«الاشوردا – بويىمدى تۇزەيتىن تاريحي اينام»
جاقىندا «فەيسبۋك» جەلىسىندە ەلدەس وردالاش ەسىمدى ازامات قازاق مەملەكەتىن ودان ءارى بىرىكتىرەتىن ورتاق فاكتور كەرەك ەكەنىن ايتىپ, پىكىرتالاس ۇيىمداستىردى. تۇركيا ەلىندە ءبىلىم الىپ جاتقان قانداسىمىزدى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءبىز دە اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– تۇركيادا ماگيستراتۋرادا ءبىلىم الىپ جاتىرسىڭ, ونداعى وقۋ جۇيەسىن بىزدىكىمەن سالىستىرۋعا كەلە مە؟
– مەن تاريح ماماندىعىنا ءتۇستىم. بۇيىرتسا, كەلەر جىلى باستايمىن. سىزدەردەگى جاڭا جۇيەنى بىلە المادىم, بىراق ءبىزدىڭ ەلدەگى وقۋعا ۇقسامايدى ەكەن.
– وقۋ باعدارلاماسىندا نە ءوتتىڭدەر؟
– ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋ (تۇرىكشە) كۋرسىنان وتەمىز.
– تۇركيادا ماگيستراتۋرادا وقىپ جاتقان جاستار وقۋدىڭ كيىن ەكەنىن ايتادى. ءتىپتى, كەيبىر قازاق جاستارىنىڭ بىتىرە الماي تاستاپ كەتىپ جاتقانى شىندىق پا؟
– ول راس بولۋى دا مۇمكىن. بىراق ءبارى ازاماتتىڭ ءوزىن قامشىلاۋىنا بايلانىستى. «قيىن ءىس جوق جاھاندا, ىقىلاس قويعان ادامعا» دەپ اباي اتامىزدىڭ ءوزى ايتقان جوق پا؟!
– ۋنيۆەرسيتەتكە قالاي ءتۇستىڭ؟
– مەن «Türkiye bursları», ياعني تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك گرانتىمەن تاريح ماماندىعى بويىنشا كونيا قالاسىندا وقىپ جاتىرمىن. وسى باعدارلاما بويىنشا ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋدەمىن. الداعى تامىز ايىندا تاپسىراتىن ەمتيحاننان ءسۇرىنبەسەم, ماماندىعىمدى ودان ءارى تەگىن جالعاستىرامىن. ەگەر سۇرىنسەم, سالماق ءوز قالتاما تۇسەدى.
– قازاق مەملەكەتىن بىرىكتىرەتىن ورتاق فاكتور تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
– ۇلتتىق يدەولوگيا دەپ ويلايمىن. بارىمىزگە ورتاق فاكتور – سول. بارلىق قازاقتاردى بىرىكتىرەتىن يدەيالىق كۇش – ءتىل, ءدىن, ۇلتتىق سالت-ءداستۇر ءھام الاش يدەياسى.
– ونداعى قازاقتار قازاقستاننىڭ ءماسەلەسىنە قانشالىقتى نازار اۋدارادى؟
– تۇركيالىق قازاقتار بۇعان دەيىن بۇرىنعى كوشىپ كەتكەن اتا قونىسى قازىرگى قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىنە باسا نازار اۋدارعان. الايدا قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن, 1990 جىلدان بەرى تاۋەلسىز قازاق ەلىنە نازار اۋدارىپ, ەلدەگى بولىپ جاتقان كەز كەلگەن ماسەلەگە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى.
– قازاقتار ءجيى باس قوسا ما؟
– ءبىر-ءبىرىنىڭ جاي-كۇيىن ءبىلۋ ءۇشىن ءجيى باس قوسادى. سوندىقتان بولار جەرگىلىكتى حالىق قازاقتاردى ۇلتجاندى دەپ باعالايدى.
– كونيا – تاريحي قالا. ونداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە كوڭىل ءبولۋ جاعى كالاي؟ جەرگىلىكتى جاستار ءوز مادەنيەتىن قانشالىقتى باعالايدى؟
– كونيا – سەلجۇق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان جەر. سوندىقتان رۋحاني استانا سانالادى. ستامبۋل مەن انكارادان ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە مەملەكەت تاراپىنان كوپ كوڭىل ءبولىنەدى. جاستار تاريحي ورىندار مەن كونە جادىگەرلەرگە وتانشىلدىق سەزىممەن قارايدى جانە قۇرمەتتەيدى. تۇرىك جاستارى پاتريوت كەلەدى ەكەن. كونيالىقتاردىڭ باسقا تۇرعىنداردان ەرەكشەلىگى سول, يسلام مادەنيەتىنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان.
– قالادا قانشا قازاق وتباسى بار؟
– تۇركياعا العاش قونىس تەپكەن قازاقتار اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرگە ورنالاسقان ەكەن. ولار – كونيا, اقشەحير, نيدەدەگى اۋىلدار جانە يزميردەگى ەلدى مەكەندەر. وسىدان 20-30 جىل بۇرىن ءبارى دەرلىكتەي اۋىلدى تاستاپ, ۇلكەنى بار, كىشىسى بار ستامبۋلدىڭ ءزايتۇنبۇرىن, گۇنەشلي جانە سەفاكويiنەن جەر الىپ, سول جەرگە «قازاقكەنتىن» سالىپتى. ال كوشپەي قالعان كىسىلەر شاعىن اۋىلداردا تۇرادى, سونىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ەڭ كوبى نيدەدەگى التاي اۋىلى. وندا شامامەن قىرىقتاي وتباسى بار. ال, كونيا قالاسىندا ءبىرەر وتباسى بولماسا نەگىزىنەن جوق دەسە دە بولادى.
– ستۋدەنتتەر كوپ پە؟
– قازاقستان مەن موڭعوليادان كەلگەن سەكسەندەي ستۋدەنت بار ەكەنىن بىلەمىن. ءتۇرلى ماماندىق بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. اراسىندا دوكتورانتۋرادا, ماگيستراتۋرادا جانە ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جاتقاندارى دا بار.
– جالپى تۇركياداعى قازاقتار اتامەكەنگە كوشكىسى كەلە مە؟
– تۇركيا قازاقتارى كوشكىسى كەلەدى دەپ ايتا المايمىن. بىراق, قازاق بولىپ قالعىسى كەلەتىندەر كوشكىسى كەلەدى. تۇركيا قازاقتارىنىڭ قازاقستان تۋرالى بىلەتىنى كوپ, كوبىسى بارىپ تا كەلگەن. قازاقستاندا قالىپ قالعانى دا جەتەرلىك. ەڭ باستىسى, ۇرپاقتارىندا قازاق جانە قازاق مەملەكەتى دەگەن تۇسىنىك بار. ءتۇركياداعى قازاقتاردى ءوزىم ىشتەي ءۇش توپقا بولەمىن. ەڭ العاشقىسى, ەلدى وسى مەملەكەتكە كوشىرىپ اكەلگەن تۇلعالار. ولار قۇسايىن تايجى, قاراموللا وقىر, قاليبەك حاكىم, ت.ب. ايتا بەرسەڭىز كوپ. وسى كىسىلەر ءپاكىستانداعى ءبۇتىن قازاقتى شاشاۋىن شىعارماي امان-ەسەن تۇرىك ەلىنە كوشىرگەن. بۇل كىسىلەر تۇركيا قازاقتارىنىڭ العاشقى وكىلدەرى سانالادى. جانارىنان وت, جۇزدەرىنەن نۇرى تايماعان ۇمىتىلماس تۇلعالار.
ەكىنشى توپ وكىلدەرى 1950 جىلدارى پاكىستاندا نەمەسە تۇركياعا كەلگەننەن كەيىن ومىرگە كەلگەن كىسىلەر. بۇل بۋىن وكىلدەرى تۇركيادا تەرى ونەركاسىبىن جانداندىرعان. قازىر بۇل كىسىلەردىڭ الدى الپىستى القىمداپ قالدى. قازاق تىلىنە سۋداي, ءمۇدىرمەي اعىپ تۇر. ارالارىندا پروفەسسورلار, كانىگى ماماندار بار.
ءۇشىنشى توپ, 50 جاستان تومەنگى كىسىلەردىڭ تۇركيادا تۋعان ۇرپاقتارى. وسى ءۇشىنشى بۋىن وكىلدەرى قازاق تىلىنەن مۇلدەم قول ۇزە باستادى. ءزايتۇنبۇرىن, گۇنەشلي جانە سەفاكويدەگى قازاق وتباسىلارىنا بارعانىمدا ول كىسىلەردىڭ قازاقشا امان-ساۋلىقتان اسا المايتىندىقتارىن بايقادىم. ءبىر وتباسىندا كونەكوز كىسى بولسا ازداپ قازاقشا تۇسىنەدى.
– كوشكىسى كەلمەيتىندەردى ءتۇسىنۋگە بولاتىن شىعار…
– باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس, ءتۇركياداعى قازاقتارعا كوپتەگەن جەڭىل-دىكتەر, ورايلار بار. سوندىقتان كوشۋگە سەبەپ بولاتىن سىرتقى فاكتور جوق.
– ءوزىڭنىڭ تاريحقا قىزىعۋشىلىعىڭا نە سەبەپ؟
– مەن تۇركياعا شىنىمدى ايتسام قازاق ەلى ءۇشىن كەتتىم. اللادان سۇراعانىم وسى ەدى. ءاربىر ۇلتتىق مەملەكەت ءوزىنىڭ شىنايى تاريحىنا قاراپ بويىن تۇزەيدى. وسى ەلدەن عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنىپ, ات باسىن قازاق ەلىنە بۇرسام دەيمىن. ءبىزدى شەت ەلگە قانات قاقتىرعان كۇش وتان مەن ۇلتىمىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان. مەن الداعى ۋاقىتتا قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مارتەبەسىن كوتەرۋگە تيتتەي دە بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ ءۇشىن مىقتى مامان بولعىم كەلەدى. الاشوردا – مەنىڭ بويىمدى تۇزەيتىن تاريحي اينام! تاريحقا كىشكەنە كەزىمنەن قىزىعامىن. سونىمەن قاتار, گەوگرافيانى ۇناتامىن. قازاق ەلىنىڭ استانادان باستاپ, ەلدەگى بارلىق قالالار مەن وبلىستار جايىندا, ولاردىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جاقسى ءبىلىپ الدىم.
– ءوزىڭ قىتايدىڭ قاي وڭىرىندە تۋدىڭ؟
– تارباعاتاي ايماعى. بۇل ايماق التاي, ىلە دەپ قازاق وبلىسىنا قارايدى. 1963 جىلى بۇل ايماقتان جيىرما مىڭنان استام قازاق ەلگە اۋعان. سولاردىڭ ىشىندە ءبىرتالايى بەلگىلى عالىم, تاريحشى بوپ قازاق ەلىندە جۇمىس اتقارادى. 1989 جىلى ءبىزدىڭ ايماققا قازاقستاننان كەلگەن كىسى ماعان ەلدەس دەپ ات بەرىپتى. ەكى ەلدىڭ قازاقتارى دوس بولسىن دەپ قويعان ەكەن.
– ءتىل ۇيرەنۋدەن وزگە قانداي قوسىمشا جۇمىستارمەن اينالىساسىڭ؟
– تۇركيا وسىمانلى زامانىنان باستاپ قازىرگە دەيىن الەمنىڭ ءوركەنيەتىنە قاتتى ىقپال ەتكەن يسلامنىڭ ورتالىعى بولعان جەر. كوپتەگەن ءبىلىم, مادەنيەت وشاقتارى بوي كوتەرگەن. سونىمەن قاتار بۇل جەردە وسىمانلى زامانىنداعى دەرەگى اشىلماعان تاريحي قۇجاتتار, قازاق تاريحىنا جانە قازاق حاندىعى, ءتىپتەن التىنوردا تۋرالى سىرلى دا جارق ەتەر دەرەكتەر بارشىلىق. ەندىگى ماقسات – ونى اشۋ, ونداعى تىڭ دەرەكتەرگە تاريحي تالداۋ جۇرگىزۋ. ورتا ازيا مەن قازاق حاندىعى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى ەلگە جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
گۇلميرا ايماعانبەت