يليا جاقانوۆ, كومپوزيتور, جازۋشى:
قىرعىز بەن قازاقتىڭ تامىرى تەرەڭ مۋزىكاسىنىڭ قۇنارىن تەل ەمگەن, سازىنىڭ ءيىرىمى جۇرەكتى تەربەپ, سەزىمدى وزگەشە كۇيگە سالعان كومپوزيتور يليا جاقانوۆتى استانا شاھارىنا ءبىر ات باسىن بۇرعانىندا اڭگىمەگە تارتقانىمىز بار-دى. ەسىلدىڭ جاعاسىندا «ەدىل مەن جايىقتى» شىرقاتا وتىرىپ, كەڭىنەن اقتارىلعان ىلەكەڭنىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن دوستىعىن, ەستەن كەتپەس كەزدەسۋلەرىن اڭگىمەلەگەنىن بۇگىنگە دەيىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ ۇلگەرگەن ەدىك. ال, مۇندا يليا جاقانوۆ العاشقى تۋىندىلارىمەن قاتار, «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان قىرعىز جازۋشىسىنىڭ شىعارمالارىنان تۋعان اندەرىنىڭ تاريحىن ءسوز ەتەدى…
– قادىر مىرزا-ءالى اعامىزدىڭ ۇيىندەگى سالتانات اپايدىڭ اۋزىنان ەستىگەن بولۋىم كەرەك, قاتەلەسپەسەم, «سالتانات» دەگەن ءانىڭىزدى اقىننىڭ تويىندا شىرقاپسىز. وسى ءاننىڭ تاريحىنا كەڭىرەك توقتالساڭىز…
– بۇل ساۋالدى بىلاي قويماۋىڭ كەرەك ەدى. «ءسىزدى تىڭدارماندارىڭىزعا العاش تانىتقان ءانىڭىز قانداي؟» دەگەنىڭ ءجون ەدى.
– جارايدى, سولاي دەلىك, ءسىزدى جالپاق قازاققا تانىتقان العاشقى ءانىڭىز قانداي؟
– مەنىڭ كومپوزيتورلىق جولىم 1956 جىلدان باستالادى. ول كەزدە جيىرما جاستاعى ەكىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىمىن. قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقيمىن. اۋىلدان كەلگەن ءبىز سياقتى ستۋدەنتتەر دراما, وپەرا تەاترلارىنا كوپ باراتىن. ول كەزدە قازىرگىدەي جاستاردى ەلەڭدەتەتىن, وي-ساناسىن مۇلدە بيلەپ الاتىن, بۇكىل جان-دۇنيەسىن بەيمازا كۇيگە بولەيتىن ەشنارسە بولعان جوق. ءسۇتتەي ۇيىعان سوۆەتتىك ءومىر ەدى. ءبىز كىتاپتى كوپ وقيتىنبىز. تەاترمەن قوسا, وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلمايتىن, ناعىز گۋمانيستىك رۋحتا تۋعان تاڭعاجايىپ كارتينالاردان تۇراتىن كينولاردى قىزىعىپ كورەتىنبىز. ءبىز سول سوۆەتتىك كينولاردىڭ, تەاترلاردىڭ, كونتسەرتتىك ۇيىمداردىڭ رۋحىمەن وستىك.
1944 جىلى مەن ءبىرىنشى سىنىپتا ەدىم. سوعىستان ورالعان اكەم دە (كەيىن مۇعالىم بولدى عوي), اۋىلداعى باسقا اعالارىم دا ورىستىڭ كەرەمەت اندەرىن ايتىپ كەلدى. «تەمنايا نوچ», «كاتيۋشا», «ەسلي زاۆترا ۆوينا» سياقتى ادامنىڭ جان-جۇرەگىن تەربەيتىن, سۇلۋ, تاعدىرى بار, تاريحى بار, سول كەزدىڭ, سوعىس كەزىنىڭ بەينەسىن, سۋرەتىن, كەلبەتىن ايقىن ەلەستەتەتىن اندەردى ايتاتىن. و باستان سولاردى تىڭداپ ءوستىم. كەيىن ءبىلدىم, ورىستىڭ سول تاماشا اندەرى سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە – جيىرماسىنشى, وتىزىنشى جىلدارى قازاقتىڭ ومىرىنە دەندەپ ەنگەن ەكەن. ويتكەنى, سول ءبىر سازدى دا, سيۋجەتتىك اندەر قازاقتىڭ مادەني دۇنيەسىندە ءمۇلدە بولماعان جاڭالىق سياقتى. قازاقتا سيۋجەتتىك اندەر جوق, ىلعي سۇيەم, كۇيەم, ماحاببات, ارمان, ءۇمىت, اسقاق سەزىم… ال, ورىستىڭ سول كەزدەرى تاراعان كەيبىر اندەرىندە تاعدىر بار, تاريح بار, ءومىر بار. سول اندەردىڭ ءبىرى – «ودينوكي گارمون». ول قازاقشا بىلاي ايتىلاتىن:
قايتادان الەمنىڭ ءبارى ۇيقىدا,
ەسىكتەرى جابىلىپ, وت سونگەن.
كوشەدە ەستىلەر جالعىز عانا,
گارموننىڭ ءتاتتى ءۇنى ءتۇن كەزگەن.
جاس جىگىت تۇندە ءوزىنىڭ عاشىعىمەن تىلدەسۋدى ارمانداپ, كوشەدە جالعىز ءوزى گارمون تارتىپ, قىزدىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋدارىپ, بەيمازا كۇيگە تۇسىرەتىن ماحاببات ءانى. ودان كەيىن,
ي كتو ەگو زناەت,
زاچەم ون مورگاەت.
زاچەم ون مورگاەت,
ي كتو ەگو زناەت, –
دەيتىن ءان سازى جۇرەگىمدى ەرەكشە باۋرايتىن. وسىنىڭ ءوزى مەنى سيۋجەتتىك اندەرگە قىزىقتىردى. ءسويتىپ, ەڭ ءبىرىنشى قاسىم امانجولوۆتىڭ «ءتۇن ورتاسى بولعاندا» دەگەن ولەڭىنە ءان شىعاردىم. ءبىرىنشى ءانىم, تۇڭعىش ءانىم بۇل:
ءتۇن ورتاسى بولعاندا,
وتىرسىڭ جىگىت نەنى ويلاپ.
كىمنىڭ اتىن جازاسىڭ,
قايتا-قايتا شيمايلاپ…
جاڭاعى «ودينوكي گارمونمەن» ۇندەس كەلەدى.
ماحابباتىڭ بۇلبۇلى,
ءجۇر عوي سەنەن الىستاپ.
ول ەستىمەس ءۇنىڭدى,
شاقىرساڭ دا داۋىستاپ…
مىنە, مەنىڭ تالعامىما ساي سيۋجەتتى ولەڭ قاسىم امانجولوۆتان تابىلىپ, تۇڭعىش ءانىم دۇنيەگە وسىلاي كەلدى. وسى ءاندى ستۋدەنتتەر تالاسا ايتىپ, جۇرتشىلىققا تارالىپ جاتقان كەزدە «سالتانات» دەگەن ءانىم تۋدى. «سالتانات» قازاقتىڭ ناعىز ءداستۇرلى ءان ستيلىندە تۋدى. ار جاعى ءبىرجان سال, اقان سەرىلەردىڭ ۇلگىسىن تانىتقان, سوعىستا مەرت بولعان كوكشەتاۋلىق اتاقتى ءانشى رامازان ەلىباەۆتىڭ «جاس قازاعى», ەلۋىنشى جىلدارى شىققان ءابىلاحات ەسپاەۆتىڭ «مارجان قىزى», ونىڭ الدىنداعى احمەت جۇبانوۆتىڭ «قارلىعاشى» سەكىلدى جالعاسىپ, ەشقانداي ۇلتتىق كولوريتتەن اۋىتقىماي, قازاقتىڭ تۇماداي تۇنعان ءوز اۋەزى بولىپ كەڭ تاراپ جاتقاندا, مەنىڭ «سالتانات» ءانىم دۇنيەگە كەلدى.
انگە ات قويۋدىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بار. ءدال سول كەزدە «اباي جولى» رومانىن قۇمارتىپ, قۇنىعا وقىپ جۇرگەن ەدىم. وندا ابايدىڭ كوڭىلىنە جاقىن, جانى سۇيەتىن, عاشىقتىعى سەزىلىپ تۇراتىن, ىشتەي وعان ەشكىمدى تەڭگەرمەيتىن, كادىمگى اياۋلى ارۋلارى بولعان. اباي ولاردى سۇيگەن. ونىڭ ءبىرى – سالتانات, ءبىرى – قۋاندىق. قۋاندىق – اقىن, سابىربايدىڭ قىزى, نايمان. مىنە, وسىنداعى سالتانات كوركەم, كورىكتى, رومانداعى بەت-بەينەسى, اتى جانىما جاقىن, جارقىن ەدى. سوندىقتان, ءاننىڭ اتىن «سالتانات» دەپ قويدىم. بۇل ءان ۇلكەن كومپوزيتورلاردىڭ, ەڭ الدىمەن لاتيف ءحاميديدىڭ نازارىنا ىلىكتى. ودان كەيىن ەرەكشە قىزىققان ءابىلاحات ەسپاەۆ بولدى. جاڭا ايتقانىمداي, ول كەزدە ونىڭ «مارجان قىزى» بۇكىل قازاقتى شالقىتىپ جاتقان. سودان كەيىن «ساعىندىرعان ساۋلەم-اي», «اق تاماق», «جەتىسۋ» اندەرىن شالقىتقان سوقىر كومپوزيتور سادىق كارىمباەۆتىڭ ءوزى تامساندى. مەن ول كەزدە ستۋدەنتپىن. سولارعا ۇيىرسەكتەپ جۇرەمىز. «ويپىرماي, مىناۋ قانداي تاماشا ءان!» دەپ, تاڭداي قاعىستى.
ومىرزاق ايتباەۆ دەگەن كۋرستاس دوسىم بار ەدى, ءانشى. ءوزى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ شاۋىلدىرىنەن. سىر سۇلەيى ايتباي بەلگىبايۇلى دەگەن اقىننىڭ ۇرپاعى. سول ومىرزاق العاشقى كۋرسىنان-اق ءبىز ايتاتىن ارقانىڭ اندەرىنە مىقتاپ ەنە باستادى. ءبىرجاننىڭ, اقان سەرىنىڭ, ەستايدىڭ اندەرىنە, «ەكى جيرەن», «جيىرما بەس», «اق باقاي», «گاۋھارتاس», «القوڭىر», «نازقوڭىر», «دۋداراي» سىندى حالىق اندەرىنە ەرەكشە قىزىعىپ جۇرگەندە, ونى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ پەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ تىڭداپ, ونەرىنە ءتانتى بولعان. الگى «سالتانات» ءانىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى انىندەي جەرىنە جەتكىزىپ, دومبىرامەن ايتىپ ءجۇردى ول. وعان دەيىن ومىرزاق ەكەۋمىز بۇل ءاندى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن ءبىر كۋرس جوعارى وقيتىن قادىر مىرزا-الىگە جولىقتىق. قادىر ءاندى تىڭدادى دا ءبىرىنشى ايتقان ءسوزى: «وتە وريگينالنو, وتە وريگينالنو» دەدى. ول كەزدە بۇل ءسوزگە ءمان بەرگەن جوقپىز. ءسويتىپ, ءاننىڭ ءسوزىن جازۋعا كەلىستى. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ءسوزىن الىپ كەلگەندە كوردىم, «سالتانات» دەگەن ءاننىڭ اتىن ۇستىنەن سىزىپ, «ساعاتاي» دەپ جازىپتى. ولەڭدى وقىساق, ءبىر ءمىنى جوق.
ۋادەڭە ءوزىڭ بەرگەن بەكەم بە ەدىڭ,
جۇرەكتى ماڭگىلىككە مەكەندەدىڭ؟..
دەپ باستايدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى سياقتى, ۇلكەن ساعىنىش, ۇكىلى ءۇمىتتىڭ لەبىزى سياقتى بولىپ شىققان. الايدا, كوكەيىمدەگىنى جاسىرا المادىم. «نەگە «ساعاتاي» دەپ اتادىڭ؟ ءانىم «سالتانات» قوي» دەدىم. «ساعاتاي – الايىن دەپ جۇرگەن قىزىم ەدى» دەدى. «مەنىڭ ءانىمنىڭ اتى – «سالتانات». ءاننىڭ يەسى – مەن. ءاندى ءبىرىنشى مەن شىعاردىم, سەن ەكىنشى پلانداعى ادامسىڭ. نەگە «ساعاتاي» بولۋى كەرەك؟» دەدىم. «ءا-ءا, ويلانۋ كەرەك ەكەن» دەدى. «بۇل – اباي رومانىنداعى سالتانات دەگەن اتقا بايلانىستى قويىلعان» دەدىم. ولەڭدى الىپ كەتتى دە, ەكى-ءۇش كۇن وتپەي «سالتانات» دەپ وزگەرتىپ كەلدى. كەيىن, ءبىر جىلدان سوڭ قادىر ۇيلەندى. تويىندا سول كەزدەگى زامانداستارى, كۋرستاستارى بولدى. تاستاقتاعى ەكى بولمەلى پاتەردەگى دۋمانعا ون-شاقتى جىگىت قاتىستى. سول تويعا ماعان اق-قارا ءتۇستى شاقىرۋ بيلەتىن بەرگەندە بايقادىم, قادىر كەلىنشەگىنىڭ سۋرەتىنىڭ استىنا «سالتانات» دەپ جازىپتى. ءسويتىپ, مەنىڭ «سالتانات» ءانىم ساعاتاي قىزدىڭ اتىن وزگەرتتى. مىنە, ول ءاننىڭ تۋ تاريحى وسىلاي.
– سوندا قادىر اقىننىڭ ءۇيىندەگى اپايدىڭ ەسىمىن ءسىز قويعان بولدىڭىز عوي؟
– ارينە, مەنىڭ ءانىمنىڭ اتىمەن اتالىپ وتىر. ونى ءوزى دە تالاي ايتقان. اينالىپ كەلگەندە, «سالتانات» ءانى سول كەزدە حالىققا كەڭ تارادى دا, سالتانات دەگەن ەسىمدەر كوبەيە باستادى. الماتىدان شىققان ءان بۇكىل قازاق دالاسىنا جەتتى. سوۆەت مازعۇتوۆ دەگەن بىزدەن ءبىر كۋرس كەيىن وقىعان جىگىتتىڭ جارى شولپان ەكەۋىنىڭ تۇڭعىشى وسى «سالتانات» انىمەن اتالدى. جاپ-جاقسى داۋسى بار ەدى, ءوزىنىڭ تويىندا وسى «سالتانات» ءانىن ايتتى. مىنە…
– اعا, كەلەسى اڭگىمەمىزدى جارتى الەمگە تانىلعان قىرعىز قالامگەرى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ اسەرىنەن تۋعان بەس ءانىڭىز جونىندە, ادامزاتتىڭ ايتماتوۆىمەن تانىستىعىڭىز, دوستىعىڭىز ءتوڭىرەگىندە وربىتسەڭىز.
– بۇل بىلاي: 1963 جىلعى قازان ايىنىڭ ونىنشى جۇلدىزىندا ماسكەۋ راديوسى تاڭەرتەڭگى جاڭالىقتارىن بەرگەندە, «قىرعىزدىڭ كورنەكتى جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاندى» دەدى. مەن ول كەزدە جاسپىن, جاڭادان ۇيلەنگەن كەزىم. ءبىر جاسار تۇڭعىشىم باۋىرجان بار. تەلەۆيدەنيەنىڭ جاستار رەداكتسياسىندا ىستەيتىنمىن. قازاق راديوسى مەن تەلەۆيدەنيە جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ توراعاسى كوكشەتاۋلىق كەنجەبولات شالاباەۆ دەگەن كىسى بولاتىن. ءوزى وتە ءبىلىمدى, ينتەللەكتىسى جوعارى, ۇلتجاندى كىسى ەدى. سول كىسى وسى حاباردى تاۋدا دەمالىپ جاتقاندا ەستىپتى. جۇمىسقا كەلگەن بويدا, «شىڭعىس ايتماتوۆ دەگەن – الەمگە اتى كەتكەن جازۋشى, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسيەتىمەن, تاپسىرىپ كەتكەن ادامدارىنىڭ كومەگىمەن, قۇداي جارىلقاپ, قىرعىز بەن قازاقتان لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانعان مۇقاڭنان كەيىنگى ەكىنشى قالامگەر. سوندىقتان, شىڭعىستىڭ شىعارمالارى قازاققا كەڭ تاراعان» دەدى. ءدال سول كەزدەردە قىرعىز حالقى شىڭعىستى تۇسىنبەي, داتتاپ, «ورىستانىپ كەتكەن جازۋشى, مۇنىڭ «ءجاميلا» پوۆەستىندەگى ءجاميلا قىرعىزدىڭ ايەلدەرىنە ۇقسامايدى, كۇيەۋى سوعىستا ەل قورعاپ, وتان ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ جۇرگەندە دانيار دەگەن بىرەۋمەن كوڭىل جاراستىرعان, بۇل – ءبىزدىڭ ادەبيەتكە جات قۇبىلىس» دەپ, شىڭعىستى جازعىرىپ جۇرگەن. مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان قازاق ادەبيەتشىلەرى, قالىڭ قازاق وقىرمانى شىڭعىس شىعارمالارىن كەرەمەت قابىلداپ, وقىپ جاتقان كەز. سونىڭ ءبىرى – مەن. شالاباەۆ ايتتى: «تاماشا حاباردى ەستىدىڭدەر. بۇگىن نەمەسە ەرتەڭ شىڭعىس فرۋنزەگە ءتۇسىپ, ۇيىندە بولادى, ارينە. سەندەر تەلەفون شالىپ, قىرعىزدارعا سوقتىرماي, الماتىعا الىپ كەلۋلەرىڭ كەرەك. ءبىزدىڭ تەلەۆيدەنيەدەن اشىق, تىكەلەي ەفيردە ءباسپاسوز ءماسليحاتىن ۇيىمداستىرامىز».
ول كەزدە تەلەۆيدەنيەنىڭ باس رەجيسسەرى ساپارعالي ءشارىپوۆ بولاتىن. كەرەمەت اكتەر, وتە تالعامپاز, سەرگەك كوڭىلدى كىسى. سول كىسى شىڭعىسپەن ماسكەۋدە گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا بىرگە وقىعان, ادەبيەت ءبولىمىن باسقاراتىن جاپپار ومىربەكوۆتى, ساتتار سەيىتقازين دەگەن اقىندى ءۇيىرىپ, تاپسىرماعا جۇمىلا كىرىسىپ كەتتىك.
…تۇستىككە ۇيگە كەلدىم, اپاڭ شاي بەرىپ وتىرعان. «ءجاميلا» پوۆەستىنىڭ ورىسشاسىن قايتارا وقىپ جۇرگەن ەدىم. جۇرت قازاقشاسىنا جاپىرلاپ دەن قويىپ جاتقاندا, قازاقشا اۋدارماسىنان گورى ورىسشا تۇپنۇسقاسى ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. ويتكەنى, ورىستىڭ شولوحوۆىن كوپ وقيتىن ەدىم. شاي ۇستىندە «ءجاميلانى» قايتا پاراقتاپ وتىرعانىمدا, «دانياردىڭ ءانى» تۋدى. شىڭعىستىڭ قاسىندا ءجاميلا, ءجاميلانىڭ قاسىندا كىشكەنتاي قاينىسى – سەيىت, ۇشەۋى مايماق دەگەن ستانساعا استىق تاپسىرىپ, دالاۋراپ كۇن باتىپ بارا جاتقاندا شەكەر ايىلىنا قايتادى. بۇل – شىڭعىستىڭ ءوز اۋىلى. تالاس وبلىسى اۋليەاتامەن شەكتەس. بۇل – سوعىستان جارالانىپ كەلگەن دانيار قىرماننىڭ باسىندا اربامەن استىق تاسىپ ءجۇرىپ, ءجاميلا ەكەۋىنىڭ اراسىندا ماحاببات باستالىپ قالعان كەز. ءجاميلانىڭ كۇيەۋى سوعىستا, ءجاميلا ونى سۇيمەيدى. دانياردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى سونداي باي, تەككە سويلەمەيدى, سويلەسە, ادامنىڭ جانىن جاي تاپتىرادى. جاميلاعا ولەردەي عاشىق بولادى, ەكەۋىنىڭ اراسىندا سەزىم تۇتانادى. الگى شەكەرگە قايتار جول ۇستىندە كىشكەنتاي سەيىت ءبارىن باعىپ وتىرادى. ءجاميلا دانيارمەن تىلدەسۋگە ىنتىق. بىراق, دانيار ۇندەمەيدى, سابىرلى. وعان ءجاميلانىڭ جىنى كەلەدى. شىداماي, الدىنداعى دانيار ارباسىنىڭ قاسىنا بارىپ, اربانى سول قولىمەن ۇستاپ, ءۇنسىز جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتادى. بىردە دانياردىڭ قولى ءجاميلانىڭ قولىنا ءتيىپ كەتەدى. مىنە, وسى كەزدە دانيار اندەتە كەتەدى. «دانياردىڭ ءۇنى قىرعىزدىڭ الاتاۋىنداي اسقاقتاپ, بيىكتەپ, اسپانداپ كەتتى. ەندى ءبىر ۋاقىتتا قازاقتىڭ كەڭ دالاسى بولىپ جايىلدى» دەيدى شىڭعىس. مىنە, وسى ءسات مەنىڭ ءانىمنىڭ تۋاتىنى. كىتاپتىڭ وسى جولدارى مەنىڭ ءانىمدى دۇنيەگە اكەلدى. ءسويتىپ, شىڭعىستىڭ پروزاسىنا وسىلايشا ەندىم مەن. ويتكەنى, بۇعان دەيىن قىرعىزدىڭ كولوريتىنا, اۋەزىنە ىنتىق بولعام.
– كەشىرىڭىز, وسى جەردەن ءسوزىڭىزدى بولسەم, قازىر عانا ايتقانىڭىزداي, قىرعىزدىڭ اندەرىنە, ونەرىنە قالاي قانىقتىڭىز؟ قىرعىز مۋزىكاسىنىڭ قۇنارىمەن قالاي نارلەندىڭىز؟
– مەن وسكەن سارىسۋ ەلى ارقادان كەلگەن, ارقادا جۇرگەننىڭ وزىندە قىستاۋى شۋدىڭ بويى بولعان, جايلاۋكول, ۇلانبەلدىڭ ەتەگى, سوزاق دالاسىنا دەيىن تومەندەپ كەتە بەرەدى. ارقاداعى ەل جايلاۋكولدى, شۋدى قىستاعاندا اۋليەاتامەن, شىمكەنتپەن بايلانىسادى, مىنا جاقتا قىرعىزدىڭ توقماق, ىستىقكول, بىشكەگىنە جول سالادى. مىنە, قىرعىز بەن قازاقتىڭ بايلانىسى سولاي ءجۇرىپ جاتقاندا, قىرعىزدىڭ اندەرى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەگىنە سىڭە بەرگەن. اشارشىلىق, سوعىس جىلدارى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەر ازاماتتارى توز-توز بولىپ, قاي جەردە كۇنكورىس بولسا, سوندا اۋدى. ءبىرى تاجىككە, ءبىرى قىرعىزعا, ءبىرى وزبەككە ءسىڭىپ كەتكەن. زامان تىنىشتالىپ, سارىسۋ اۋدانى ورنىعىپ, ەل قونعاندا, شاشىراپ كەتكەندەر اۋپىرىمدەپ قايتىپ كەلدى. اكەلەرىمىز ءبىر-ءبىر قىرعىزدىڭ قىزىن الا كەلدى. بىرەۋى – ءباتيما, بىرەۋى – سابيعا. مەن بەس-التى جاسىمنان قىرعىز جەڭگەلەرىم سالعان ءاندى ەش جاتسىنباي, قازاقتىڭ اندەرىندەي قابىلداپ, جۇرەگىمە سىڭىرە بەردىم. اتاي وعامباەۆ جازعان «ەسىمدە», جامال وماروۆا ايتقان «پەريزات-وي», «ءبىر مىسقال», «ءبيشى ىرعاي», «تۇسىمدە» اندەرى, توقتاعۇلدىڭ نەشە ءتۇرلى تولعاۋلارى, قىرعىز كومپوزيتورلارى جازعان باسقا دا اندەر مەنىڭ جۇرەگىمە ەرتەدەن ورنىقتى. سول قىرعىزدىڭ كولوريتىمەن ەمىن-ەركىن تولعاتىپ جازعان «دانياردىڭ ءانى» 1963 جىلى شىڭعىسپەن بولاتىن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ورىندالدى. قازاننىڭ ونى كۇنى تۋىپ, ون ەكىسى كۇنى تىكەلەي ەفيرگە شىقتى. ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى ءسات وسى. اتاعى دۇرىلدەگەن انگە بۇكىل قازاق ديريجەرلەرى, كومپوزيتورلارى, اقىن-جازۋشىلارى تاڭ-تاماشا بولدى. وسى انمەن بۇكىل الماتى گۋىلدەپ, گۇرىلدەپ كەتتى. كەز كەلگەن جەردە وسى ءاننىڭ وقيعاسى ايتىلىپ جاتاتىن. ويتكەنى, ايتماتوۆپەن ەفير ارقىلى بىرنەشە رەت تىلدەستى حالىق. سوندا شىڭعىستىڭ ايتقانى عوي: «ابدان جاقشى, ابدان جاقشى, ە-ە-ە, الدىدا جاقشى كۇندەر بولسو, تاعى دا ءبىر دانياردىڭ اۋانىنا ۇندەس كەلەتىن ءجاميلانىڭ اۋانىن جازىپ قويساڭ بولادى ەكەن. شوڭ راحمەت!» دەدى. سول جولى «دانياردىڭ ءانىنىڭ» نوتاسىن شىڭعىسقا سىيلادىق. ءاننىڭ ءسوزىن شىڭعىسپەن بىرگە وقىعان اقىن ساتتار سەيىتقازين جازدى. بىراق, ول اسىعىس جازدى, كىتاپتاعى سۋرەتتى بەرە المادى, العاشقى كەزدە امالدىڭ جوعىنان سول ماتىنمەن ايتىلىپ ءجۇردى. بىراق, مەنىڭ ويىمنان شىققان جوق. كەيىن مەن مۇنى:
اي جارىق, تىپ-تىنىش اتىراپ,
جۇرەكتەر تاعى دا قاۋىشتى.
جانارىڭ جۇلدىزداي جارقىراپ,
تولقىتتى, سابىردى تاۋىستى, دەپ وزگەرتتىم. كىتاپتاعى سەزىمدى تولقىتاتىن ءار سويلەم, ءسوز مەنىڭ نۇسقامدا وسىلاي ءدال, انىق ءتۇستى. بۇعان شىڭعىس كەرەمەت قۋاندى. «قانداي ۇيلەسىم, مەنىڭ ءوز دابىشىم, ءوز ءۇنىم عوي» دەگەن ءسوزدى سول كەزدە ايتتى.
1964 جىلى «ءجاميلانىڭ ءانىن» جازدىم. بۇل – ءجاميلا مەن دانياردىڭ قول ۇستاسىپ, اۋىلدان كەتەتىن ءساتى. قوشتاسۋ ءانى. ءجاميلا سۇيىكتى اۋىلىمەن قوشتاسادى, قيمايدى. سول اۋىلدىڭ يباداتتى كەلىنى, اۋىلدىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەدى. امال جوق, ماحاببات جەڭىپ بارادى. بۇل ءان ارادا وتىز جىل وتكەندە عانا ورىندالدى. 1994 جىلى الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا شىڭعىس ايتماتوۆ پەن استراحاننىڭ گۋبەرناتورى گۋجبينگە پرەزيدەنت سىيلىعى بەرىلگەن سالتاناتتى كۇندە باعى جاندى. قىرعىزدىڭ اتاقتى ديريجەرى اسانحان جۇماحماتوۆ سيمفونيالىق وركەسترمەن سۇيەمەلدەپ, قازاقتىڭ بيبىگۇلى سياقتى وتە كوركەم داريعا جالعاسىنوۆا دەگەن حالىق ارتىسىنە ورىنداتتى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ جان-جۇرەگىن تولقىتقان «دانياردىڭ انىنە» ىلعي تەنورلار قىزىعاتىن, «ءجاميلانىڭ انىنە» كولوراتۋرالىق سوپرانو قىزىعاتىن.
– «ءجاميلانىڭ ءانىنىڭ» سونشا ۋاقىت باعى جانباۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟ الدە, «دانياردىڭ انىنە» تەڭەسە المادى ما؟
– 1963 جىلى «دانياردىڭ انىنە» كەزەكتەن تىس كوركەمدىك كەڭەس شاقىرىلىپ, شالاباەۆتىڭ الدىندا تىڭدالعاندا, حالىق ءارتىسى ەۆگەني برۋسيلوۆسكي كەلە قالىپ, «مىناۋ ءان ەمەس, اريا عوي» دەدى. ال, ەندى قىرعىزدار ءوزىنىڭ كونتسەرتتەرىندە «دانياردىڭ ارياسى» دەپ بەرىپ ءجۇردى. «ءجاميلانىڭ ءانى» دە سولاي بولىپ شىقتى. الگى اسانحان جۇماحماتوۆ «ءجاميلانىڭ ءانىن» جوعارى باعالاپ, «سالۆەيگتىڭ ءانى سياقتى. بۇل نەگە قازاقستاندا ايتىلمايدى؟ سەبەبى, انشىلەرىڭىز كاسىبي دەڭگەيگە شىعارا المادى» دەپ, كۇلىپ وتىرىپ ايتاتىنى بار.
ەندى مەنىڭ ەرەكشە قىزىققان كىتابىم – «قىزىل ورامالدى شىرايلىم مەنىڭ». بۇل پوۆەست وتە كوركەم جازىلعان, قايتا-قايتا وقي بەرگىڭ كەلەدى. مۇنداعى ءىلياس – البىرت, اڭقاۋ, مىنەزى دىز ەتپە, ءوزىنىڭ بۇكىل باقىتىن شايقاپ الاتىن, بايقاماي ءبارىن ءبۇلدىرىپ الاتىن, تاعدىرلى جان. اسەلىنەن كوز جازىپ قالادى. بۇكىل ارمانى, اڭساۋى, قۇساسى اسەل بولىپ قالادى. 1965 جىلى كۇزدە «اسەلىمدى» ىستىقكولدە جاتىپ شىعاردىم. وعان سەبەپ, ءدال سول كەزدە «قايتا ورالعان» دەگەن پوۆەسىمدى جازىپ, ەڭ سوڭعى ەپيلوگىندا ىستىقكولدى سۋرەتتەگەن ەدىم. ونىڭ تاس-تالقان بولىپ ءبۇلىنىپ, تۋلاپ جاتقان ءساتىن سۋرەتتەدىم پوۆەسىمدە. ول – قىرعىزدىڭ ەكى كوزى جوق, سوقىر مۋزىكانتىنىڭ تاعدىرى بولاتىن. مىنە, سول كىتاپتىڭ سوڭعى ەپيلوگى مەنى قازان ايىندا ىستىقكولگە تاعى اپاردى. سول ساپارىمنان قايتاردا كولگە قارادىم, تاۋ-تاۋ تولقىندار جوڭكىلىپ كەلەدى. سول كەزدە «قىزىل ورامالدى شىرايلىم مەنىڭ» پوۆەسىندەگى ىستىقكولمەن قوشتاساتىن ءىلياس ەلەستەدى كوز الدىما. «قوش بول, ىستىقكول, قوش بول, اسەل, قوش ەندى ايتىلماعان ءانىم مەنىڭ» دەيدى كىتاپتىڭ سوڭىندا. «اسەلىم» تۋرا وسىنداي ساتتە, كىتاپتىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قوياردا تۋدى. سول ساپارىمنان كەيىن الماتىدا تامىلجىعان جاقسى, جىلى كۇن بولدى. ەكىنشى ۇلىم دانيار بەسىكتە. ءبىر دەمالىس كۇنى كۇن شۋاقتا بالامدى ارباسىمەن قىدىرتىپ جۇرگەنمىن. ءبىر كەزدە بالام قىڭقىلدادى. ۇيگە كىرگىزدىم, كوزى قاراقاتتاي, قوياننىڭ كوجەگىندەي سۇيكىمدى بالام قولىنان ۇستاسام, سەكىرىپ كەتەدى, توسەككە سەكىرىپ ءمىنىپ, ىشەگى قاتا كۇلەدى. بالانىڭ قىلىعىنا قىزىعىپ وتىرىپ, ەلىگە تۇسكەنىم سونداي, الدىما ۇستاپ وتىرعانىمدا «اسىلىم» دەگەن ءان كەلدى.
…سەنى ويلادىم جارقىلداعان اسىلىم.
مىنە, وسى ءان سول كىتاپتاعى حاديشا دەگەن كەيىپكەردىڭ جالت-جۇلت ەتكەن, مىڭ قۇبىلاتىن وبرازىنان, اسەلدەن ايىرىلعان ءىلياستى وپ-وڭاي كوندىرىپ الاتىن, وپ-وڭاي ءبۇلدىرىپ الاتىن ايەلدىڭ ءار ءتۇرلى: بىردە جاز, بىردە كۇز, بىردە قىس, بىردە كوكتەم بولا قالاتىن مىنەزىنەن تۋدى. بىراق, ءبارىبىر ءىلياستىڭ جۇرەگىندەگى ماحاببات تۋعىزىپ جاتقان اندەر بۇل.
ەندى ارادا ءبىراز جىل وتكەندە «قوش بول, گۇلسارى» كىتابى بويىنشا تانابايدى سونشا ەلجىرەتىپ, وزىنە ىنتىق قىلعان بيبىجانعا دەگەن ماحابباتتان تۋعان ءان. …سالىپ ۇرىپ گۇلسارىمەن تاۋدىڭ ىشىندە, ايلى اسپاننىڭ استىندا كەلە جاتادى تاناباي. تەز جەتكىسى كەلەدى بيبىجانعا. ءان وسى ىنتىق كوڭىلدەن شىققان. مىنە, شىڭعىس ايتماتوۆ وسى اندەردىڭ ءبارىن تىڭداپ, ءوزىنىڭ جەتپىس جىلدىعىندا ماعان بەرگەن «تاۆرو كاسساندرى» دەگەن كىتابىنا بىلاي قولتاڭبا قويدى: «دانياردىڭ اۋانى», «ءجاميلانىڭ اۋانى», «اسەل», «اسىلىم», «ءبيبىجان» – ءوز دابىشىم».
شىڭعىسپەن اراقاتىناسىمىز ۇزىلگەن ەمەس, ول «دۇنيەنىڭ قاي شەتىنە بارمايىن, الدىمنان دانيار شىعادى, الدىمنان اسەل شىعادى» دەيتىن. سوندىقتان, وسىناۋ اندەر مەنىڭ ومىرىمدەگى «ايتماتوۆ تسيكلى» دەسە دە بولادى.
اسحات رايقۇل
