باستى اقپارات

الاشتىڭ ارداقتى احاڭى

وتكەن عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭى. ۇلت اراسىندا اسا ءىرى قوعامدىق-ساياسي وزگەرىستەر ورىن العانىن تاريح پاراقتارى راستايدى. دۇلەي-دۇربەلەڭمەن قاباتتاسىپ, قاتارلاسىپ, ۇلكەن رۋحا­ني جاڭعىرۋلار دا ەستىلدى. وسى داۋىردە ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ, ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرىپ, جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق وي ءسىڭىرىپ, العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ زەردەسىنە ساۋلە تۇسىرگەن وسى توپتىڭ رۋحا­ني كوسەمى – احمەت بايتۇرسىنۇلى.

«ءوز تىلىمەن سويلەسكەن, ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا, جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىلى» دەگەن احاڭنىڭ ءسوزىن كەز كەلگەن كورنەكى ورىنعا ايشىقتاپ جازىپ قويساق, بۇگىنگى بۋىننىڭ ساناسىنا سەرپىلىس تۋدىرارى داۋسىز. بۇل – ءسوز باسىنداعى ورايى كەلگەندە ايتقان ويىمىز. ايتپەسە, ونىڭ قازاقشا الىپپە جاساپ, قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزگى تەرميندەرىن وي­لاۋ مۇمكىندىگىمەن ساباقتاستىرىپ, ولارعا تۇڭعىش انىقتاما بەرگەنىن, دىبىس, ءسوز, سويلەم جۇيەسىن قالىپتاستىرعان ەلەۋلى ەڭبەگىن شەتەلدىك عالىمدار دا مويىن­داپ, باعاسىن بەرگەن.

 ۇستازدىقتان ۇلكەن قايراتكەرلىككە

1929 جىلى 12 ما­مىردا نكۆد-عا بەر­گەن تۇسىنىكتەمەسىنە قوسا, ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىندا احاڭ «مەن 1872 جىلى 5 قىركۇيەكتە, مەشىن جىلى تۋدىم» دەپ ايتادى. سوڭعى ۋاقىتتا انىقتالعان احاڭنىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنى تۋ­رالى بۇل دەرەكتى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن زەرتتەۋشى رابيعا سىزدىقوۆا دا راستايدى. تابيعاتىنان زەرەك ءارى تالاپتى بالا احمەت 1882-1884 جىلدارى كوزى اشىق اۋىل ازاماتتارىنان سا­ۋاتىن اشىپ, حات تانيدى. 1886-1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتى ورىسشا-قازاقشا ۋچيلي­ششەدە, كەيىن ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەك­تەپتە ءبىلىم الادى. بۇل جىل­دارى ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنساريننىڭ ۇلگىسىندە جۇمىس ىستەيتىن جاڭاشا مەكتەپتەر سانى كوبەيگەن بولاتىن. مىنە, وسىنداي وقۋ ورىندارىندا ءدارىس العان احمەت 1895 جىلى ءوزىنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىن باستايدى. مۇعالىم بولا ءجۇرىپ ول قوعامداعى قۇبىلىستارعا, الەۋمەتتىك ومىرگە ۇڭىلەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى, ادىلەتسىز ورىس ويازىنىڭ زورلىعىنا قارسى تۇرعان اكەسى بايتۇرسىننىڭ 15 جىلعا سىبىرگە جەر اۋدا­رىلۋى احمەتتىڭ ەرتە ەسەيىپ, ۇلتىنا دەگەن ماحابباتىن ارتتىرا تۇسەدى.

1905 جىلداردان باستاپ ا.بايتۇرسىنۇلى ەلدەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قارسى شىعىپ, ساياسي قايراتكەرلىك جولعا تۇسەدى. 1909 جىلى گۋبەرناتور تروينيتسكيدىڭ بۇيرىعىمەن تۇتقىندالىپ, تۇرمەگە دە قامالادى. كەيىن رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە كەڭەسى احمەتتى ورىنبورعا جەر اۋدارادى. بۇل جەردە ول ساياسي كوزقاراسىن اشىق ايتىپ, ءوزىنىڭ سەنىمدى دوستارى ءاليحان بوكەيحانوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن بىرىگىپ, تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا وسى باسىلىمنىڭ رەداكتورى بولعان ول حالىقتى ونەر مەن بىلىمگە شاقىرىپ, قالىڭ بۇقاراعا ۇگىت-ناسيحاتىن جۇرگىزگەن ەدى. الايدا, ونىڭ ءاربىر باسقان قادامى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولىپ, گازەتكە جابىلعان جالانىڭ كەسىرىنەن جازىقسىز اباقتىعا وتىرىپ شىقتى.

بايتۇرسىنۇلى بيىگى

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسقان احمەت قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەن الاش قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولادى. كەيىنىرەك قازاقستاننىڭ تۇڭعىش حالىق اعارتۋ ءمينيسترى, قازاقستان اكادەميالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى, الماتىداعى, تاشكەنتتەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسو­رى قىزمەتتەرىن اتقارادى. الاش قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ زامانىندا ايتقان ءسوزى بار-تىن: «…قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز, گۋ­بەرنيا سوتتارىنا كۇش سا­لىپ, ءتىلماش بولىپ, كەيبىرى ارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە, احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى. حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ, ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى.»

ءيا, بايتۇرسىنۇلى ۇلتى جولىنداعى ءىرى قايراتكەرلىگىن 1926 جىلى باكۋدە بولعان تۇركىتانۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ءى سەزىندە دە بايقاتتى. ىرگەلى باسقوسۋدا «تۇركى تىلدەرىندەگى تەر­مينولوگيا جايلى» تاقىرىبىندا بايانداما جاساعان ول قازاق ۇلتىنىڭ تىلدىك جۇيەسىن دالەلدەپ, حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قايسارلىق كورسەتىپ, ازەربايجان جۇرتىن قايران قالدىرعان كورىنەدى.

5 رەت سوتتالىپ, 2 رەت جەر اۋدارىلعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, لينگۆيست-عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلى 1937 جىلى قازان ايىندا قاماۋعا الىنىپ, ەكى ايدان سوڭ «حالىق جاۋى» دەگەن اي­ىپپەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. بىراق, 1988 جىلى 4 قاراشادا ادىلەتتىڭ اق تاڭى قايتا اتىپ, 51 جىل بويى جازىقسىز جاپا شەككەن رەپرەسسيا قۇربانى جالادان اقتالىپ, ورتامىزعا ورالدى. بۇگىندە حالقىنا قاجىرلى ەڭبەگىن ارناپ, ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانكەشتى جۇمىس جاساعان اقىن-اۋدارماشى, تۇركىتانۋشى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى قايتادان جارىققا شىعىپ, ونىڭ اتىنا اۋىل, مەكتەپ, كوشە, وقۋ ورنى بەرىلدى. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىندا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى مەن اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قۇرىلعان «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى بار.

«عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى…»

قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنىڭ مۇرالارى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا تەرەڭ زەرتتەلە باستا­دى. 1988 جىلى اقتالعاننان كەيىن ا.بايتۇرسىنۇلى شىعارمالارىنىڭ جيناعى – «اق جول» كىتابى جارىق كوردى. الماتى قالاسىندا ءىرى قوعام قايراتكەرى سوڭعى جىل­دارى ءومىر سۇرگەن عيمارات 1993 جىلى مۇراجاي ءۇيى بو­لىپ اشىلدى. ءوزىنىڭ اتىن يەلەنگەن كوشەدە ورنالاسقان بەس قاباتتى رۋحاني شاڭىراقتا عالىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بەس جۇزگە جۋىق دەرەكتى رەس­مي قۇجاتتار, جەكە سۋرەتى, قالامساۋىت, ءمورتاڭبا جانە ساندىق, شابادان سياقتى ۇستاعان مۇلىكتەرى قويىلعان. احمەتتىڭ جۇبايى ءبادريسافانىڭ شىن اتى – الەكساندرا دەگەن ورىس كىسى ەكەن. وكىنىشتىسى سول, ولاردان ۇرپاق قالماعان. تەك كاكىش دەگەن اعاسىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا سالىپ, اسىراعان ەكەن. سول ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى – سامىرات كاكىشۇلى ارنايى قوعامدىق قور قۇرعان.

جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى جۇمىس جاساپ تۇرعان شاڭىراقتا الاشتىڭ ارداقتى ارىسىنىڭ باسقان ءىزى, جوعالماس بيىك رۋحى قالدى. ءوزى تۇتىنعان زاتتارى مەن جازعان حاتتارىن قازىرگى ۇرپاق تاريحي شەجىرە دەپ بىلەدى. حالقىمىزدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان احمەت وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن جارىق كورگەن «ءتىل – قۇرال» وقۋلىعىندا «ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن بىزگە مادەنيەتكە, وقۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن, ادەبيەت ءتىلىن وركەندەتۋ كەرەك…» دەگەن ەدى. ەلى ءۇشىن ەڭبەگىن ارناعان اسىل ازاماتتىڭ وسى ءسوزى قازىر دە كۇشىن جويعان جوق.

ءسوز سوڭىن زاڭعار جا­زۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن تۇيىندەسەك, «احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى, احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى, احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇرانى – «قىرىق مىسال», «ماسا», «قازاق» گازەتىنىڭ قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى, ونەر-ءبىلىم, ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتىن ءبىز ۇمىتساق تا, تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بو­لاتىن. احاڭ ەڭبەگى جانعان جاننىڭ ءبىرى. ىستەگەن ءىسىنىڭ جەمىسى – ارتىنان كەلە جاتقان جاستار. …قازاق ادەبيەتى احاڭدى ءوزىنىڭ باسشىسى سا­نايدى».

بىراق زورلىقپەن, كۇشپەن دەگەنىن بولدىرىپ ۇيرەنگەن بولشەۆيكتەر بۇل اقيقاتتى تەرىسكە شىعارىپ, ونىڭ ەسىمىن دە, ەڭبەگىن دە تاريح­تان وشىرۋگە تىرىسىپ باقتى. ونى بار عۇمىرىن ادال قىزمەت ەتۋگە ارناعان تۋعان حالقىنا جاۋ ەتىپ كورسەتىپ, «حالىق جاۋى» دەگەن جا­لالى جامىلعىنى جاۋىپ, اتقىزدى, اتىن اتاعانداردى قۋعىنعا سالدى. ءبارىبىر ولار ماقساتىنا جەتە المادى. جالا – بۇلت, شىندىق – كۇن ەكەن, زامانى قايتا تۋىپ, شىندىقتىڭ شۇعىلاسى ءوز نۇرىن توكتى. ۇلتىن سۇيگەن ۇلتجاندى احاڭ, احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوز حالقىمەن قايتا تابىستى.

ءيا, قايتا تابىستى…

اسحات رايقۇل

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button