بۇل – اناعا قۇرمەت كورسەتۋ كۇنى
– 8 ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
– راحمەت, اينالايىن!
– ءسىز ءۇشىن بۇل مەرەكەنىڭ ماڭىزى نەدە؟
– مەن ءۇشىن 8 ناۋرىز – اناعا تاعزىم ەتۋ, ولاردى قۇرمەتتەۋ كۇنى. جالپى, الەمنىڭ 50-دەن اسا ەلىندە انالار كۇنى دەگەن ارنايى كۇن بار. بۇل كۇنى ادامدار ءوزىن دۇنيەگە اكەلگەن انالارىن ەسكە الىپ, ولارعا قۇرمەت كورسەتىپ جاتادى. ومىردە انادان ارداقتى, انادان مەيىرىمدى كىم بار؟! بۇل تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. اناعا تاعزىم دەگەننىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى دە – اتا-انانى سىيلاۋ, ولاردىڭ الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتپەۋ, قارسى كەلمەۋ قانىمىزعا سىڭگەن ادەت. وكىنىشكە قاراي, وسى قاسيەتتەرىمىزدەن ايىرىلىڭقىراپ بارا جاتىرمىز. سوندىقتان ەلىمىزگە انا مەيىرىمى مەن ماحابباتىن اسقاقتاتاتىن وسىنداي مەرەكەلەر قاجەت-اق. كەزىندە مەن قازاقستاندا انالار كۇنىن بەلگىلەيىك دەگەن ۇسىنىسپەن ەلباسىنا شىققان ەدىم. الدىڭعى جىلدان بەرى ەلىمىزدە اتاپ وتە باستاعانىن ەستىدىك. بىراق بۇل كۇننىڭ قادىر-قاسيەتىن ازىرشە جەتە تۇسىنبەي جاتقان سياقتىمىز. سەبەبى, ەكى جىل ىشىندە كەڭ كولەمدە اتالىپ وتە قويمادى. سوندىقتان ازىرشە 8 ناۋرىز – مەن ءۇشىن اناعا قۇرمەت كورسەتۋ كۇنى.
– ال ءوزىڭىز 8 ناۋرىزدى قالاي قارسى الاسىز؟ بۇل كۇنى قانداي سىيلىق العاندى جاقسى كورەسىز؟
– ءبىزدىڭ ۇيدە كەز كەلگەن مەرەكەدە داستارقان جايۋلى, ەت اسۋلى, باۋىرساق ءپىسىرۋلى تۇرادى. قوناقجاي قازاقپىز عوي. مەرەكە كۇندەرىندە داستارقانىمىز جيىلمايدى. ال ەندى ءوز باسىم سىيلىق ماسەلەسىنە ونشا كوڭىل اۋدارمايمىن. جاستايىمنان ەرلەرشە تاربيەلەنگەندىكتەن بە, بۇعان اسا ءمان بەرىپ كورمەپپىن. بىرەۋ سەنىڭ قال-جاعدايىڭدى سۇراپ, قۋانىشىڭمەن ءبولىسىپ جاتسا, مەن ءۇشىن سىيلىقتاردىڭ تورەسى وسى. جىلى سوزدەر كادىمگىدەي كوڭىلىڭدى كوتەرىپ تاستايتىنى شىن. بىراق بىرەۋلەر قۇتتىقتاماي جاتسا, وعان دا رەنىشىم جوق. جالپى ءوز باسىم ەشكىمگە وكپەلەگەن ادام ەمەسپىن. بۇل دا مەنىڭ ەركەكشە وسكەن مىنەزىمنەن بولسا كەرەك. ءارى قازىر قاربالاس زامان عوي. ەشكىم قاراپ جۇرگەن جوق. ءبارىنىڭ دە ءوز تىرشىلىگى بار. سوندىقتان «سەن مەنى مەرەكەمەن قۇتتىقتامادىڭ, تۋعان كۇنىم ەدى, ونى دا ۇمىت قالدىردىڭ» دەپ وكپەلەۋدىڭ ءوزى ارتىق.
«ۇلتتىق تاعام ازىرلەگەندى ۇناتامىن»
– ءسىزدى نەبىر تاعام ءتۇرىن ءدامدى ەتىپ ازىرلەيدى دەپ ەستيمىز. جاڭا ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدان ءدام تاتقاندا دا وسىعان كوز جەتكىزدىك. جالپى ەرەكشە ءسۇيىپ ازىرلەيتىن تاعامىڭىز قانداي?
– مەن نەگىزىنەن ۇلتتىق تاعامداردى جاساعاندى ۇناتامىن. اسىرەسە, ەتتى جىلىكتەپ ءبولىپ, اسقاندى جاقسى كورەمىن. ەتتى كاسترولگە پىسىرمەيمىن. وندا ەت ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسىپ, دۇرىس بولمايدى. ال, قازاندا پىسىرگەندە ەت جايىلىپ, جاقسى ءارى تەز پىسەدى.
– ءسىز پىسىرگەن تاندىر ناننىڭ ءدامى دە ءتىل ۇيىرەدى دەسەدى. مازىرىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز…
– ەجەلدە شەشەلەرىمىز ناننىڭ نەبىر ءتۇرىن پىسىرگەن عوي. تاندىرعا نان جاپقاندى جاقسى كورەتىنىم راس. بۇل ءوزى ەرەكشە تاعام. ءوز باسىم ۇنعا سارى ماي, جۇمىرتقا, قانت, تۇز قوسىپ تەك سۇتكە يلەيمىن دە جارتى ساعاتقا اشىتىپ قويامىن. بۇل تاعامدى جاساردا قامىرعا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. ول دا ءتىرى ورگانيزم سەكىلدى. دۇرىس يلەنبەسە, شەكتەن تىس اشىپ نەمەسە كوتەرىلمەي قالادى. سوندىقتان قامىردى وتە جۇمساق ەتىپ يلەۋ كەرەك. بابىمەن پىسىرىلگەن نان ءبىر اپتا بويى ءدامى مەن بۇرقىراعان ءيىسىن جوعالتپايدى.
– وسىنداي شارۋاقورلىعىڭىز جالعىز قىزىڭىز – قاراگوزگە جۇققان با؟
– اناعا بارلىق بالاسى بىردەي عوي. بىراق جالعىز قىزىم بولعاندىقتان با, قاراگوزىمە دەگەن ىقىلاسىم ەرەكشە بولدى. ۇيدە كوپ ۇرىس ەستيتىن دە قاراگوز ەدى. سەبەبى, ول – قىز بالا, ەرتەڭ بىرەۋگە جار, بىرەۋگە كەلىن بولادى. سوندىقتان ونىڭ ءۇي شارۋاسىندا پىسىق بولۋىن قاتاڭ قاداعالاۋدا ۇستادىم. قاراگوز قارشادايىنان قامىر يلەدى, ىدىس-اياق جۋىپ, تاماق ءپىسىرۋدى ۇيرەندى. اسىرەسە, سوڭعى مىندەتىن ءمىنسىز اتقارۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدىم. سەبەبى, قىز بالا تاماق پىسىرە الماسا, ەرتەڭگى كۇنى جاقسى ايەل بولا المايدى. ءبىز ەۋروپالىقتار ەمەسپىز عوي, جارتىلاي دايىن تاماقتى اكەلىپ جەي سالاتىن. ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى دا وسى قوناقجايلىعىمىزدا. قازاقتىڭ داستارقانى ءاردايىم جايىلىپ تۇرۋى كەرەك. اس ۇيىنەن تاماقتىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇرماعان ءۇي – ءۇي ەمەس. قوناق كەلمەيتىن, قازانى كوتەرىلمەيتىن ءۇي ناعىز قۋ مازار دەر ەدىم. سوندىقتان قىزىمنىڭ بويىنا قازاقتىڭ وسى قاسيەتىن ءسىڭىرىپ, قوناقجاي بولۋعا, داستارقانى اشىق بولۋعا باۋلىدىم. قۇدايعا شۇكىر, قاراگوزدىڭ شارۋاقورلىعى ەشكىمنەن كەم تۇسپەيدى. ول تازالىققا, تالعامعا, تاعام دايىنداۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. قاشان دا قولى اشىق. بۇل – مەن ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش.
ەر مىنەزدى ەركە قىز
– التىنشاش قايىرجانقىزى, ەندى بالالىق شاعىڭىزعا ءسال-ءپال ساياحات جاساپ كورسەك. ءسىز قانداي بالا بولدىڭىز؟ اكە-شەشەڭىز قانداي ادامدار ەدى؟
– مەنىڭ اكەم جىلقىشى بولعان. كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ادام ەدى. جىر-پوەمالاردى ءسۇيىپ وقيتىن. تاتاردىڭ «التىنچەچ» پوەماسىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەن تۇستا مەن دۇنيەگە كەلىپ, اتىمدى «التىنشاش» دەپ قويىپتى. ءوزىم شەشەمنىڭ 45 جاسىندا تۋىپپىن. انام ابدەن قينالسا كەرەك, مەنى ءتىپتى ەمىزە دە الماعان. سودان نە كەرەك, مەنى ساۋمالمەن اسىراپتى. كەيدە «مەنىڭ جارتى قانىم – جىلقىنىكى» دەپ قالجىڭدايتىنىم بار. جىلقىنى جاقسى كورەتىنىم دە سوندىقتان شىعار. شەشەم دە ونەرگە جاقىن كىسى بولعان. شەت اۋىلدا ءبىر ءانشى-جىرشى كەلدى دەگەندى ەستىسە, داستارقانىن جايىپ, ارنايى قوناق ەتىپ جىبەرەتىن.
ال مەن ەركە-شولجاڭ بولىپ ءوستىم. ەكى ۇلدان كەيىن جالعىز قىز بولعان سوڭ با, اكەم مەنى ەرەكشە ەركەلەتتى. ءوزىم دە تەنتەك ەدىم. ەكى اعام جانە ۇيىمىزدە نەمىستىڭ جەتىم قالعان بەس بالاسى تاربيەلەندى. سولارمەن بىرىگىپ الىپ, اعاشتى ات قىپ ءمىنىپ, اۋىلدى شاڭداتىپ ءجۇردىم. توبەلەس بولا ما, ورتادا مەن جۇرەمىن. مەن تۋىپ-وسكەن اقمولانىڭ استراحان اۋدانى, استراحانكا اۋىلىندا ورىستاردىڭ ۇلەس سالماعى كوپ-تۇعىن. ولارمەن دە ارا-تۇرا قىرىلىسىپ تۇرامىز. مەكتەپكە بارعانعا دەيىن مەنى اكە-شەشەم ۇلدارشا كيىندىردى. العاش مەكتەپكە بارعاندا شەشەم باسىما ۇلداردىكى سياقتى قۇلاقشىن كيگىزىپ جىبەردى. ءوزىمنىڭ كوڭىلىم باياعىداي, مەكتەپكە جەتىپ بارمايمىن با؟ سويتسەم, بىرنەشە ورىستىڭ بالاسى مەنىڭ باسىمداعى قۇلاقشىندى كورسەتىپ, كەلەمەجدەپ شيىق-شيىق كۇلىپ تۇر ەكەن. ءاي, ءبىر نامىسىمنىڭ كەلگەنىن-اي. جەتىپ باردىم دا, بىرەۋىن شىقشىتتان, ەكىنشىسىن سەگىزكوزدەن وڭدىرتپاي ۇردىم. وسىلاي ۇرۋدى اكەم ۇيرەتكەن بولاتىن. الگىلەر الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى. مىنە, وسىنداي توبەلەسقور, تەنتەك بولدىم. بىردە اكە-شەشەم قوناققا ەرتپەي كەتتى دەپ ءبىر اساۋ تايدى ەرتتەپ ءمىنىپ الىپ, 11 شاقىرىم جەرگە تۇندەلەتىپ كەتىپ قالعانىم بار. قازىر ويلاسام, كۇلكىم كەلەدى.
– ءسىزدى مىلتىق اتۋدىڭ دا شەبەرى دەيدى…
– بۇل دا بالالىق شاقتان قالعان ءبىر بەلگى عوي. مەنىڭ اعالارىم مەرگەن بولعان. ەلدە جوق شاعىن كاليبرلى ۆينتوۆكا تەك مەنىڭ ۇلكەن اعامدا عانا بولاتىن. ولار اتىپ جاتقاندا, مەن قاراپ قالامىن با؟ قويار دا قويماي ءجۇرىپ, ونى دا ۇيرەنىپ الدىم. اكەمدە اڭشىنىڭ ۇزىن مىلتىعى بولدى. اعالارىممەن بىرگە, سول مىلتىققا وق جاساۋدى دا مەڭگەردىم. قازىر مىلتىقتىڭ وعى قالاي جاسالاتىنىن مەنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيتىن شىعار وسى (كۇلدى).
– بىراق مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ, ماسكەۋدىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىن تۇسكەنىڭىزگە قاراعاندا, اقىلدى تەنتەك بولعان سياقتىسىز...
– ءبىزدىڭ كەزىمىزدە مۇعالىمدەر ساۋاتتى ما, ايتەۋىر سول كەزدەگى بالالاردىڭ كوپشىلىگى ساباق وقۋعا قۇمار بولاتىن. ءوزىم ادەبيەتتى ەرەكشە ىقىلاسپەن وقىدىم. اۋىلدا ۇلكەن كىتاپحانا بولاتىن. قولىم قالت ەتسە, سوندا بارىپ الەم كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن اقتاراتىنمىن. سولارعا ەلىكتەپ, ولەڭ, اڭگىمەلەر جازا باستادىم. العاشقى تىرناقالدى دۇنيەلەرىم اۋداندىق, رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جاريالانىپ تۇردى. بۇل مەنىڭ بالالىق تالپىنىسىما ەرەكشە قانات ءبىتىرىپ, جازۋشى بولامىن دەگەن ارمانىما جول سالدى.
«مەن ءۇشىن انەكەڭنىڭ ورنى بولەك…»
– اڭگىمەمىز ءسىز تۋرالى جانە جالپى ايەلدەر تاقىرىبىندا بولعاننان كەيىن مىنا ءبىر سۇراقتى قويماي كەتۋگە بولماس: جالپى ءوزىڭىز ايتقانداي, قازاقتا ادامي قارىم–قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن جاقسى داستۇرلەر بار. سولاردىڭ ءبىرى – ەنە مەن كەلىن اراسىنداعى سىيلاستىق. زيالى قاۋىم ورتاسىندا اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ اناسى – ايتوتى مەن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ اناسى – ايساۋلە اپالاردىڭ ءوزارا سىرلاستىعى مەن دوستاستىعىن, ولاردىڭ تەكتىلىگىن, قايسارلىعى مەن دانالىعىن جىر عىپ ايتادى. ايتوتى اپانىڭ الدىن ءوزىڭىز دە كوردىڭىز. جالپى ول كىسىمەن ەنە مەن كەلىن رەتىندەگى ارا-قاتىناسىڭىز قانداي بولدى؟
– ءدۇيىم جۇرتقا «ءابىشتىڭ اناسى» رەتىندە تانىلعان ايساۋلە جۇمابايقىزى شىن مانىندە كىرپياز, ساليقالى, ادىلدىكتى قاق جاراتىن تۋراشىل كىسى ەدى. ال مەنىڭ ەنەم – ايتوتى دا ول كىسىدەن قالىسپايتىن. ەكەۋى دە ەرتە جەسىر قالعان, كەيىن مۇڭداس-سىرلاس بولعان قۇربىلار عوي. اپامىز اسىقتاي كىسى بولسا دا, ءسوزى ءىرى ەدى. بىرەۋگە ات قويسا, تۋرا ءدوپ تۇسەتىن. ءتىپتى ول كىسى انايى سوزدەردى قوسىپ جىبەرسە دە ەرسى كورىنبەيتىن. ءۇيدى تازا ۇستاۋ, تاعام جاساۋ جاعىنان وتە مىقتى بولدى. سونداي اداممەن قارىم-قاتىناسىمىز نەگە جامان بولسىن؟! ارينە, ءبىر كەزدەرى قيىندىقتار بولدى. ولاردىڭ قايسىبىرىن ايتايىن؟! بىراق تەكتى كىسى عوي. كەيىن ءبارىن ءتۇسىندى. ول كىسىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سىيلاسىپ كەتتىك. دۇنيەدەن وزاردا: «التىنشاشپەن ءاي-شاي دەسكەن جوقپىز, ءبىر اۋىز سوزگە كەلگەن ەمەسپىز» دەپ ايتىپ كەتۋىنىڭ ءوزى تەكتىلىگىن بايقاتسا كەرەك. ول ۇلىم, نەمەرەسى – الىشەردىڭ قولىندا تۇردى. ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇردىك. بايلانىسىمىز ۇزىلگەن ەمەس. ءوزىمىز بارىپ, اقتىق ساپارىنا شىعارىپ سالدىق. ەكى اپانىڭ دا ومىردەن بار كورگەن باقىتى جالعىز ۇلدارى ەدى. بالاسىنىڭ دا, نەمەرەلەرىنىڭ دە قىزىعىن كوردى.
– ال ءوزىڭىز قانداي ەنەسىز؟
– ەندى… جامان ەنە ەمەس سياقتىمىن (كۇلدى). سەبەبى, مەن بالالارىمنىڭ وتباسىنا ارالاسپايمىن. ال قىزىما «سەن بۇل بوساعادان كەتكەنسىڭ, بارعان جەرىڭدە تاستاي باتىپ, سۋداي ءسىڭ» دەيمىن. كەلىندەرىمدى ەركەلەتەمىن. مەنىڭ ۇلىما ول جاقسى بولسا, ماعان دا جاقسى دەگەن ءسوز. ارينە, جاس بولعاننان كەيىن كەمشىلىكتەرى بولادى. بىراق ايتپايمىن. ولاردىڭ ءوز ءومىر ءسۇرۋ زاڭدارى بار. بالالارىن اسىراپ وتىر. ەشكىمنەن كەم ەمەس تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. بۇدان باسقا اتا-اناعا قانداي باقىت كەرەك؟!
– انەس اعامىز ءسىزدى «تاربيەلى كەلىنشەك, ماعان دۆوريان جازۋشىلاردىڭ جاعدايىن جاساپ وتىر» دەگەنىنە قاراعاندا, قۇداي قوسقان قوساعىڭىزدى ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن سياقتىسىز…
– يا, مەن ءۇشىن انەكەڭنىڭ ورنى مۇلدەم بولەك. ول كىسى –جازۋشى. ول كىسى ەڭبەكقور. انەكەڭ باس الماي جازۋعا بار. ءتىپتى ايتپاساڭ, تاماق ءىشۋدى دە ۇمىتىپ كەتەدى. كەيدە جانىم اشىپ: «پاپاسى-اۋ, دەنساۋلىعىڭنان نە قالدى, جازۋدى ەندى قويساڭشى» دەيمىن. وعان كونەتىن پاپامىز جوق. «مەن جازۋدى تاستاسام, كىم بولعانىم» دەپ بالاشا رەنجيدى. انەكەڭنىڭ جازىپ جۇرگەن دۇنيەلەرى – كۇردەلى ەڭبەك. سوندىقتان جاناشىرلىقپەن قاراپ, بارلىق جاعدايىن جاساپ بەرۋگە تىرىسامىز. بۇل ۇيدە پاپا نە ايتتى, سول بولادى. ول كىسى اقشا ماسەلەسىنە ارالاسپايدى, اناعان-مىناعان جۇمساپ قويدى دەپ باسىن قاتىرمايدى. ول كىسىگە جاڭا كيىم الىپ بەرۋ دەگەننىڭ ءوزى – ءۇي سالۋدان دا قيىن. دۇكەنگە بارمايدى. دۇنيەگە قىزىقپايدى. بار ەسىل-دەرتى – تەك جازۋ. پاپامىزعا جاعداي جاساماي, نە بىتىرەمىز ءبىز؟!
«بىرىڭعاي دراماتۋرگيا جازۋعا كوشتىم…»
– ءۇيىڭىز مۋزەي سياقتى ەكەن. ونىڭ ءىشى-سىرتى ءسىزدىڭ تالعامىڭىزبەن جاسالدى ما؟
– بىركەزدەرى مەن زايساندا جەر سىلكىنىسىنەن بۇزىلعان ۇيلەردى تەكسەرىپ ءجۇرىپ, ءوزىمنىڭ قالاي قۇرىلىسشى بولىپ كەتكەنىمدى بايقاماي قالدىم. ءۇي سالۋداعى العاشقى «تاجىريبەمدى» الماتىدا ساياجاي سالۋدان باستادىم. كەيىن استانادا كەڭسە سالدىم. قازىرگى ءۇيىم – ءتورتىنشى قۇرىلىسىم دەۋگە بولادى. الدىندا تۋعان اۋىلىم – استراحان اۋىلىنداعى اعامنىڭ ءۇيىن سالۋعا كومەكتەستىم. جالپى, ءۇي سالعاندا ونىڭ جىلىلىعى, كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەرىنىڭ جوعارى تالاپقا ساي بولۋىنا باستى كوڭىل بولەمىن. قۇرىلىستى تۇرعىزاتىندار باسقالار عوي. ال مەن باسى-قاسىندا جۇرەمىن. قۇرىلىس ماتەريالدارىن ءوزىم تاڭدايمىن. ءۇيدىڭ ءىشىن بەزەندىرۋ – مەنىڭ موينىمدا.
– مىنا كوتتەدج ءۇيىڭىزدى قانشا جىلدا سالدىڭىز؟
– سەگىز جىلدا ارەڭ بىتىردىك قوي.
– ءۇيىڭىزدى تالاپكەرگە تىگىپسىز. بۇل اۋىل ءسىزدى نەسىمەن تارتتى؟
– كەزىندە اكە-شەشەم جارمەڭكەگە بارار جولدا وسى تالاپكەر اۋىلىنا تۇنەپ كەتەتىنى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. جالپى بۇل ءوزى – قىمىزدى اۋىل. جىلقى ۇستايدى. اۋاسى دا تازا. ەسىل وزەنى دە ءتيىپ تۇر. ءبىزدىڭ انەكەڭ – بالىقشى عوي. سول كىسىنىڭ دە جاعدايىن ويلادىق. ەكىنشى جاعىنان, تۋعان اۋىلىما دا قاشىق ەمەس. ءوز باسىم جاقسى كورەمىن وسى ءوڭىردى.
– «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ سوڭعى سەزدەرىنىڭ بىرىندە ەندى تەك شىعارماشىلىقپەن اينالىسامىن دەپ ەدىڭىز. قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
– مەن قازىر بىرىڭعاي دراماتۋرگيا جازۋعا كوشتىم. وسى سالادا جازىپ جاتقان دۇنيەلەرىم بار. ءالى نۇكتەسى قويىلماعان شىعارمالار تۋرالى ايتۋ ەرتە دەپ ويلايمىن.
قىمبات توقتامۇرات
