باستى اقپاراتمادەنيەت

«اقىماقتىڭ اقىلى ۇيدەن سىرتقا شىقپاسىن»

دەيدi عاسىرلار بويعى گاملەت ايتقان ءتامسiل. 12-13 ساۋiردە قاللەكي تەاترىندا جاڭا پرەمەرا ءوتتi. «گاملەت». ءتورت ءجۇز جىلدىق تاريحى بار كلاسسيكالىق تۋىندى. جالپى, قازاق تەاترلارىندا شەكسپيردiڭ «گاملەتiن» قويۋعا كوپ رەجيسسەر تاۋەكەل ەتە بەرمەيدi. بالكiم, بۇل كلاسسيكالىق تۋىندىنىڭ استارلى اۋىر ويىن جەتكiزۋگە قينالاتىندىقتان بولار. الدە,  كورەرمەن الدىنداعى زور جاۋاپكەرشiلiك سالماعىنا توتەپ بەرە الماي قالامىن با دەگەن ۇرەيدەن بە ەكەن؟! قالاي دەسەك تە, «گاملەت» قازاق ساحناسىندا ساۋساقپەن سانارلىق رەت قانا كورiنگەن. سوڭعى رەت مامان بايسەركەنوۆتiڭ رەجيسسەرلىعىمەن قويىلعان. سوندىقتان جاڭا قويىلىم رەجيسسەرi بولات ۇزاقوۆقا ۇلكەن جاۋاپكەرشiلiك ارتىلعانى سەزiلدi.
«گاملەت» – ەڭ العاش رەت 1600 جىلى قويىلعان ەكەن. ول دا بيىلعىداي كابيسا جىل بولىپتى. ورىسشا اۋدارماسىن العاش رەت 1748 جىلى ا.سۋماروكوۆ جاساعان. پەسا ەكi جىلدان كەيiن ساحناعا جول تارتادى.
«بولۋ ما, الدە بورداي توزۋ ما؟» دات حانزاداسىنىڭ باسىنداعى ازاپتى اۋىر وي, اشۋ, ىزا, كەك, زورلىق پەن زوم­بى­لىققا دەگەن وشتiك, سوعان قارسى تۇرا الماس تارتىنشاقتىق. جاماندىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ قاتۋ كەرەك پە؟ الدە زۇلىمدىقتى تەك ودان وتكەن جاۋىزدىق قانا جەڭبەك پە؟ ادام بويىن­داعى جاقسىلىق پەن جامان­دىقتىڭ ارپالىسىن سۋرەتتەگەن پەسا ادامزات ۇرپاعى قاي ۇلتتىڭ, ۇلىستىڭ بالاسى بولماسىن, شىنايى ادام­گەرشiلiكتەن اتتاماي ءومiر سۇرۋگە تالپىنۋى قاجەتتiلiگiن نۇسقايدى. ءتورت عاسىردان بەرi وزەكتiلiگiن جويماي كەلە جاتقان پەسانى كورiپ, ونىڭ وزەگiندەگi ادامي قاسيەتتەردiڭ ءالi دە جەڭiستiك بەرمەي كەلە جاتقانىن اڭعاراسىز. دات ەلiندەگi تاق تالاسى – ول جالپى ادامداردىڭ اراسىنداعى باقتالاستىق, ەكiجۇزدiلiك, ساتقىندىق, جاعىمپازدىق, نەمقۇرايدىلىق, سەل­قوس­تىق بۇگiنگiنiڭ دە باستى تاقى­رىبىنان تۇسپەي كەلە جاتقانىن انىق سەزەسiز. پەسا رەجيسسەرi بولات ۇزاقوۆتىڭ دا دiتتەگەن ماقساتى – وسى ادامي قۇندىلىقتاردىڭ كۇندەلiكتi كۇيبەڭدە كورiنiس تاپپاي, ەكiۇداي كۇيدە قالىپ كەلە جاتقاندىعىن مەڭزەۋ. «ەسiرiككە ەرiك بەرمەك ابەستiك» دەپ ءومiرiن باقاي ەسەپپەن وتكiزەتiن كلاۆديلەر بۇگiندە دە تولىپ ءجۇر. «اركiمنiڭ ەڭبەگiنە قاراي ەپ قىلار» پولونيلەر از با ارامىزدا؟
ءيا, دات ەلiنiڭ حانزاداسى قازاقشا سايراعاندا, ءوز زامانداسىمىزدىڭ تولعاۋىن تىڭداعانداي بولدىق… سىبىزعى تارتقان گاملەتتiڭ بەينەسi بەيقام, بەيبiت ادامنىڭ جايباراقات, الاڭسىز ءومiرiن ەلەستەتكەندەي ەدi. كلاۆدي مەن گەرترۋدانىڭ «تاقۋاسىپ, سيقىرلاۋعا كەلگەندە, سايتاندى دا تامساندىرىپ كەتەتiن» مiز باقپاس قاسقويلiگi كiمدi دە بولسا بەيجاي قالدىرمادى. گاملەتتi سومداعان نۇركەن وتەۋiلوۆتiڭ ويىنىنا جۇرەگi قارس ايىرىلىپ, قايعىسىن ازا تۇتپاعان كورەرمەن بولمادى. گاملەت وبرازى عاسىرلار بويى ءتۇرلi پiكiرلەر تۋعىزىپ كەلەدi. ول ساحنادا دا ادامزات بالاسىنا ورتاق وي سالاتىن ەرiك-جiگەرiمەن, جاۋىزدىقتى جەڭە بiلەتiن قايسار­لىعىمەن تولعاندىراتىن وبرازداردىڭ بiرi بولىپ قالا بەرەدi. اكەسiن ءولتiرiپ, تاعىنا وتىرىپ, ءتاجiن كيگەن «قۋلىعى مول جادiگوي» كلاۆديدiڭ تۇبiنە جەتسە دە, كەك الۋدان جانى جاي تاپپايدى. ول ءوزiن لاس تامۇقتىڭ تۇتقىنىنداي سە­زiنەدi. ونىڭ جانى اقيقاتتى قالايدى. «جارامسىزداۋ جارتىسىمەن قوشتاسىپ, قالعانىمەن جاقسى ءومiر ءسۇر ەندەشە» دەپ شەشەسiنەن باس تارتۋى – اق ءسۇت بەرگەن انانىڭ تايازدىعى قان جىلاتىپ, قايعى جۇتقىزادى. ولمەك پە, قالماق پا؟ تاۋسىلۋ, تۇگەسiلۋ, تۇرالاۋ, بورداي ۇگiتiلۋ.
گاملەتتiڭ ار ازابىن جەرiنە جەتكiزە بiلگەن ءارتiس ويىنى شىنايى شىقتى. كۇرسiنگەندەر از بولمادى. جالپى پەسا ارتiستەردiڭ بويىنا قان جۇگiرتكەندەي. جيناقى, تەپسە تەمiر ۇزەتiن جiگiتتەردiڭ جەكپە-جەكتەرi, تەمiر اسپالاردان قارعىپ ءتۇسiپ, اتىپ شىعىپ, ورتەكەدەي قاپىسىز ورعۋى ءمۇلت كەتپەدi. ويىن كورiگiن قىزدىردى. پەسانىڭ ءون بويىنان دات حانزاداسىنىڭ اۋزىمەن بۇگiنگiنiڭ اششى شىندىعى جاڭعىرىپ شىققانداي بولدى. سوندىقتان «گاملەت» ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرەرلiكتەي قويىلىم اتانارى ءسوزسiز. كورگەندە ارمان دا, كورمەگەن دە.
پەسا رەجيسسەرىنىڭ پەسادان كەيiنگi ويىن بiلمەككە سۇحبات قۇردىق.
– سپەكتاكلدi قويۋ كەزiندە قانداي قيىندىقتار كەزدەستi?
– قويىلىمدى دايىنداماس بۇرىن ءوزiم ەكi ايداي ونى ەلەپ-ەكشەدiم. 200 بەتتiك پەسانى بارىنشا ۇعىنىقتى بولسىن دەپ 30 بەتكە دەيiن قىسقارتتىم. سودان كەيiن ءتورت جارىم اي ارتiستەرمەن جۇمىس جاسادىم.گاملەتتiڭ ويىن ءارتiستiڭ بويىنا سiڭiرۋگە تىرىستىم. وڭاي بولمادى, ارينە. ۇلكەن جاۋاپ­كەرشiلiك. كورەرمەندەر كەلiپ, جاقسى سومدادى, ويىنسەزiمدەرiمەن ايقىن ۇقتىردى دەگەن سوزدەردi ەستiگەندە, ولاردىڭ جۇرەگiنە جەتكەنiن سەزدiم. بۇل – ۇلكەن قۋانىش.
– ماقساتىڭىزعا جەتتiڭiز بە؟
– مەنiڭ ماقساتىم – كۇللi ادامزات باسىنداعى جاعدايدىڭ وزگەرمەگەندiگiن كورسەتۋ. ول – بولاشاق تۋرالى قايعى جەۋ. كەلەشەك ۇرپاققا نەنi امانات ەتۋ, ادامي قاسيەتتەردەن ارىلماي ءومiر ءسۇرۋ قاجەتتiلiگiن جەتكiزۋ. كوستيۋمگە كوپ كوڭiل ءبولiپ, ونى تىم اسپەتتەپ جiبەرسەك, ول كەرi اسەر ەتۋi دە مۇمكiن ەدi. سون­دىقتان بۇگiنگi بۋىننىڭ كوزقاراسىنا جاقىنداتىپ, قازiرگiنiڭ قازاقى گاملەتiن جاساپ شىعارۋدى كوزدەدiم. گاملەتتiڭ ار ارپالىسى ارقىلى ءار قازاققا وي سالساق, وندا نىسانداعى مۇددەمiزگە جەتتiك دەگەن ويدامىن, – دەدi رەجيسسەر ساۋالىمىزعا.

شىنار ءابIلدا 

ۋىز لەبiز

اكiم تارازي,
قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi, جازۋشى:

– «گاملەت» – شەكسپير شىعار­مالارى iشiندە الابوتەن, ەرەكشە, جۇمباق دۇنيە. وزگە شىعارما­لارىنا ۇقسامايدى. «رومەو-دجۋلەتتا», «وتەللو» سياقتى شىعارمالارىندا ءبارi ايقىن. «گاملەتتi» – حح, ححI عاسىر­لاردىڭ جازۋشىلارى جازدى دەسەڭ, سەنەدi جۇرت. ويتكەنi, بولاشاق عاسىرلاردىڭ ستيلiن تانۋعا بولادى. بiر قويىلىمنىڭ iشiندە ەكiنشi قويىلىمنىڭ ءجۇرۋi – ول كەزدiڭ دراماتۋرگياسىنا ءتان ەمەس. سوڭعى بiر ەلۋ جىلدىڭ كولەمiندە شەكسپير جەكە تۇلعا ەمەس, ۇجىمدىق دراماتۋرگ دەگەن پiكiر ايتىلىپ ءجۇر. ل.تولستويدىڭ شەكسپيردi جەردەن الىپ, جەرگە سالاتىن بiر سىن ماقالاسى بار. شەكسپير شىعارمالارىندا الا-قۇلالىق بار ەكەنi راس. مەن وعان قوسىلام. بiراق «گاملەت» ونداي شىعارمالار قاتارىنان ەمەس.
مەن مەنسiنە قويمايتىن تەاتردىڭ ويىنىنا بiرiنشi رەت ريزا بولدىم. بiر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, ۇيالماستان باسقالارعا كورسەتۋگە تۇراتىن قويىلىم. ۇلى دراماتۋرگ ءوزiنiڭ ۇلىلىعىمەن شاعىن ۇجىمدى بيiكتەتiپ تۇر. بۇرىن تەاترعا كەلگەندە كiشكەنتاي اۋىلدىق ساحنانى كورگەندەي بولۋشى ەدiم. بۇل جولى ساحنا كەڭەيiپ كەتتi. الەمدiك دەڭگەيدەگi تەاتردا وتىرعانداي كۇي كەشتiم. دراماتۋرگتiڭ ۇلىلىعى ءبارiن دە جۋىپ-شايدى.
دراماتۋرگيا جوق جەردە جاقسى سپەكتاكل بولمايدى. مەيلi ءارتiس باسپەن تۇرسىن, اياقپەن ءجۇرسiن, دراماتۋرگياسىز ويىن كورiنبەيدi. بۇل جولى ارتiستەردiڭ ءبارi عاجاپ وينادى. ۇلكەن-كiشi دەپ بولە-جارۋدىڭ ءجونi جوق. ويتكەنi, دراماتۋرگ ماتەريال بەرiپ وتىر. كادiمگiدەي كەرەمەت, ءبارi انىق. دومبىرا iشەگiن باپتاپ, تارتىپ قويعانداي. قولىڭا الىپ, تارتا بەرەتiندەي. بiرiنشi رەت كوڭiلiمە قونعان, مەن ريزا بولعان قويىلىم بولدى. جازۋشى, دراماتۋرگ رەتiندە قاراماي, ناعىز كورەرمەن رەتiندە ريزا بولدىم.

اسىلبولات ىسماعۇلوۆ,
قر ەڭبەك سiڭiرگەن ءارتiسi:

– جالپى العاندا, قويىلىم كوڭiلدەن شىقتى. ارينە, كەيبiر جەرلەرiن باسقاشا قويۋ كەرەك پە دەگەن وي تۋدى. ايقاي كوپتەۋ كورiندi. تەك گاملەتتiڭ جانايقايى عانا جۇرەككە جەتتi بiلەم. شىنايى شىقتى. مۋزىكاسى دا كەيبiر تۇستا ارتىقتاۋ بولدى ما دەپ قالدىم. ارتiستەر كەلiپ پەسا ويناعاندا ۋ قۇياتىن ساتكە اكتسەنت بەرۋ كەرەك ەدi. كينودا ونى «ستوپ-كادر» دەيدi. ۋعا قاراپ قالعان كەزدە كورول مەن ونى باعىپ تۇرعان گاملەتتiڭ بەت جۇزiندەگi وزگەرiس, ءسال ءۇزiلiس جاسالسا, انىق بايقالار ەدi. بولاتتىڭ وزiنە دە ايتتىم مۇنى. ءالi دە جالاڭ قيمىلدان گورi iشكi تۇيسiكپەن ۇندەسەتiن تۇستارىن ويناتۋ كەرەك سياقتى. دەگەنمەن, «كوش جۇرە تۇزەلەدi» دەيمiز عوي. تەاتردىڭ كۇن وتە كەمەلدەنە بەرەتiن جاقسى قاسيەتi بار. العاشقى تولقۋدىڭ كەزiندە ازداپ اۋىتقۋلار بولۋى ىقتيمال. ونىڭ ۇستiنە ەكiنشi قۇرامداعى ارتiستەردiڭ ويىنىن كورۋ قاجەت. ناقتى باعانى سوندا قويا جاتارمىز. بەتالىستارى وتە جاقسى.
ال جالپى العاندا, كوستيۋمدەرi بۇگiنگi كورەرمەنگە ارنالعان. قابىلداۋعا, تۇيسiنۋگە جەڭiل. قازiرگi زامانمەن جاقسى پاراللەل جۇرگiزiلگەن.

الما ۋماروۆا,
استانا قالاسىنىڭ
№58 قازاق ورتا مەكتەبiنiڭ ديرەكتورى:

– جالپى, شەكسپيردiڭ شى­عارمالارىن قويۋ قاي تەاترعا بولسا دا, ۇلكەن ابىروي دەپ ويلايمىن. ول – ۇلكەن جاۋاپ­كەرشiلiك تە. «گاملەت» قويى­لادى دەگەننەن تاعاتسىزدانا كۇتiپ ءجۇردiم. ءوزiم تەاترعا جيi كەلەتiن كورەرمەن بولعان سوڭ, تۇڭعىش پرەمەراسىن وتكiزiپ العىم كەلمەدi.
بۇل قويىلىمدا ۋاقىتپەن ساناسپايتىن تەرەڭ وي بار. ادامدى نە iستەپ, قالاي ءومiر ءسۇرiپ ءجۇرمiن دەپ ويلانتادى. پەندە عۇمىردا جيعان-تەرگەننiڭ بارلىعى الدامشى, وپاسىز ەكەندiگiن پاش ەتەدi. ابايشا ايتساق, «ولسەم, ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» دەگەندi گاملەت تە باسىنان كەشiرگەنiن كوردiك. ونىڭ دا iشi تولعان ۋ-زاپىران, قولىندا بيلiك, كوكiرەك كوزi وياۋ بولسا دا تۇك بiتiرمەي, تەك ادامداردىڭ ازعىندىعىنىڭ شيەلەنiسكە تۇسۋiنەن سىرتىن دۇردەي ەتۋگە بەيiمدiگiن جەكە باسىنىڭ ارپالىسىمەن اشكەرەلەيدi. وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشiن دە ماڭگiلiك تاقىرىپتار وزەكتi بولىپ قالا بەرمەك. كەز كەلگەن ادام ادامزاتقا ورتاق اسىل قاسيەتتەرiمەن عانا سانالى ءومiر سۇرمەك دەگەندi اشىپ جەتكiزدi ارتiستەر. تاماشا ويناپ شىقتى. قويى­لىمنىڭ كورەرمەن جۇرەگiنە جەتكiزەر اقيقاتى ادامي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا جول سiلتەيتiنi انىق. «گاملەت» كوڭiلiمنەن شىقتى.

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button