ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى «كاۋسار» مادەني تانىمدىق بىرلەستىگى قازاقتىڭ تالاي تۇلعاسىمەن جۇزدەسىپ, تاعىلىمدى كەشتەر وتكىزدى.
ءورىمتال جاستار ءۇشىن سونداي ءبىر ونەگەلى كەشتىڭ ءبىرى – قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى, “قۇرمەت” وردەنى مەن حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى, قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆامەن ديدارلاسۋ بولدى.
مادەني شارا سوڭىندا استانالىق ءبىر زيالى جانىمىزعا كەلىپ: «اينالايىندار, سەندەر بۇگىن اقۇشتاپ اقىننىڭ جىرىمەن ەلوردانى نۇرعا بولەدىڭدەر عوي. مەنى بۇل كەشكە الىپ كەلگەن – ستۋدەنت نەمەرەم. كاۋسارداي تازا ولەڭ جاستارعا دا, جاسامىستارعا دا كەرەك. وركەندەرىڭ ءوسسىن!» دەپ باتا بەرگەندە ءوزىم دە سول اسەردەن ايىعا الماي تۇرعانىمدى نەسىنە جاسىرايىن.
اقۇشتاپ اپامىز ارقالى اقىن ەكەن. وتىرعان ورنىنان اتىپ تۇرىپ ولەڭدەرىن جاتقا وقىعاندا, جىر سۇيەر قاۋىمدى وزىنە بىردەن تارتىپ اكەتتى. بىردە:
اق سويلەپ, ادال كۇلەتىندەرمەن,
شىندىقتى جاقتاپ
جۇرەتىندەرمەن,
سىيلاستىق سىرىن بىلەتىندەرمەن,
تانىسقىم كەلەدى مەنىڭ.
جامانعا جاعىنبايتىندارمەن,
جوقتىققا تارىلمايتىندارمەن,
ارماننان ارىلمايتىندارمەن,
تابىسقىم كەلەدى مەنىڭ.
جانارى مولدىرەگەندەرمەن,
جۇرەگى ەلجىرەگەندەرمەن,
ۇمىتكە سەندىرە بىلەتىندەرمەن
دوستاسقىم كەلەدى مەنىڭ.
مۇڭ-قايعى جەڭبەيتىندەرمەن,
وسەككە سەنبەيتىندەرمەن
نادانعا ەرمەيتىندەرمەن
باس قوسقىم كەلەدى مەنىڭ, –
دەپ شابىتتىڭ اسقارىنا شىقسا, ەندى بىردە:
سەنبە, دوس, ءوز سەرتىندە تۇرماعانعا,
ماحاببات جالعان دەسە, بۇل جالعاندا,
ماحاببات بولماسا ەگەر, دالا كەزىپ
ءماجنۇن ءلايلىسى ءۇشىن جىندانار ما؟
ماحاببات تەڭەۋ ەمەس ولەڭدەگى,
ەمەس ول اڭىز بولعان ەلگە ەرتەگى,
ماحاببات بولماسا ەگەر,
زارلاپ جىبەك,
قوزى ءۇشىن سۇلۋ بايان ولەر مە ەدى, –
دەپ اعىنان جارىلىپ, جاستارمەن وي ءبولىستى.
اقىننىڭ ءاربىر جىرى, ءاربىر ءسوزى شىنايى, تابيعي شىعىپ جاتتى. ءتىپتى, كەش يەسى مەن كورەرمەن اراسىندا شەك-شەكارا جويىلىپ, رۋحاني تۇتاسقان الەمدى بايقادىق.
اقۇشتاپ اپامىز ءوزىنىڭ ورالدا تۋىپ, الماتىدا ءوسىپ-ونگەنىن, كەيىننەن كىندىك قانى تامعان وڭىرگە بارىپ, جۇرتقا ۇيىتقى, جاستارعا ۇلگى بولسام دەگەن نيەتىن جۇزەگە اسىرعانىن, ۋاقىت وتە كەلە ەڭبەك ناتيجەسىن بەرە باستاعانىن, بۇل جولدا نەبىر قيىنشىلىقتار كەزدەسكەنىن اشىنا ايتقاندا, مەن دە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا جۇمىس ىستەگەن جىلدارىمدى ەرىكسىز ەسكە الدىم. الماتى مەن استانادا تۇرىپ قىزمەت ىستەگەن ادامعا پروۆينتسيالدى تۇسىنىك ۇعىم دەڭگەيى, مىنەز قۇلقى سەنىڭ ايتقانىڭدى ۇقپايتىن, ءار اكىم-قارانىڭ اۋزىنا قاراۋمەن «ءلاپبايلاپ», ءوزىنىڭ قارسى پىكىرىن ايتسا, «قوعامعا جاقپايتىنىن» كوزىم كوردى. بۇرىنعى اكىمنىڭ شاقىرعان ادامدارىنا قىرىن قاراپ, ءوز كومانداسىن جيناقتاپ جاپ-جاقسى قىزمەت ىستەپ جاتقانداردى قيانات جاساپ ورنىنان الۋ, ءتىپتى, جالعان جالا جاپتىرىپ قۋعىنداۋ, «اكىم اۋىسسا, اقىل اۋىساتىنىن» كوزىممەن كورىپ قايتقانىم جادىمدا جاڭعىردى. قايران اقۇشتاپ اقىننىڭ دا ەلىندە جۇرگەنىمەن ويى الاڭ ەكەنىن, ءتىپتى, كەيدە ەل ەركەسى كەڭ دۇنيەگە سىيماي كەتەتىنىن ءىشىم سەزدى. زالدان قويىلعان وتكىر دە اششى سۇراقتارعا اشىق ايتقان سوزدەرى ونىڭ اقيقاتشىل اقىن ەكەنىنە جۇرتتىڭ كوزىن جەتكىزە ءتۇستى. اققۋ-قازى قالقىعان, بۇرىن ارناسىنان اسىپ جاتاتىن قايران جايىقتىڭ تارتىلىپ بارا جاتقانىن كاسپيگە قۇياتىن ساعاسىن قۇم باسىپ بارا جاتقانىن, بالىقتاردىڭ وزەن بويلاپ جۇزە المايتىنىن ارالداعى پوليگونمەن كۇن ساناپ لاستانىپ بارا جاتقان ەكولوگيانىڭ كەسىرى ەكەنىن اشىنا ايتتى. قازاقتىڭ عاسىرلار بويى باستان كەشكەن قيىنشىلىقتارىن تىزبەلەي كەلە, قازىرگى جاستاردىڭ نامىسسىزدىقتارىن سىنعا الدى.
«سوزدەرىنىڭ كوبى باسقا تىلدە, قولدا – سىرا, اۋىزدا – تەمەكى, كىندىك بەلدەرى اشىلىپ, وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قولتىعىندا كەتكەن سىڭلىلەرىمنىڭ بولاشاعى تولعاندىرادى.
گۇلسىمدى – گۋليا, ساۋلەنى – سۆەتا, التىندى – انيا, ساعىندىقتى-سانيا, سۇلەيمەندى – سەنيا دەپ اتايدى ءبىر-ءبىرىن. «بۇلارىڭ بولمايدى عوي» دەسەڭ, «نۋ ي چتو؟ ەتو – ناشە دەلو» دەيدى.
ەلدە, مىنە, وسىنداي ۇلتسىزدىقپەن, رۋحسىزدىقپەن كۇرەسىپ ءجۇرمىن» دەدى اقۇشتاپ اقىن كۇرسىنە.
قاناتتاس, سىرلاس, قالامداس دوسى بولعان فاريزا وڭعارسىنوۆانى قايتپاس ساپارعا كۇللى قازاق قيماي شىعارىپ سالعاندا, ارنايى ەلدەن كەلىپ توپىراق سالعانىن, ومىردە كورگەن نەبىر ەستەلىكتەرىن ايتىپ, اقىن قىزدارعا ۇلگى رەتىندە ولمەس ولەڭ جازعان وجەت تە ءور مىنەزدى ارداقتى پوەزيا پاديشاسىنا باعىشتالعان ارناۋ ولەڭ وقىدى. «سەن اقىن دا بولدىڭ, ۇرپاق وربىتكەن قاتىن دا بولدىڭ. بۇل دا – قازاق اناسىنا ءتان قاسيەت» دەگەن بولجامىن مىسالعا كەلتىردى. استاناداعى ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ سوڭعى كەزدەردە جەتىستىكتەرگە جەتىپ, جان-جاقتان بىلىكتى عالىمداردى جيناقتاپ, اسىرەسە, جاستارعا اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر يەلەرىن تانىستىرىپ, قاناتتاندىرا سەپتىگىن تيگىزۋ ماقساتىندا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ەرلان ءباتتاشۇلىنىڭ «كاۋسار» مادەني-تانىمدىق بىرلەستىك قۇرعانى باسقالارعا وي سالاتىنداي دۇنيە ەكەنىن ايتا كەلە. «كوپ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەيدى, سونى بۇگىن ءوز كوزىممەن كورىپ تۇرمىن» دەدى.
«بەسىك تەربەتىپ ءجۇرىپ ولەڭ جازام» دەگەن اقۇشتاپ اقىن تۋرالى ءسىڭلىسى مارجان ەرشۋوۆا اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ «ورال دەسە كوز الدىما قىز-جىبەك, مانشۇك, اقۇشتاپ كەلەدى» دەگەن ءسوزىن ەسكە الىپ, ۇلتتىق ىزەتپەن قولىنا التىن بىلەزىك تاقتى. قالامگەر ايباتىر سەيتاق اقىنعا ارناۋ ولەڭىن وقىسا, تالانتتى جازۋشى ايگۇل كەمەلباەۆا كەمەل وي ايتىپ, ۇلت, ءتىل, ءدىن, رۋح دەگەندە «ا.باقتىگەرەەۆانىڭ جاساندىلىعى جوعىن» باسا ايتتى. استانانىڭ باس اقىنى اتانىپ كەتكەن سەرىك تۇرعىنبەكۇلى الماتىدا وتكەن شىعارماشىلىق ومىرلەرىن كوز الدىنا كەلتىرە ەسكە الىپ, «جايساڭ قىزى قازاقتىڭ» دەپ جىر نوسەرىن توكتى.
جازۋشى, دراماتۋرگ, قوعام قايراتكەرى التىنشاش جاعانوۆا قىزدار پوەزياسىنىڭ تۋىن بيىك ۇستاعان, تالانت پەن تابيعيلىقتى قادىر تۇتقان فاريزا مەن اقۇشتاپ تۋرالى وزىنە ءتان ءسوز سويلەۋ مانەرىمەن مايىن تامىزا اڭگىمە ايتتى. اقمولا ۇلتشىلدارىنىڭ ءبىرى اتانعان ارداقتى اقساقال, ساتيريك جازۋشى تابىل قۇلىياس اقىن قارىنداسىنىڭ ەل مەن جەر تاعدىرىنا قاتىستى ايتقاندارىنا تولىق قوسىلاتىنىن ايتىپ, «شىركىن, ۇلت زيالىلارى ءدال وسى اقۇشتاپتاي بولار ما ەدى!» دەگەن اق-ادال كوڭىلىن جەتكىزدى.
اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تىرناقالدىسى – «كەرىمسال» جىر جيناعىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بار جازعانىن زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن اقىن, سىنشى جۇماش سومجۇرەك قازاق قىزدارى پوەزياسىندا ماحاببات ليريكاسىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا قالىپتاستىرعانىن جان-جاقتى دالەلدەپ, تۇجىرىمدامالى ويلارىن باياندادى.
ءوزىم ءارى كەشتى جۇرگىزۋشى, ءارى حالىق پەن اقىننىڭ اراسىندا رۋحاني دانەكەر بولعاندىقتان, اقىننىڭ «وي تۇيىندىلەرى» اتتى تاماشا كىتابىنان ۇزىندىلەر وقىپ بەردىم.
وي تۇيىندىلەرى – تۋراسىن ايتساق, اقىننىڭ عانا پايىمى ەمەس, حالىقتىڭ تالعامى مەن تاڭداۋىنان وتكەن حالىقتىڭ پايىمى دەرلىك دۇنيەلەر دەپ بىلەمىز. دالىرەك بايىپتاساق, اقىن اقۇشتاپ حالىق ءسوزىن سويلەپ, حالىق ويىن ايتادى.
مىسال كەرەك پە – سىزدەر دە وقىڭىزدار.
«باق قوندى …
ول جەر باسىپ جاياۋ جۇرەم دەپ ويلاعان جوق. باعىنىشتىلارى ەسىگىن اشىپ بەرگەن ماشيناعا سىزدانىپ ازەر وتىراتىن. باق تايدى … ەندى كوشەدە بۇگەجەكتەپ جاياۋ كەتىپ بارادى»…
«ول سىرت كوزگە تاكاپپار كورىنەدى. وزىنەن لاۋازىمى جوعارى, ءىسى تۇسەتىن ادام كورسە, ءاپ-ساتتە مايمىلعا اينالىپ جۇرە بەرەدى. ايەلى دە تۇلكى كۇلكىنى مەڭگەرگەن. «اپاما جەزدەم ساي» دەيدى حالىق. «بويى بۇلعاڭ, ءسوزى جىلماڭ» اباي ايتقان وسىندايلار. بىراق بايىپ تۇر»…
«قۇداي جوق دەپ اتەيزم ساباعىن العان كوممۋنيستىك زامانىنىڭ باسشىسى مۇحيت مەراليەۆتىڭ 150 جىلدىق تويىن وتكىزۋگە جاۋاپتى بولعان-دى. ءار ەلدەن كەلگەن اقىن, انشىلەردىڭ بابا بەيىتىنە بەت سيپاۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىردى. ۋاقىت ءوتتى. ەندى ءوزى نەمەرەسىنىڭ بەيىتىنە قۇران وقيتىن بولدى. تالانتتىڭ كيەسى بارىن ءالى دە ۇقپاي جۇرگەندەر بار-اۋ»…
«كەز كەلگەن ادام ايتا المايتىن, كەز كەلگەن پەندە كوتەرە المايتىن ەڭ اۋىر جۇك – شىندىق. ونىڭ بەتىنە تىكە قاراۋ ءۇشىن باتىردىڭ جۇرەگى قاجەت. سان ۇرپاق بار عاسىردا جەتە المايتىن ەڭ بيىك شىڭ دا – سول شىندىق شىعار دەپ ويلايمىن»…
ارينە, مۇنداي ءۇزىندىنى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
مادەني شارا ءبىر دەممەن باستالىپ, ءبىر دەممەن اياقتالدى. كەش سوڭىنا قاراي گۇلىم مۇراتقىزى: «مەن – ءسىزدىڭ جىرلارىنىزدى جاتتاپ وسكەن جاستاردىڭ ءبىرىمىن. بۇگىن وزىڭىزبەن جۇزبە-ءجۇز, كوزبە-كوز ءبىرىنشى رەت كەزدەسىپ وتىرعانىما شەكسىز قۋانىشتىمىن. ءسىز – الدىڭعى عاسىردىڭ قىزى بولساڭىز, بۇگىنگى عاسىردىڭ ابىزىسىز. زور راحمەت, اقىن اپاي!» دەپ ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ اتىنان العىسىن ءبىلدىردى.
كەش سوڭىندا ەۇۋ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى اتىنان سوناۋ ورالدان ات تەرلەتىپ كەلگەن حالىقشىل, قايراتكەر اقىن اقۇشتاپقا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ, ارداقتى زيالىلار مەن قايراتكەرلەردى حالىق الدىنا ورايلى شىعارىپ جۇرگەن «كاۋسار» ءبىرلەستىگىنە العىسىن ايتتى.
سونىمەن بىرگە قاراشاڭىراق باسشىسى بيىل تاۋەكەل دەپ جىر جيناعىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنعان اقىنعا «ەڭبەگىڭىز بايگەدەن وزىپ, جۇرتشىلىقتى قۋانتسىن. اقىننىڭ باعاسىن حالىق بەرەدى. ءسىزدىڭ ءباسىڭىز بەن باعاڭىزدى حالقىڭىز بۇرىن-اق بەرىپ قويعان» دەپ تىلەك ايتتى.
ءبىز ءوز تاراپىمىزدان «اقجايىقتىڭ اقشاعالاسى» اتانعان اقىننىڭ ەلوردادا دا, ەلدە دە قادىر-قاسيەتى ازاماتتىق ۇستانىمىنا, ادامشىلىق كەلبەتىنە قاراپ ارقاشان ارتا بەرەتىنىنە سەنىم بىلدىردىك.
كەنجەعالي مىرجىقباي,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى
