قازاق جەرىن مەكەندەيتىن قۇستاردىڭ 147 ءتۇرىنىڭ ىشىندە اققۋ – كيەلى, تەكتى قۇس. بىزگە بەرىلگەن سانالى ادامزاتتىڭ ءومىر تىرشىلىگىنە وتە ۇقساس سايكەستىكتەر بار. اققۋلاردىڭ بويىنا مىناداي قاسيەتتەر ءتان: جارىنا ادالدىق, اق نيەت, سۇلۋلىق پەن سىمبات, ءتان تازالىعى
قازاق ەلىندە قۇستاردىڭ ىشىندە اققۋلارعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعان. ولار كوپتەگەن رامىزدەردە, تاس-تاڭبالاردا بەينەلەنگەن, تويلاردا اققۋلاردىڭ ماڭگىلىك ماحابباتىن ادام بالاسىنا تىلەگەن جانە تەاتر-بالەت كورىنىستەرىندە كورسەتىلەدى. بۇدان بولەك, اققۋلارعا ارنالعان اندەر مەن اقىنداردىڭ جىرلارى حالىق ىشىندە وتە كوپ تاراعان. ءبىزدىڭ نەگىزگى اتامەكەنىمىز – وسى سالىنىپ جاتقان استانانىڭ تالدىكول دەگەن سۋلى-بالشىقتى جانە قالىڭ قامىستى ايماعى. جازدىق قۇس قاۋىمىنا دەگەن ازىق قورى مول, جاعاسىنا قالىڭ قامىس بىتكەندىكتەن, اققۋلارمەن بىرگە قامىسقا ۇيا سالىپ, ۇرپاق وربىتەتىن تاعى باسقا قۇستار قاۋىمى بار, ولار: بارىلداق ۇيرەك, ىسىلداق شۇرەگەي, يتالاقاز, كوك سۇڭگۋىر, قاسقالداق, سارالاقاز, ۇزىنسيراق بالىقشى, تاۋقۇدىرەت, مويناق شاعالا, كول شاعالاسى, وگىز شاعالاسى. بۇدان بولەك, قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستار بار, ولار: ءسۇيىر تۇمسىقتى شالشىقشى قۇس, تازتىرنا, اقتىرنا, كەيدە وتكىنشى قوقيقازدار كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. كەمىرگىشتەر وتريادىنان قۇندى تەرىسى بار ونداترا مەكەندەيدى جانە قارا بالىق بار. وسى تالدىكول ماڭايىندا وسەتىن بيىكتىگى 2-3 مەترلىك قالىڭ قامىس قۇستارعا قولايلى قورعان بولىپ تۇر. بۇل كولدە مەكەندەيتىن قۇستارعا تىرشىلىك قورەگىنە اينالعان ازىق وتە كوپ. مۇندا سۋ استىنداعى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار جانە باقا, قۇرت, قۇمىرسقا, تاعى باسقا سۋ جاندىكتەرى مەن ۇلۋلار دا تىرشىلىك ەتەدى. كوپتەگەن سۋ جانە سۋ ماڭى قۇستارى وسىندا ۇيالايدى, ودان باسقا قۇستاردىڭ كوبى ۇشىپ كەلۋ-كەتۋ كەزەڭىندە دەمالادى, قورەكتەنەدى, جازعى تۇلەۋ وتەدى.
وسى جىل ەرەكشە ءتولدى جىل بولدى, باسقا اققۋلار 3-4 بالاپان شىعارسا, مەنىڭ انالىق اققۋىم التى جۇمىرتقادان بەس بالاپان ومىرگە اكەلدى. تالدىكولدىڭ ايدىنىندا ورنىققان قۇستار قاۋىمى بەيبىت-بەرەكەلى تىرشىلىك كەشۋدە, ءماز-مەيرام ءومىر ءسۇرىپ, وسكەلەڭ ۇرپاعىن ءوربىتىپ جاتقان كەز. مەملەكەت تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا ۇزاق جىلعى نەسيە باعدارلاماسىن اشقاندىقتان, حالىقتىڭ پاتەرگە دەگەن سۇرانىسى ەسەلەنىپ كوبەيگەن. استانانى سالۋعا قوماقتى ينۆەستيتسيا سالىنعاندىقتان, قۇرىلىس يندۋسترياسى قارقىندى دامىپ, كوپقاباتتى ۇيلەر كوز ىلەستىرمەي تەز سالىنىپ, ءبىزدىڭ كولدىڭ جاعاسىنا دا جەتىپ قالدى. بايقاپ وتىرسام, كوپقاباتتى پاتەرلەر تەز سالىنادى ەكەن, ءۇيدىڭ قاڭقاسىن «كوبرا» دەگەن قوندىرعىمەن تەز قۇيىپ شىعادى ەكەن, ودان كەيىن گازدى بلوكپەن قالاپ, ونىڭ سىرتىنان «isover» دەگەن ماقتانى شەگەلەي سالادى ەكەن, كەيىن تەرەزەنى سالىپ, ءۇيدىڭ سىرتىن اليۋكوبوندپەن قاپتايدى. استانانى سالۋعا جۇمىسشىلار كۇشى ءالى دە جەتىسپەيدى, مۇندا ەڭبەك ەتىپ, تابىس كوزىن تاۋىپ جۇرگەن سىرت مەملەكەتتەن كەلگەن قاۋىم بار, ولار: تۇرىك, وزبەك, تاجىك, تاعى دا باسقا ۇلتتار. بۇعان قوسا, اۋىلداردان كەلىپ قۇرىلىستا جالدانىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. دامىعان, قۋاتتى, باي مەملەكەت – بىرىككەن اراب امىرلىگى تەڭىز ۇستىنە قالا سالعاندا, قازاقستان تۇركىستاندا ەكىنشى «ۆەنەتسيا» سالدى. سوندا قازاق ەلىنىڭ بىرىككەن اراب امىرلىگىنەن قاي جەرى كەم؟! باس جوسپار بويىنشا استانانى سالۋ ءۇشىن تالدىكولدى كەپتىرىپ, ونىڭ ورنىنا كوپقاباتتى ءۇي سالۋ ءسوز بولىپ پا؟!
جازدىڭ ورتاسىنا كەلىپ قالعان كەز, تال تۇستە قىتايدىڭ «شايسمان» دەگەن 50 توننالىق جۇك ماشيناسى تيەگەن قۇرىلىس قالدىقتارىن كولدىڭ جاعاسىنا گۇرس ەتكىزىپ توكتى, ودان كەيىن وسى ماشينالار ۇلكەن تالدىكول مەن كىشى تالدىكول ورتاسىن ءبولىپ جول سالا باستادى, جوعارىداعى كىشكەنە كولشىكتەردىڭ سۋىن موتورمەن سورىپ, ۇلكەن تالدىكولگە اعىزا باستادى. كىشى تالدىكولدىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ جاپ-جاسىل قامىستىڭ ۇستىنە اۋىر جۇك ماشينالارى توپىراقتى اكەلىپ, ءوسىپ تۇرعان قامىستىڭ ۇستىنە توگە باستادى. ءبىر كۇنى تۇندە ءبىر جاۋىز ادام كەلىپ, قالىڭ قامىسقا ءورت تاستاپ كەتتى. ءۇش- ءتورت ءسوندىرۋشى ماشينا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ارەڭ ءسوندىردى. كولدىڭ اينالاسى الاي-دۇلەي, ۋ-شۋ بولىپ كەتتى. جاعالاي ءورت پەن تۇتىننەن كولدى مەكەندەيتىن قۇستار قاۋىمىنىڭ تىنىشتىعى بۇزىلدى. ادام فاكتورىنىڭ قاتىسۋىمەن انتروپوگەندىك كىسىم كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە ءتۇستى. كۇندەلىكتى دۇرىلدەگەن تەحنيكانىڭ شۋىنان قۇستاردىڭ مازاسى كەتتى, كۇننەن-كۇنگە ۇرەي كوبەيىپ, تىرشىلىك مۇمكىندىگى ازايا بەردى. 2005 جىلى قازاقستان سۋلى باتپاقتى ايماقتى ساقتاۋ تۋرالى دۇنيەجۇزىلىك رامسار كونۆەنتسياسىنا قول قويعان, بىراق ول ورىندالماي قالدى. قۇستاردىڭ باسىنا كۇن تۋىپ تۇرعان كەزدە قالا ادامدارى جاعدايىمىزدى ءتۇسىنىپ, بىزگە جانى اشىپ, كۇندە كەشكە كەلىپ بالاپاندارعا نان تاستايدى. بالاپاندار ادامعا تەز ۇيرەنىپ, سۋدىڭ جاعاسىنا تاستاعان جەمدى جەي باستايدى, «سەندەر سالماق الىپ, كۇزدە ۇشا الماي قالاسىڭدار» دەگەن ەسكەرتۋىمدى «تىڭداماي» جامان ۇيرەنىپ الدى. قۇستاردىڭ ءبارىنىڭ باسىندا ءبىر وي, ول – ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردەن امان-ەسەن شىعىپ, وسى كۇزگە دەيىن جەتىلگەن بالاپاندارىن جىلى جاققا الىپ كەتۋ.
قۇس پەن ادامعا تىرشىلىك كوزى بولعان تالدىكول اتامەكەنىن قۇرىلىسقا اينالدىرۋ كىمنىڭ شەشىمى بولسا دا, بۇل حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا تۇسپەي قابىلدانعان. ۇلىبريتانيا مەملەكەتىندە سول ەلدىڭ كەز كەلگەن قاراپايىم ازاماتى پارلامەنتكە كىرىپ, ءوزىنىڭ تالاپ-ارىزىن, زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ەركىن ايتا الادى جانە پارلامەنت ونىڭ ءوتىنىشىن قاراپ, شەشىمىن شىعارادى. ونداي ءۇردىس بۇرىن قازاق ەلىندە دە بولعان, باتىرلار حالقىن, جەرىن قورعاسا, قوعامدا قانداي ماسەلە تۋسا دا, قازاق بيلەرى شەشىمدى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قورىتىندىسىن ەسكەرە وتىرىپ, ءادىل شەشىم قابىلداپ, ورىنداعان. قىزىل يمپەريا تۇسىنداعى قيىن-قىستاۋ جىلدارى قازاقتىڭ باسىنا قۋعىن-سۇرگىن, ناۋبەت, اشارشىلىق تۋعاندا, اتامەكەنىن تاستاپ جان-جاققا تارىداي شاشىلىپ كەتتى. باسقا جات ەلدەرگە بوسىپ بارعان قازاقتار اشتىقتىڭ زاردابىنا شىداي الماي, بالاسىن ساتىپ, زورلىق-زومبىلىقتى, الىمجەتتىكتى كورىپ, باسار تاۋى, بارار جەرى قالمادى. اتىراۋ-اقتاۋ قازاقتارى تۇرىكمەنستانعا قاشتى, ودان الىمجەتتىك قىسىم كورگەندىكتەن, يرانعا بارىپ پانالادى. قىتايعا اۋعان قازاقتار ودان قايىرىم كورە الماي, 18 مىڭ قازاق تيبەت, ءۇندىستان, پاكىستان, اۋعانستان اسىپ, تەك 1500 قازاق تۇركياعا جەتىپ پانالاعان, قالعانى كورمەگەندى كورىپ, جولدا ولگەن. جالپى سانالى تۇردە قولدان جاسالعان بۇل گەنوتسيدتەن ءتورت ميلليوننان استام قازاق قۇربان بولدى. بۇل دۇنيەدە اتاقونىس, اتامەكەنىنەن ايىرىلۋ – ادامزات پەن جانۋارلار الەمىنە بىردەي قاسىرەت. وسى كولدى مەكەندەيتىن قۇستاردىڭ دا باراتىن جەرى, قوناتىن كولى قالمادى-اۋ. سۋلى, كولدى مەكەندەر جىلدان-جىلعا تارتىلىپ, ازايىپ بارادى. قۇستاردىڭ جىلداعى كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن اتاقونىسى ەندى ادامنىڭ قونىسىنا اينالدى. جاڭا سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستىڭ باننەرىندە مىناداي ۇران جازىلعان: «بۇل – باقىت مەكەنى». ال تالدىكولدەن ايىرىلعاندىقتان, قۇستار قاۋىمى ءۇشىن ول ەندى «ەلەس مەكەنى» بولىپ قالدى. كوپ ۇزاماي كۇز دە كەلدى, جىلى جاققا قايتىپ بارا جاتقان اققۋلار كەرۋەنى ءبىزدىڭ كولگە تىنىستاۋعا قوندى. الەمدەگى ەكولوگيالىق تەپە تەڭدىكتى ساقتاماعاندىقتان, تابيعي اپاتتار جىلدان-جىلعا كوبەيۋدە. اتموسفەرانىڭ لاستانۋىنا بايلانىستى قاناتتىلار «بۇرىنعى قۇس جولىمەن» ۇشپاي, امالسىز اينالىپ, باعىتىن وزگەرتىپ ۇشادى. ەرتەڭگى كۇنى ءبىز دە اققۋ كەرۋەنىنە «قوسىلدىق», كوزدەن نوسەرلەپ اققان جاس. قوش بول, تالدىكول, ءبىزدىڭ سۇيىكتى اتامەكەنىمىز, التىن بەسىگىمىز! بيىكتىكتى الىپ, ارتىمىزعا قيماي قاراي بەردىك, قاراي بەردىك… تالدىكول دە: «قوش بولىڭدار! جولدارىڭ بولسىن!» دەگەندەي كىشىرەيە بەردى, كىشىرەيە بەردى…
يگىلىك امىرعالين, استانا
