­دىڭ ءوزى ايتقان جوق­ پا؟!

– ۋنيۆەرسيتەتكە قالاي ءتۇستىڭ؟
– مەن «Türkiye bursları», ياعني تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك گرانتىمەن تاريح ماماندىعى بويىنشا كونيا قالاسىندا وقىپ جاتىرمىن. وسى باعدارلاما بويىنشا ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋدەمىن. الداعى تامىز اي­ىن­دا تاپسىراتىن ەمتيحاننان ءسۇ­رىن­بە­سەم,­ ماماندىعىمدى ودان ءارى تەگىن جال­عاس­تى­رامىن. ەگەر سۇرىنسەم, سالماق ءوز قالتاما تۇسەدى.

– قازاق مەملەكەتىن بىرىكتىرەتىن ورتاق فاكتور تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
– ۇلتتىق يدەولوگيا دەپ ويلايمىن. بارىمىزگە ورتاق فاكتور – سول. بارلىق قازاقتاردى بىرىكتىرەتىن يدەيا­لىق­ كۇش – ءتىل, ءدىن, ۇلتتىق سالت-ءداس­تۇر­ ءھام الاش يدەياسى.

– ونداعى قازاقتار قازاق­ستان­نىڭ­ ءما­سە­لە­سى­نە قان­شا­لىق­تى نا­زار­­ اۋ­دا­را­دى؟
– تۇركيالىق قازاقتار بۇعان دەيىن بۇرىنعى كوشىپ كەتكەن اتا قونىسى قازىرگى قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىنە باسا نازار اۋدارعان. الايدا قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن, 1990 جىلدان بەرى تاۋەلسىز قازاق ەلىنە نازار اۋدارىپ, ەلدەگى بولىپ جاتقان كەز كەلگەن ماسەلەگە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى.

– قازاقتار ءجيى باس قوسا ما؟
– ءبىر-ءبىرىنىڭ جاي-كۇيىن ءبىلۋ ءۇشىن ءجيى باس قوسادى. سوندىقتان بولار­ جەرگىلىكتى حالىق قازاقتاردى ۇلتجاندى دەپ باعالايدى.

– كونيا – تاريحي قالا. ونداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە كوڭىل ءبو­لۋ­ جا­عى­ كالاي؟ جەرگىلىكتى جاستار­ ءوز مادەنيەتىن قانشالىقتى باعا­لاي­دى؟
– كونيا – سەلجۇق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان جەر. سوندىقتان رۋحاني استانا سانالادى. ستامبۋل مەن انكارادان ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە مەملەكەت تاراپىنان كوپ كوڭىل ءبولى­نە­دى. جاستار تاريحي ورىندار مەن كونە جادىگەرلەرگە وتانشىلدىق سەزىممەن قارايدى جانە قۇرمەت­تەي­دى. تۇرىك جاستارى پاتريوت كەلە­دى­ ەكەن. كونيالىقتاردىڭ باسقا تۇر­عىن­دار­دان­ ەر­ەك­شە­لى­گى سول, يس­لام­ مادەنيەتىنىڭ اينالاسىنا توپ­تاس­قان.­

– قالادا قانشا قازاق وتباسى بار؟­
– تۇركياعا العاش قونىس تەپكەن قازاقتار اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرگە ورنالاسقان ەكەن. ولار – كونيا, اقشەحير, نيدەدەگى اۋىلدار جانە يزميردەگى ەلدى مەكەندەر. وسىدان 20-30 جىل بۇرىن ءبارى دەرلىكتەي اۋىلدى تاستاپ, ۇلكەنى بار, كىشىسى بار ستامبۋلدىڭ ءزايتۇنبۇرىن, گۇ­نەش­لي­ جانە سەفاكويiنەن جەر الىپ, سول جەرگە «قازاقكەنتىن» سالىپتى. ال كوشپەي قالعان كىسىلەر شاعىن اۋىل­دار­دا تۇرادى, سونىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ەڭ كوبى نيدەدەگى التاي اۋىلى. وندا شامامەن قىرىقتاي وتباسى بار. ال, كونيا قالاسىندا ءبى­رەر وتباسى بولماسا نەگىزىنەن جوق دە­سە دە بولادى.

– ستۋدەنتتەر كوپ پە؟
– قازاقستان مەن موڭعوليادان كەلگەن سەكسەندەي ستۋدەنت بار ەكەنىن بىلەمىن. ءتۇرلى ماماندىق بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. اراسىندا دوكتورانتۋرادا, ماگيستراتۋرادا جانە ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جاتقاندارى دا بار.

– جالپى تۇركياداعى قازاقتار اتامەكەنگە كوشكىسى كەلە مە؟
– تۇركيا قازاقتارى كوشكىسى كەلەدى دەپ ايتا المايمىن. بىراق, قازاق بولىپ قالعىسى كەلەتىندەر كوشكىسى كەلەدى. تۇركيا قازاقتارىنىڭ قا­زاق­­ستان تۋرالى بىلەتىنى كوپ, كو­بى­­سى­ بارىپ تا كەلگەن. قازاقستاندا قا­لىپ­ قال­عانى دا جەتەرلىك. ەڭ باس­تى­سى, ۇرپاقتارىندا قازاق جانە قا­زاق­ مەملەكەتى دەگەن تۇسىنىك بار. ءتۇر­كيا­دا­عى قازاقتاردى ءوزىم ىشتەي ءۇش توپ­قا بولەمىن. ەڭ العاشقىسى, ەلدى وسى مەملەكەتكە كوشىرىپ اكەلگەن تۇل­عا­لار. ولار قۇسايىن تايجى, قا­را­مول­لا وقىر, قاليبەك حاكىم, ت.ب. ايتا بەرسەڭىز كوپ. وسى كىسىلەر ءپا­كىس­تان­دا­عى ءبۇتىن قازاقتى شاشاۋىن شىعارماي امان-ەسەن تۇرىك ەلىنە كوشىرگەن. بۇل كىسىلەر تۇركيا قازاقتارىنىڭ العاشقى وكىلدەرى سانالادى. جانارىنان وت, جۇزدەرىنەن نۇرى تايماعان ۇمىتىلماس تۇلعالار.

ەكىنشى توپ وكىلدەرى 1950 جىلدارى پاكىستاندا نەمەسە تۇركياعا كەل­گەننەن كەيىن ومىرگە كەلگەن كى­سى­لەر. بۇل بۋىن وكىلدەرى تۇركيادا تە­رى ونەركاسىبىن جانداندىرعان. قا­زىر بۇل كىسىلەردىڭ الدى الپىستى ال­قىم­داپ قالدى. قازاق تىلىنە سۋداي, ءمۇ­دىر­مەي اعىپ تۇر. ارالارىندا پرو­فەس­سور­لار, كانىگى ماماندار بار.

ءۇشىنشى توپ, 50 جاستان تومەنگى كى­سى­لەردىڭ تۇركيادا تۋعان ۇرپاقتارى. وسى ءۇشىنشى بۋىن وكىلدەرى قازاق تىلىنەن مۇلدەم قول ۇزە باستادى. ءزاي­تۇن­بۇرىن, گۇنەشلي جانە سە­فا­كوي­دەگى قازاق وتباسىلارى­نا­ بار­عا­نىم­دا ول كىسىلەردىڭ قازاقشا امان-ساۋلىقتان اسا المايتىندىقتارىن بايقادىم. ءبىر وتباسىندا كونەكوز كىسى بولسا ازداپ قازاقشا تۇسىنەدى.

– كوشكىسى كەلمەيتىندەردى ءتۇ­سى­نۋ­گە بولاتىن شىعار…
– باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس, ءتۇر­كيا­دا­عى قازاقتارعا كوپتەگەن جەڭىل-­دىك­تەر, ورايلار بار. سوندىقتان كوش­ۋ­گە سەبەپ بولاتىن سىرتقى فاكتور جوق.

– ءوزىڭنىڭ تاريحقا قىزىعۋ­شى­لى­عى­ڭا نە سەبەپ؟
– مەن تۇركياعا شىنىمدى ايت­سام­ قازاق ەلى ءۇشىن كەتتىم. اللادان سۇراعانىم وسى ەدى. ءاربىر ۇلتتىق مەملەكەت ءوزىنىڭ شىنايى تاريحىنا قاراپ بويىن تۇزەيدى. وسى ەلدەن عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنىپ, ات باسىن قازاق ەلىنە بۇرسام دەيمىن. ءبىزدى شەت ەلگە قانات قاقتىرعان كۇش وتان مەن ۇلتىمىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان. مەن الداعى ۋاقىتتا قازاق ەلى­نىڭ ۇلتتىق مارتەبەسىن كوتەرۋگە تيتتەي دە بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ ءۇشىن مىق­تى مامان بولعىم كەلەدى. الاش­ور­دا – مەنىڭ بويىمدى تۇزەيتىن تاريحي اينام! تاريحقا كىشكەنە كەزىمنەن قىزىعامىن. سونىمەن قاتار, گەوگرافيانى ۇناتامىن. قا­زاق­ ەلىنىڭ استانادان باستاپ, ەلدەگى بار­لىق قالالار مەن وبلىستار جاي­ىن­دا, ولاردىڭ گەوگرافيالىق ەر­ەك­شە­لىكتەرى تۋرالى جاقسى ءبىلىپ الدىم.

– ءوزىڭ قىتايدىڭ قاي وڭىرىندە تۋدىڭ؟
– تارباعاتاي ايماعى. بۇل ايماق التاي, ىلە دەپ قازاق وبلىسىنا قارايدى. 1963 جىلى بۇل ايماقتان جيىرما مىڭنان استام قازاق ەلگە اۋعان. سولاردىڭ ىشىندە ءبىرتالايى بەلگىلى عالىم, تاريحشى بوپ قازاق ەلىندە جۇمىس اتقارادى. 1989 جىلى ءبىزدىڭ ايماققا قازاقستاننان كەلگەن كىسى ماعان ەلدەس دەپ ات بەرىپتى. ەكى ەلدىڭ قازاقتارى دوس بولسىن دەپ قويعان ەكەن.

– ءتىل ۇيرەنۋدەن وزگە قانداي قوسىمشا جۇمىستارمەن اينا­لى­سا­سىڭ؟
– تۇركيا وسىمانلى زامانىنان­ باس­تاپ قازىرگە دەيىن الەمنىڭ ءور­كە­نيە­تى­نە قاتتى ىقپال ەتكەن­ يس­لام­نىڭ ورتالىعى بولعان جەر. كوپ­تە­گەن­ ءبىلىم, مادەنيەت وشاقتارى بوي كوتەرگەن. سونىمەن قاتار بۇل جەردە وسىمانلى زامانىنداعى دەرەگى اشىل­­ماعان تاريحي قۇجاتتار, قازاق تا­ري­حىنا جانە قازاق حاندىعى, ءتىپ­تەن التىنوردا تۋرالى سىرلى دا­ جارق ەتەر دەرەكتەر بارشىلىق. ەن­دىگى ماقسات – ونى اشۋ, ونداعى تىڭ دە­رەك­تەر­گە تاريحي تالداۋ جۇرگىزۋ. ور­تا ازيا مەن قازاق حاندىعى تۋ­را­­لى­­ تىڭ دەرەكتەردى ەلگە جەتكىزە ءبىلۋ كە­رەك دەپ ويلايمىن.

گۇلميرا ايماعانبەت

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button