ن.بايىربەك: بالا دەسە ەت-جۇرەگى ەلجىرەمەيتىن ادام كەمدە-كەم. ءبىز سولاي ويلايمىز. ايتسە دە, بالانى اركىم ارقالاي سۇيەدى ەكەن.
كەيىپكەرىمىز, ەكى بىردەي مۇگەدەك بالانى ماپەلەپ ءوسىرىپ وتىرعان جاس انا ايگەرىم اسانوۆانى تىڭداپ كورەلىك.
ءا.اسانوۆا: مەنىڭ ەكى بالام بار. بىراق, ەكەۋىن بوسانعان كەزدە دە دەنساۋلىعىندا كەمىستىكتەر بولىپ تۋىلدى. ءبىرىنشى بالام دۇنيەگە كەلىسىمەن, ەكى كۇننەن كەيىن ونىڭ «قاسقىراۋىز» ەكەنى انىقتالدى. ياعني, اۋىز قۋىسىنداعى ۇستىڭگى تاڭدايى جوق ەكەن. دارىگەرلەر تەكسەردى, گەنەتيكالىق جاعىنان ەشقانداي كىلتيپان تابا المادى. ءسويتىپ, جولداسىمىز ەكەۋمىزدىڭ قانىمىز سايكەس كەلمەيدى دەپ ايتتى. ونى دا تەكسەرتتىك. بىراق, كەيىن ول دا راستالعان جوق. سونىمەن, تاعدىردىڭ جازعانى شىعار دەپ, كوڭىلدەگى كىربىڭدى ەلەمەۋگە تىرىستىق. بالامىزدىڭ اۋزىنا وتا جاساتۋ ءۇشىن جۇگىردىك. ءسويتىپ ۇلكەن قىزىمىز ون ءبىر ايلىق بولعاندا ءبىرىنشى رەت انا مەن بالا ورتالىعىندا وتا جاساتتىق. حيرۋرگ دارىگەر وتا جاساتىپ جاتقان اتا-انالاردىڭ ءبارى پالەنباي دوللاردان تاستاپ كەتەتىنىن ايتىپ, بىزگە ەمەۋرىن تانىتۋمەن بولدى. شامامىزعا قاراي ءبىز دە اقشا بەردىك. كۆوتامەن بارعان بولساق تا. الايدا, ارادا بىرنەشە اي وتكەندە وتا جاساپ, تىككەن اۋىز قۋىسىنداعى تاڭداي ەتى قايتادان جىرتىلىپ كەتتى. وتا ءساتسىز بولدى. ءسويتىپ, ءبىر جىلدان كەيىن قايتادان وتا جاساتۋعا تۋرا كەلدى… بۇل ۋاقىتتا مەن ەكىنشى بالاعا جۇكتى بولاتىنمىن. ونى الدىرعىم كەلگەن جوق. ويتكەنى, ءسابيدى اللانىڭ بەرگەن ءبىر سىيى دەپ قابىلدادىم. ول بالا جەتى ايلىعىندا دۇنيەگە كەلدى. ياعني, شالا تۋىلدى. وكىنىشكە قاراي, ەكىنشى قىزىمنىڭ دا دامۋى ويداعىداي بولماي شىقتى. ءدارىگەرلەر ءسابي تۋىلعانعا دەيىن ەشتەڭە انىقتاپ, ەشتەڭە ايتپاعان سوڭ بۇل مەن ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي ەدى. بالانى كورگەندە ءوزىم شوشىپ كەتتىم. ءويتكەنى, ونىڭ وڭ قولىندا ءتورت ساۋساق, ال اياقتارىندا تاعى دا سولاي بىرىگىپ بىتكەن ساۋساقتار بولدى. ەكى اياعىندا دا سونداي كەمىستىكتەر بار. دارىگەرلەر شالا تۋعاندىقتان, قىزىمدى جان ساقتاۋ بولىمىنە الىپ كەتتى. كەيىن ونى كورۋگە بارعاندا اۋىر كۇيگە ءتۇستىم. بولىمدەگى باس پەدياتر مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ, وتىرعىزىپ قويىپ, جەكىرە سويلەدى. «ءبىرىنشى بالاڭ اۋرۋ بولا تۇرا ەكىنشى بالانى نەگە كوتەردىڭ؟ ءبىرىنشى بالاڭ دا, ەكىنشى بالاڭ دا اۋرۋ. ەرتەڭ وسكەن سوڭ ولار سەنى كىنالايتىن بولادى. الدى-ارتىڭدى نەگە ويلامادىڭ؟ ەندى سەن جاعدايدى ۋشىقتىرما, بالادان باس تارتۋ قاعازىن جاز دا, وسىندا قالدىرىپ كەت. ول ەرتەڭ ادام بولمايدى. ءتىپتى, ءتىرى بولسا دا, نە جۇرە الماي, نە سويلەي الماي, ميى دامىماي, مۇگەدەك بولىپ قالادى» دەدى. مەن قورىققانىمنان اناما تەلەفون شالدىم. جاعدايدى ايتتىم. انامنىڭ ءبىر قۇربىسى بولاتىن, مۇگەدەك قىزى بار ەدى. جاسى ون تورتكە كەلسە دە, ءالى كۇنگە ءتوسەكتە جاتاتىن. مي جاعىنان دامىماي قالعان. نە جۇرمەيدى, نە ءسويلەمەيدى. سول بالا ءۇشىن كۇيەۋى وتباسىن تاستاپ كەتكەن. انام سول ايەلدى ەسىمە سالىپ, ءوزىنىڭ مەن ءۇشىن الاڭدايتىنىن ايتتى. ءسويتىپ: «ەگەر ءدارىگەرلەر بالانى تاستاپ كەت دەسە, تاستاپ كەت. مەن سەنىڭ ءومىر بويى مۇگەدەك بالامەن ارپالىسىپ وتكەنىڭدى كورە المايمىن. مەن دە انامىن, سەن بالانى ويلاساڭ, مەن سەنى ويلايمىن», – دەدى انام. بۇدان سوڭ ۇزاق ويلاندىم. ءبىر جاعىنان قاتتى قورىقتىم. بالانىڭ بولاشاعى جوق بولسا, وندا نەسىنە ونى الىپ كەتىپ, باۋىر باسىپ, ءوزىمدى قيناۋىم كەرەك دەدىم. ءسابيدىڭ ءومىر سۇرەتىنىنە سەنگەن جوقپىن. ءسويتىپ, بالانى شىنىمەن قالدىرىپ كەتۋگە بەل بۋدىم… ەكى-ءۇش كۇن شىدادىم. بالامدى كورۋگە بارماي قويدىم. ءۇشىنشى كۇنى جان ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ باس پەدياترى ماعان كەلدى دە, بالادان باس تارتۋ قاعازىن جاز دەدى. مەن قايتادان ويلاندىم. سول ءسات اناممەن عانا ءسويلەسىپ وتىرعانمىن. بىراق تا سوڭعى ساتتە انام دا ءوز ويىن جاسىرمادى. قانشاما جەتىم بالالاردىڭ شەتەلدىكتەرگە بەرىلىپ جاتقانىن, اۋرۋ بالالاردىڭ دونورلىق ماقساتتا پايدالانىلۋى ءمۇمكىن ەكەنىن ايتىپ, جىلادى. مەن سول ساتتە بالامدى سوڭعى رەت كورىپ قالايىنشى دەپ, رەانيماتسياداعى ءسابي جاتقان شىنىنىڭ قاسىندا جىلاپ تۇرعانمىن. شالا تۋىلعان ءسابي وتە كىشكەنتاي ەدى. بىراق دەم الىپ, ۇيىقتاپ جاتتى. شىنىمەن بالامدى ءوسىرىپ, ورگاندارىن الىپ ساۋداعا سالىپ جاتسا, نە بولادى دەگەن وي مەنىڭ جۇرەگىمدى ۇشىردى. قانشا دەگەنمەن, ىشتەن شىققان بالام ەمەس پە, ءوزىمنىڭ قالاي قاتىگەز ويلارعا بەرىلىپ كەتكەنىمە وكىنىپ, تاعى دا جىلاپ الدىم. ءسويتىپ, بالامدى قالدىرعىم كەلگەن جوق. ءدارىگەردىڭ اكەلىپ قالدىرعان قاعازىن جىرتىپ تاستادىم دا, بالامدى الىپ كەتەتىنىمدى ايتتىم…
ر.جۇمابەكوۆا: قازىر جولداسىڭىزبەن بىرگە تۇراسىز با؟
ءا.اسانوۆا: ءيا.
ر.جۇمابەكوۆا: كىشكەنتايىڭىز قازىر نەشەدە؟
ءا.اسانوۆا: ءۇش جارىم جاستا.
ر.جۇمابەكوۆا: بالا ءسويلەي مە؟
ءا.اسانوۆا: اللاعا شۇكىر, ءسويلەيدى. ەكى جاسىنان باستاپ ءجۇردى. بىراق, ەكى جاسقا دەيىن بالانىڭ وزدىگىنەن جۇرە الماي جاتقانىن كورىپ, مۇگەدەكتىككە شىعارۋعا تالپىنعانىمدا كوپتەگەن قيىندىقتارعا تاپ بولدىم. دارىگەرلەر بالانى مۇگەدەككە جاتپايدى دەپ, بەت باقتىرمادى. بىراق ونىڭ اياعىنىڭ كەمىستىگى ءبىر بولەك, قولىندا ءتورت ساۋساق قانا بار, ءوز بەتىنشە نە قاسىق, نە قالام ۇستاي المايدى عوي. وسىنى ايتىپ, قانشا ءجۇگىرسەم دە, ەڭبەككە جارامدىلىق جاعدايىن تەكسەرەتىن ساراپشى-دارىگەرلەر بالانى مۇگەدەكتەر قاتارىنا جاتقىزعان جوق. ول كەزدە مەن ءتىپتى قىزىمنىڭ ءجۇرىپ كەتەتىنىنە دە كوزىم جەتپەيتىن ەدى. ءبىر اياعى قىسقالاۋ. ءسويتىپ, اندا جۇگىرىپ, مىندا جۇگىرىپ, امالسىز سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆكە حات جازدىم. ەكى بالامنىڭ جاعدايىن ايتىپ, ەكەۋىن دە مۇگەدەكتەر قاتارىنا قوسپاي وتىرعانىن ايتىپ, شاعىندىم. سودان كەيىن عانا الگى ورتالىقتىڭ ساراپشى دارىگەرلەرى حابارلاسىپ, ەكى بالامدى دا مۇگەدەكتىككە شىعارىپ بەردى.
جالپى مەن ۇلكەن قىزىما ەكىنشى رەت وتا جاساتقاندا, اللاعا ءشۇكىر ءساتتى ءوتتى. قازىر قىزىم بەس جاسقا تايادى. سوڭعى جىلدارى ءايتەۋىر سوزدەرىن تۇسىنە باستادىق. وزگەلەر تۇسىنبەسە دە, اكەسى ەكەۋمىز ۇعامىز. سوندىقتان, ول بالانى مۇگەدەكتىكتەن شىعارعان. ال ەكىنشى قىزىما ءالى وتا جاساتقان جوقپىز. ويتكەنى, اياعىن باسىپ, ەندى عانا ءجۇرىپ ءجۇرگەن سوڭ, قورقىپ وتىرمىن. وتادان سوڭ قايتادان جاتىپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنەمىن.
ر.جۇمابەكوۆا: نەگىزىندە, حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى جيناعان تاجىريبەسى بويىنشا, سىزدىكى دۇرىس. بالا بەس جاسقا دەيىن ءوسىپ-ءونىپ, تاربيە الىپ, العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتۋى كەرەك ەكەن. سوندىقتان, الگىندەي ۇلكەن وتاعا بەس جاستان سوڭ اپارعان دۇرىس تا شىعار.
وزدەرىڭىز قاي جاقتان كەلدىڭىزدەر؟
ءا.اسانوۆا: كوبىسى بىزگە «سەمەي جاقتان كەلگەن جوقسىڭدار ما؟» دەپ جاتادى. بىراق, ءبىز ول ايماقتان ەمەسپىز. مەن وڭتۇستىكتەنمىن. جولداسىم قاراعاندىدان. بىراق ءبىز بارىنەن سۇراستىرىپ ءجۇرمىز, اتا-بابالارىمىزدا مۇنداي كەمىستىكتەر بولعان ەمەس. تۋىستارىمىزدىڭ اراسىندا دا ونداي جوق.
ر.جۇمابەكوۆا: راس, ەكولوگيانىڭ سالدارىنان دەپ تاپسا, ءبارى سەمەي جاقتى ويلايدى. بىراق سەمەيدەن دە باسقا جەرلەردە ەكولوگيالىق پروبلەما كوپ.
ن.بايىربەك: رىستى ماعاۋياقىزى, سىزگە ءبىر سۇراق. ايگەرىم ماسىموۆكە حات جازعانعا دەيىن بالانى مۇگەدەكتىككە شىعارا الماي كەلدىم دەپ وتىر. ونىڭ اياق-قولىنداعى كەمىستىكتەرگە قاراماي, تەكسەرۋدەن كەيىن دارىگەرلەر ساۋ ادامنىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ وتىرعان. ياعني, كەمىستىكپەن تۋىلعان بالانىڭ كىلتيپانسىز داميتىنىنا سەنىم ءبىلدىرگەن. وسى قانشالىقتى زاڭدى؟
ر.جۇمابەكوۆا: بۇل جەردە, ءسوز جوق, بالانىڭ قۇقى بۇزىلعان. نەگە دەسەڭىز, ونىڭ تۋا ءبىتتى كەمىستىكتەرىن كوزبەن كورە وتىرىپ ساراپشى دارىگەرلەردىڭ مۇگەدەكتىكتى راستاماعانى دۇرىس بولماعان.
ل.قويشيەۆا: ارينە, قۇقى بۇزىلعان. ال مۇگەدەكتىككە شىعارسا, ول بالانى اسىراۋشى ادامعا از دا بولسا الەۋمەتتىك كومەك بولار ەدى عوي.
ن.بايىربەك: جالپى مۇگەدەكتىككە شىعارۋ ماسەلەسىندە وسىنداي قيسىنسىزدىق كوپ بولىپ تۇراتىنىن بىلەمىز. ال بالالارعا قاتىستى مۇنداي قۇقىق بۇزۋشىلىق بىزدە, استانا قالاسىندا قانشالىقتى ءجيى ورىن الادى؟
ر.جۇمابەكوۆا: مەن ونى ناقتى ايتا المايمىن. نەگە دەسەڭىز, بىزگە شاعىمدانعان نەمەسە وسىنداي وقيعانىڭ تىركەلگەن كەزى بولعان جوق. بىراق, بۇل بالانىڭ قۇقى مۇلدەم بۇزىلمايدى دەگەندى ءبىلدىرمەيدى. مەنىڭ ويىمشا, اسىرەسە بالانى مۇگەدەكتىككە وتكىزۋ ءماسەلەسىندە الدىمەن بالانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ويلاۋ كەرەك. الەۋمەتتىك جاعدايىن جاساۋ دەگەن – ول بالانىڭ قۇقىن قورعاۋ دەگەن ءسوز. ياعني, ول دەنساۋلىعىنا عانا قاتىستى ماسەلە ەمەس. سول سەبەپتى دە, قازىر مەديتسينا سالاسىنا الەۋمەتتىك جاعداي دەگەن ۇعىم ەنگىزىلىپ جاتىر.
ەكىنشىدەن ايتقىم كەلەتىنى, كوپ جاعدايدا بىزدەگى اتا-انالار بالانىڭ قۇقىنا تىم سەلقوس قارايدى. كوبىنەسە كەلمەيدى, ماسەلەنى ايتپايدى. مىناداي جاعدايدا دا, كەڭەس وكىمەتىنەن كەلە جاتقان ۇعىم بولسا كەرەك, مەملەكەتتىك مەكەمە ايتسا بولدى, سوعان سەنىپ, باس شۇلعىپ جۇرە بەرەمىز. دۇرىسى, ايگەرىم سەكىلدى, بالانىڭ قۇقىن تالاپ ەتىپ, ءتيىستى ورىندارعا حات جازىپ, جۇگىرۋ كەرەك. اركىم قاي جەردە بولسا دا بالاسىنىڭ قۇقىن قورعاي ءبىلۋى قاجەت.
بۇل جەردە, مىسالى, ايگەرىمنىڭ ەكى بالاسىنان دا باس تارتپاي, ماپەلەپ, ءوسىرىپ وتىرعانى – وزگەلەرگە ۇلگى بولاتىن جاعداي.
ل.قويشيەۆا: بۇل – ۇلكەن ەرلىك.
ر.جۇمابەكوۆا: ءيا, ەرلىك. نەگىزىندە, بالانىڭ قۇقىن قورعاۋ دەگەن وتباسىنان باستالادى. ءتىپتى, ءسابي انانىڭ قۇرساعىندا جاتقان كەزدەن باستاپ ونىڭ بولاشاعىن ويلاپ, بالا باقىتى ءۇشىن كۇرەستى باستاۋ قاجەت.
ل.قويشيەۆا: بىزدە وسىنداي كەمىستىگى بار بالالاردى گيمناستيكامەن نەمەسە باسقا دا شارالار ارقىلى دامىتۋعا, ولارمەن جۇمىس ىستەۋگە ارنالعان ورتالىقتار بار ما؟ ولار تەگىن جۇمىس ىستەي مە؟
ر.جۇمابەكوۆا: بار. استانادا بالالارعا ارنالعان ءۇش وڭالتۋ ورتالىعى بار.
ل.قويشيەۆا: ال ايگەرىم, سونداي تەگىن ورتالىققا بالالارىن اپارىپ, يگىلىگىن كوردى مە ەكەن, سونى سۇراعىم كەلىپ وتىر.
ءا.اسانوۆا: مەن كىشكەنتاي بالاممەن ءالى بارعان جوقپىن. بىراق ۇلكەن قىزىمدى اپارعانىمدا, وندا سال اۋرۋىمەن اۋىراتىن بالالار كوپ جاتاتىنىن كوردىم. ولاردىڭ ميى دامىماي قالعان, سوندىقتان, اياق-قولدارىن يگەرە المايدى. قوزعالۋى قالىپسىز. سوندىقتان, قىزىم ول بالالاردان شوشىپ, جىلادى. ءسويتىپ, بارعىسى كەلمەدى. سول سەبەپتى, ءبىز دە اپارمايتىن بولدىق. بىراق قازىر لوگوپەدتىك بالاباقشاعا بارادى. وتادان كەيىن ءتىلىن تۇسىنە باستادىق دەپ وتىرمىز عوي, سول باقشادا ارنايى مامانداردىڭ اينالىسۋى ارقاسىندا سويلەۋى دۇرىستالىپ كەلە جاتىر. ءوزى قازىر بەسكە تايادى.
* * *
ن.بايىربەك: قالامىزداعى مامانداندىرىلعان بالالار ءۇيىندە ءبىر كوزى كورمەگەنى ءۇشىن اتا-اناسى باس تارتقان بالالار بار. نەمەسە ءبىر قولى قىسقا بولعانى ءۇشىن, جۇرەگىندە تەسىك بولعانى ءۇشىن, جالپى وسىنداي دەنساۋلىعىنداعى كەمىستىگى ءۇشىن تۋعان بالاسىنان باس تارتىپ جاتقان انالار از ەمەس.
ع.ابرايىموۆا: ءيا, مامانداندىرىلعان بالالار ۇيىندە سونداي بالالار كوپ. مەنىڭ ويىمشا, بىزدەگى پەرزەنتحانالاردا جاس انالارمەن سويلەسىپ, ولارعا اقىل-كەڭەس بەرەتىن پسيحولوگتاردىڭ, الەۋمەتتىك پەداگوگتاردىڭ بولماۋى – ەڭ ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ءايتپەسە, مىنە, ءبىزدىڭ الدىمىزدا ايگەرىم ءوزىنىڭ جاعدايىن ايتىپ وتىر عوي. بۇل قىزعا پسيحولوگيالىق قولداۋ كورسەتىپ, دۇرىس جول نۇسقاپ, قايىرلى نارسەنى ايتۋدىڭ ورنىنا ونداعى پەدياترلار بالادان باس تارت دەپ ۇگىتتەگەن. مەنىڭشە, بۇل دۇرىس ەمەس.
ن.بايىربەك: شەتەلدىكتەرگە جەتىم بالالاردى اسىراۋعا بەرۋ ماسەلەسى بىزدە ون جىلدان بەرى قوزعالىپ كەلەدى. وسى ماسەلە بويىنشا قىزۋ پىكىرتالاس تۋىنداعاندا رەسمي ورىنداردىڭ «شەتەلدىكتەرگە اۋرۋ بالالاردى عانا بەرىپ جاتىرمىز» دەگەن ءۋاج ايتىپ كەلگەنى دە جاسىرىن ەمەس. ال, شىن مانىندە اۋىرمايتىن ادام جوق قوي.
ر.جۇمابەكوۆا: جاڭا تۋعان بالالاردىڭ 80 پايىزىنىڭ دەنساۋلىعىنان ايتەۋىر ءبىر اۋرۋ تابىلاتىنى راس.
ءا.اسانوۆا: ساۋ بولىپ تۋىلىپ, بىرنەشە جىلدان كەيىن اۋرۋى ءبىلىنىپ, جاتىپ قالىپ جاتقان بالالار دا از ەمەس قوي. سوندا ءبىز ءوزىمىز تۋعان بالانىڭ ءبىر جەرى اۋىرعانى ءۇشىن تاستاپ كەتە بەرەتىن بولساق, وندا كىم بولعانىمىز؟ مەن دە وسىنى ءتۇسىنبەيمىن. تەلەديداردان اتا-اناسى تاستاپ كەتكەن مۇگەدەك بالالاردى كورگەن كەزدە جۇرەگىم اۋىرادى. ونداي كەزدە, شىنىمدى ايتسام, وتىرىپ جىلاپ الامىن. ويتكەنى, ءوزىمنىڭ قىزىمدى تۋعان كەزدەگى جاعداي ەسىمە تۇسەدى.
مەنىڭ ويىمشا, ءاربىر بالا ومىرگە كەلگەننەن كەيىن, وعان اللانىڭ ءناسىپ ەتكەن ءبىر باقىتى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى, بالانىڭ ءبىر جەرى كەمىس بولىپ تۋسا دا, ونىڭ باسقا ءبىر سەزىمى, باسقا ءبىر قابىلەتى وزگە بالالاردان ارتىق بولىپ تۋاتىنىنا ءوز باسىم كۇماندانبايمىن. مىسالى, مەنىڭ بالالارىمنىڭ دەنە مۇشەلەرىندە كەمىستىگى بولعانىمەن, ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى, ميىنىڭ دامۋى جاعىنان كەيبىر بالالاردان الدەقايدا ارتىق ەكەنىن ءوزىم بىلەمىن. ولار ومىرگە قۇشتار بولىپ كەلەدى. ءومىردى سۇيەدى.
ر.جۇمابەكوۆا: ايگەرىمگە قاراپ, مىنا ءبىر نارسەلەر ويىما ءتۇسىپ وتىر. بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ دەپارتامەنتى بولعاننان كەيىن بىزگە نەشە ءتۇرلى جاعدايداعى اتا-انالار كەلەدى. كەشە عانا كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ ماسەلەسى بويىنشا كوميسسيانىڭ ءماجىلىسى بولىپ ءوتتى. جيىندى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى ءاسيما بيمەندينا ءوزى ءجۇرگىزدى. ءبىز سونىڭ مۇشەسىمىز. سوندا ايتايىن دەگەنىم, سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدا بىزدە بالاسىنان باس تارتىپ جاتقان اتا-انالار وتە كوپ. ايگەرىم ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنىڭ مۇگەدەك بولاتىنىن, دەنە مۇشەلەرىندە كەمىستىك بارىن بىلە تۇرا, ونى جەتىمدەر قاتارىندا تاستاماي, الىپ كەتىپ, ماپەلەپ ءوسىرىپ وتىرسا, بىلايعى ومىردە ساپ-ساۋ, ءاپ-ادەمى بالالارىن «مەن مۇنى اسىراي المايمىن» دەپ تۇرىپ, تاستاپ كەتىپ جاتقاندار بار. ءتىپتى, ون تورتكە كەلگەن, ءوسىپ قالعان بالاسىن سولاي اكەلىپ, جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزىپ كەتكەندەردى كورىپ ءجۇرمىز. ونداي اتا-اناعا نەگە ءويتتىڭ دەپ, قاتتىراق سويلەي باستاساق, «سەندەردىڭ جۇمىستارىڭ بولماسىن, مەنىڭ جاعدايىم جوق, ءوزىم اۋىرامىن. بالانى اسىرايمىن با, جوق پا, ءوزىم بىلەمىن» نەمەسە «تۇرعىن ءۇيىم جوق», «پالەن جوق, تۇگەن جوق» دەپ تۇرىپ الادى. وكىنىشكە قاراي, سولاردىڭ كوبى – ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر.
وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك, نە ىستەۋ كەرەك, استاناعا كىلەڭ كۇنىن كورە الماي جۇرگەن, ازىپ-توزعان ازاماتتار كەلىپ الىپ, بالاسىنان باس تارتىپ جاتىر ما, الدە باسقا سەبەبى بار ما – وسىنى زەرتتەۋ كەرەك بولىپ تۇر. ويتكەنى, باسقا جاقتاردى بىلمەيمىن, ءدال ءبىزدىڭ استانادا وسىنداي جاعدايلار كوپ. وتكەن 2012 جىلدىڭ وزىندە استانا بويىنشا ءبىز 17 اتا-انانى قۇقىنان ايىرۋعا ءماجبۇر بولدىق.
ن.بايىربەك: ءوز تالاپتارى بويىنشا ما؟
ر.جۇمابەكوۆا: ءوز تالاپتارى بويىنشا.
ن.بايىربەك: راسىندا دا, بىزدە مىندەتسۋ, ماسىلدىق پسيحولوگيا باسىم سياقتى. مامانداندىرىلعان بالالار ۇيىنە بارعانىمىزدا دا, كەيبىر اتا-انالاردىڭ جاڭا تۋعان ءسابيىن «سەندەر مەملەكەتتىك مەكەمەسىڭدەر, بالامدى باعىپ بەرۋگە مىندەتتىسىڭدەر»,- دەپ تۇرىپ, سابيلەرگە ۋاقىتشا قارايتىن بولىمگە اكەلىپ, بالاسىن وتكىزەتىن كورىنەدى.
ر.جۇمابەكوۆا: ءيا, سولاي ءسويلەيدى.
ن.بايىربەك: شىن مانىندە, بالانىڭ بەس جاسقا دەيىنگى تاربيەسى ونىڭ بۇكىل ادامنىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىنى راس بولسا, وسى ءسابي شاعىندا ونىڭ بويىنا مەيىرىم ۇيالاتىپ, ءوزىمىز بالاعا مەيىرىممەن قاراۋىمىز قاجەت ەمەس پە. ال «سەن قارا» دەپ, مەملەكەتتىك مەكەمەگە تاستالعان بالانى كىم تۋعان بالاسىنداي وبەكتەپ, ايمالاپ وتىرادى؟ وندا پالەنباي بالا بار. ال قىزمەتشىلەر – ولار ءبارىبىر ءجاي قىزمەتشى عوي. بالا كۇتىمىنە جۇمىسىم دەپ قارايدى. انانىڭ مەيىرىمىن ولار بەرە المايدى. بالا مەيىرىمگە قانبايدى. ال سول بالاسىن تاستاپ كەتكەن اتا-انالاردىڭ كوبى بالالار ءۇيىنىڭ تارتىبىنە باعىنعىسى كەلمەيدى ەكەن. قالاعان ۋاقىتتا بالانى كەلىپ كورىپ, قىزىقتاپ كەتكىسى كەلەدى. بالاسى قۇددى زووباقتاعى ءبىر ەرمەك قۇرالى سەكىلدى…
جالپى, وسى جاعداي, بالالاردان باس تارتۋ وقيعالارىنىڭ كوبەيىپ كەتكەنى تۋرالى پسيحولوگ رەتىندە, ليمانا اپاي, ءسىز نە ايتاسىز؟
ل.قويشيەۆا: بايقاعانىم, سوڭعى جىلدارى جاعدايىمىز جاقسارعانىمەن, قوعامدا قاتىگەزدىك, مەيىرىمسىزدىك بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سەكىلدى. بۇل ەلىكتەۋشىلىكتەن بە, الدە ادامداردىڭ بويىن ءوزىمشىلدىك بيلەپ العان با – تۇسىنبەيسىڭ. بۇرىن قايتا زامان قيىن كەزدە ادامدار اراسىندا مەيىرىمدىلىك, جىلىلىق بولاتىن… بىزدە وسى قوعامدىق كەلەڭسىزدىككە قۇربان بولىپ وتىرعان وتباسىلار دا از ەمەس. پسيحولوگيالىق داعدارىس ورتالىعى بولعان سوڭ, بىزگە ونداي ازاماتتار كوپ كەلەدى. بالالارىن ۇرىپ سوعىپ, ازاپتايتىن جاعدايلاردىڭ بار ەكەنىنە كۋا بولدىق. مىسالعا, ءبىر جاس كەلىنشەك بىزگە ءجيى تەلەفون سوعاتىن. ءبىراز سويلەسەدى دە, تۇتقانى قويا سالادى. بىرنەشە رەت وسىنداي جاعداي بولدى. سودان كەيىن «سەن قالاي دا بىزگە كەلۋىڭ كەرەك» دەدىم. كەيىن اقىرى جولىن تاۋىپ, الگى ايەل كەلىپ كەتتى. سويتسەك, جولداسى وسى قالادا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ول ءۇش جىل بويى كەلىنشەگى مەن بالاسىن ۇيىندە قاماپ ۇستاعان. ءبىر كۇنى تۇندە ءۇيىنىڭ كىلتىن ۇرلاپ الىپ, كەلىپ وتىر الگى ايەل. وزدەرىنىڭ تۇرلەرىن كورسەڭىز, تۇتقىندا بولعان ادام سياقتى, بالانىڭ دا, كەلىنشەكتىڭ دە ءتۇرى بوپ-بوز. ءۇش جىل بويى كۇن كورمەگەن. ودان بولەك بالاسىن ۇرىپ-سوعىپ, اياعىنان ۇستاپ لاقتىرىپ, قابىرعاعا سوعىپ, ۇتىكپەن قورقىتىپ, بىلگەنىن جاساپ كەلگەن اتا-انالار دا بار ەكەن. ارينە, ولار كوبىرەك ايتقان سايىن, وسىنداي قاتىگەزدىككە قارسى شارا قولدانعان سايىن اياق تارتا باستايتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بىراق مۇندايدى ازاپتاۋشىنىڭ قوعامداعى بەدەلىنە, قىزمەتىنە قاراماي, اشىق ايتىپ ۇيرەنۋىمىز قاجەت.
ن.بايىربەك: وزگەنى قيناعاننان ءلاززات الاتىن, ساديزمگە بوي الدىرعان, بىلايشا ايتقاندا قاتىگەزدىكپەن اۋىراتىن ادامدار نە ءۇشىن كوبەيىپ كەتتى دەپ ويلايسىز؟
ل.قويشيەۆا: جالپى, ءححى عاسىردىڭ نەگىزگى دەرتى – پسيحولوگيالىق دەرت دەپ ايتادى. مىسالى, ءسىز قانداي ادامدارعا جاقىن بولىپ, كىممەن كوبىرەك سويلەسىپ, كىممەن ارالاسساڭىز, سول ادامنىڭ اسەرى تيمەي قويمايدى. ءبارىڭىز دە بايقايتىن شىعارسىزدار, كەيبىر اداممەن اڭگىمەلەسكەندە جانىڭىز راحاتتانىپ, دەمالىپ قالاسىزدار, ال ەندى بىرەۋمەن اڭگىمەلەسكەندە شارشاپ, تۇلا بويىڭىزداعى قۋات ءبىتىپ قالعانداي سەزىنەسىزدەر عوي. مىنە, وسى – ءححى عاسىرداعى پسيحولوگيالىق قۋاتتىڭ وتە باسىمدىققا شىعىپ بارا جاتقانىنىڭ كورىنىسى. بۇل عارىشتىق دەڭگەيگە دە بايلانىستى. ينتەرنەت سەكىلدى ەلەكتروندىق, تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ قولدانىسقا ەنۋىنىڭ دە اسەرى. جالپى بۇرىن ينفەكتسيالىق جۇقپالى اۋرۋلار كوپ بولعان بولسا, قازىر پسيحولوگيالىق اۋرۋ كوپ. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇيكەسى اۋىرادى. ەكىنىڭ ءبىرى دەپرەسسيادا. ەكىنىڭ ءبىرى كۇيزەلىسكە بەيىم. بۇكىل ەۋروپا وسىنىڭ شەگىنە جەتىپ وتىر. ال ءبىز سول جاعدايدى ەندى سەزىنە باستادىق. سوندىقتان, ءاربىر مەكەمەدە پسيحولوگيالىق ورتالىق بولۋى قاجەت. ولاردىڭ حالىققا اقىسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ر.جۇمابەكوۆا: وسى اڭگىمەدەن كەيىن ماعان ءبىر وي كەلىپ وتىر. مەن ءوزى جاسىمنان اتا-اجەمنىڭ قولىندا وسكەن بالاسى ەدىم. سول كىسىلەردىڭ ءسوزى ءالى كۇنگە جادىمدا ساقتالىپ كەلەدى. ەندى ءوزىم ءبىر اۋلەتتىڭ اناسى بولىپ وتىرمىن. نەمەرەلەرىم بار, اجەمىن. كۇندە كەشكىسىن بالالار دا, ءبارىمىز دە جۇمىستان شارشاپ ورالامىز. بىراق, كەشكى داستارحان باسىنا وتىراردا ىلعي دا: «ءستولدىڭ باسىنا تەك جاقسىلىقتى ويلاپ, جاقسى كوڭىل-كۇيمەن كەلىڭدەر»,- دەپ وتىرامىن. جامان ەموتسيا, وتكەن-كەتكەن – ءبارى سىرتتا قالۋى كەرەك دەيمىن. ويتكەنى, شىنىندا دا, ادامدار ءبىر-بىرىنە اسەر ەتەدى.
ل.قويشيەۆا: ءيا, ناعىز ءتاربيەنىڭ ۇياسى سول داستارحاننان باستالادى عوي. داستارحان باسىندا ايتىلعان ءاڭگىمەلەر, جاقسى ءسوزدەر بالانىڭ جادىندا جاتتالىپ قالادى.
ر.جۇمابەكوۆا: وكىنىشكە قاراي, كوبىمىز جۇمىسپەن ءجۇرىپ, سىرتتا تۇرەگەپ ءجۇرىپ تاماق ءىشىپ, ءوز بەرەكەمىزدى ءوزىمىز كەتىرەمىز عوي. ونىڭ اعزاعا دا قانشاما زيانى بار. ال كەشكى تاماققا ءۇي ءىشى تۇگەل وتىرعاندا داستارحاننىڭ بەرەكەسىن كىرگىزۋ كەرەك قوي. داستارحان باسىندا, راسىندا, ونەگەلى اڭگىمە ايتىلادى. ول ءوزى بىرىكتىرەتىن, ورتاقتاستىراتىن باستاۋ ءتارىزدى.
ج.شاكەنۇلى: جالپى سىزدەر ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ كوبى – جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ, ەلەكتروندى عاسىردىڭ بىزگە اكەلگەن زۇلماتتارى. وسىنىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان يماندىلىق الىپپەسىنىڭ ءۇزىلىپ قالۋى مەن ۇلتىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ ساقتالماۋى سالدارىنان. جەتپىس جىلدىق بوداندىق اكەسىن, شەشەسىن, اتاسىن, اپاسىن, اجەسىن بيلەپ, قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگىزىپ, اراق پەن تەمەكىگە ۇيرەتىپ, گەندەرىن ۋلاپ ۇلگەردى. ونىڭ اسىل تۇقىمدارىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا ءولتىردى, قىردى. وسىدان سوڭ يماندىلىق, ۇلتتىق قۇندىلىق ازايدى. ءسابيدى كەلەشەككە دايىنداۋ, ۇلكەن ماقساتتاردى ويلاۋ مۇلدەم قالدى. شىن مانىندە ءبىز ءاربىر قىز بالاعا ۇلتتىڭ اناسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. قىزىمىزدى قولىمىزعا گۇل رەتىندە ۇستاپ, وزگەلەردىڭ كوزىن قىزدىرىپ ءجۇرۋ ءۇشىن وسىرمەي, بولاشاق ءبىر اۋلەتتىڭ, ۇلتتىڭ اناسى دەپ تاربيەلەۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن بالانى قۇرساققا بىتكەن كۇننەن باستاپ ونى ءتاربيەلەۋدى ويلاستىرعان ابزال. قۇرساقتا جاتىپ-اق اناسىنىڭ, سىرتتاعى ادامداردىڭ داۋىسىن ەستي باستايتىن ءسابي سول قۇرساقتان جاقسى ءسوز ەستۋى كەرەك. ادال اس ءسىڭىرۋى قاجەت.
مەن كوپ جاعدايدا ۇيالى تەلەفونىمدى ءوشىرىپ قويامىن. نەگە؟ ءويتكەنى, ول ويدى بۇزادى. مىسالى, مەن جارتى ساعات جۇمىس ىستەپ وتىرىپ, اراسىندا ءبىر تەلەفون قوڭىراۋىنا جاۋاپ بەرەتىن بولسام, قايتادان جازۋعا وتىرعاندا الدىنداعى ويدىڭ جالعاسىن جوعالتىپ الامىن. بۇنىڭ ءبىر دالەلى, ءسىز, مىسالى, ەكى-ءۇش ۇيالى تەلەفوندى قويىپ, سولاردىڭ اراسىنا ءبىر جۇمىرتقا مەن ءبىر جۇگەرى, سوسىن تاعى بىردەڭەنى ءبىر-بىرىنە جالعاپ قويىپ قويىڭىز. تەلەفون قوڭىراۋى الگى زاتتاردى تالقانداپ تاستايدى. بايلانىسىن بۇزادى. ءتىپتى جۇمىرتقانىڭ ءىشىندەگى ۋىزدارىن دا وزگەرتىپ, تالقانداپ جىبەرەدى. ال وسىنداي ميى تالقاندالعان انا مەن اكەدەن تۋعان بالا ەرتەڭ قانداي بولادى؟ بۇگىنگى بالالار تۋا سالا ەڭبەكتەپ بارىپ ۇيالى تەلەفونعا جابىسادى. نەگە؟ ويتكەنى, ءبىز تۋماي جاتىپ ولاردى سول تەلەفونعا ءۇيىر ەتىپ قويدىق قوي.
ن.بايىربەك: ىشتە جاتقاننان سونداي اقپارات سىڭدىردىك دەيسىز عوي؟
ج.شاكەنۇلى: ءيا. تەلەفوندى «سەنىڭ قاجەتتىلىگىڭ مىناۋ» دەپ, وعان جەتكىزىپ قويدىق. ال شىن مانىندە وعان قۇرساقتا جاتقاندا بەرىلۋگە ءتيىس اقپارات جاڭاعى يماندىلىق بولاتىن. اتا-بابامىزدان قالعان بەكزادالىق, تازالىق, تەكتىلىك بولاتىن.
وتكەندە راديودا سويلەپ جاتقان يمامعا ءبىر انا سۇراق قويىپ جاتىر. «وسىلاي دا وسىلاي, مەن بالاما بارىمدى بەرىپ ءوسىرىپ ەدىم, توبەسىنەن قۇس ۇشىرماپ ەدىم. ەندى ابدەن ءوسىرىپ, تۇعىرىنا قوندىرىپ, راحاتىن كورەمىن بە دەپ وتىرعانىمدا, مەنى مىناۋ قارتتار ءۇيىنە اكەلىپ تاستادى» دەدى. سوندا يمام: «جارايدى, ءسىز بالاڭىزعا ءىشكىزگەن, جەگىزگەن شىعارسىز. بىراق سول بالانى قۇرساققا بىتكەننەن, تىم قۇرىسا تۋعاننان باستاپ يماندىلىققا تاربيەلەي الدىڭىز با؟» دەدى… مىنە, بۇل ماسەلەنىڭ جاۋابى – وسى. ءبىز بالامىزدى حارام تاماقتارمەن اۋىزداندىرىپ, تويدىرىپ, جەتكىزگەن سوڭ, ونىڭ بويىنا يماندىلىق دارىتا الماعان سوڭ, ارينە, ەرتەڭ وزىمىزگە ءتيىستى جاۋابىمىزدى الامىز.
ءبىز بۇگىن سول جاعدايدى باستان كەشىپ وتىرمىز. كەمتار بالالاردى ايامايتىنىمىز, ساپ-ساۋ بالانىڭ ءوزىن تاستاپ كەتە بەرەتىنىمىز سودان.
ال ايگەرىم قىزىمىزدىڭ باسىنداعى جاعدايدى اللانىڭ سىناعى دەپ قابىلداۋ كەرەك.. جالپى بالا كەمتار بولىپ تۋىلىپ, قيىنشىلىققا تاپ بولىپ جاتساق, بۇنىڭ دا ارتىندا ۇلكەن ءبىر نىعمەت, جاقسىلىق بولۋى مۇمكىن.
* * *
ن.بايىربەك: كەي انالار بالاسىنان باس تارتىپ, بار باقىتتىڭ قادىرىن بىلە الماي جاتقانىمەن, قاي قوعامدا دا ءبىر بالانىڭ ۇنىنە زار بولىپ جۇرگەن ازاماتتار دا از ەمەس. وسى ورايدا, ەلوردامىزدا, قامقورسىز قالىپ, مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قاراۋىنا الىنعان بالالارعا اتا-انا ىزدەستىرۋ شارالارى ۇيىمداستىرىلىپ تۇراتىنىن بىلەمىز.
ع.ابرايىموۆا: ءيا, ونداي جۇمىستار ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا ءبىز بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ دەپارتامەنتىمەن بىرلەسىپ قۇرعان بازا بويىنشا جۇمىس ىستەيمىز. ول جەردە بارلىق اسىراۋعا بەرىلۋى مۇمكىن بالالار جايلى اقپاراتتار سالىنادى. بالالاردىڭ سۋرەتتەرى, ولاردىڭ قاي جىلى تۋعانى, دەنساۋلىق جاعدايى – تولىق جاريالانادى. ال بالا اسىراپ العىسى كەلەتىن اتا-انالار ارنايى سايتقا كىرىپ, بالالاردى كورىپ, ءوزىنىڭ مەيىرى تۇسكەن بالانى سۇراپ, كەلىپ جاتادى.
رەسپۋبليكالىق بازا ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. قازىر قوڭىراۋ شالىپ, ءوز تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ جاتقان ازاماتتار كوپ. بۇل باعىتتا جۇمىس جاقسى ءجۇرىپ جاتىر.
ن.بايىربەك: سوڭعى جىلدارى بالا اسىراۋعا ءوتىنىش ءبىلدىرىپ جۇرگەندەردىڭ سانى قانشا؟
ع.ابرايىموۆا: 2012 جىلى – 145 وتباسى بالا اسىراپ الۋدى سۇراعان. ولاردىڭ ىشىندە 131 وتباسىلىق جۇپ جاڭا تۋعان شاعىنان باستاپ ءتورت جاسقا دەيىنگى بالالاردان الۋعا ءوتىنىش بىلدىرسە, 14 وتباسى ءتورت جاستان ۇلكەن, ياعني بالالار ۇيىندەگى بالالاردىڭ ءبىرىن السام دەپ كەلدى. ال وسى 2013 جىلدىڭ العاشقى ءتورت-بەس ايىنىڭ وزىندە 83 وتباسى بالا اسىراپ السام دەپ, ءوتىنىش جازىپ وتىر.
ن.بايىربەك: بۇل – بالا سۇراپ, ءتىركەلگەندەردىڭ سانى. ال اسىراۋعا بەرىلگەن بالالاردىڭ سانى قانشا؟
ع.ابرايىموۆا: 2012 جىلى 144 بالا اسىراۋعا بەرىلدى. ونىڭ ىشىندەگى 62 بالا –مامانداندىرىلعان بالالار ءۇيىنىڭ ءسابيى. ياعني, ءتورت جاسقا دەيىنگى بالالار. ال 82 بالا وتباسى ىشىندەگى جاعداي بويىنشا, ياعني وگەي اتا-اناعا تىركەلىپ جازىلدى. وسى 2013 جىلدى ايتار بولساق, قاڭتار ايىنان بۇگىنگە دەيىنگى ۋاقىتتا 43 بالا اسىراۋعا بەرىلىپ وتىر. ولاردىڭ 21-ءى – بالالار ۇيىنەن, ال 22-ءسى وتباسى ىشىندەگى اسىراۋ جاعدايلارى.
ن.بايىربەك: بۇل – قازاقستان ازاماتتارىنا بەرىلگەن بالالار ما؟
ع.ابرايىموۆا: ءيا, قازاقستان ازاماتتارىنا بەرىلگەنى.
ن.بايىربەك: ال شەتەلدىكتەرگە بەرىلىپ جاتقاندار بار ما؟
ع.ابرايىموۆا: سوڭعى جىلدارى شەتەل ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بالا بەرىلىپ جاتقان جوق. ويتكەنى, موراتوري جاريالانعان. بۇل ماسەلە ءالى قاراستىرىلۋدا.
ن.بايىربەك: بالا اسىراپ العاندارعا جاردەماقى تاعايىنداۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەنىن بىلەمىز. ول قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
ع.ابرايىموۆا: بۇل ماسەلە ءالى تولىق شەشىلگەن جوق. بالا اسىراپ العان جاعدايدا جورگەكپۇل سەكىلدى ءبىر مەرزىمدى جاردەماقى تاعايىنداۋ قاراستىرىلىپ جاتىر. زاڭ ءالى قابىلدانعان جوق.
ل.قويشيەۆا: مەنىڭ ءبىر سۇراعىم بار. ەگەر ءبىر ازامات بالالار ۇيىنەن بىرنەشە بالانى اسىراپ الىپ, باققىسى كەلەتىن بولسا, ولارعا مەملەكەت تاراپىنان كومەك بولا ما؟
ر.جۇمابەكوۆا: ارينە, بولادى. ول زاڭمەن تولىق قاراستىرىلعان. بالا اسىراپ العىسى كەلەتىن ازامات ءتيىستى قۇجاتتاردى دايىندايدى. پسيحولوگيالىق جاعىنان, دەنساۋلىعى تۇرعىسىنان, سول سەكىلدى الەۋمەتتىك جاعدايى بويىنشا ءبىراز تەكسەرۋدەن وتەدى. ال قۇجاتتارىن دايىنداپ, ءتيىستى ورىنداردىڭ قولداۋىنا يە بولعاننان كەيىن بالانى پاتروناتتىق تاربيەگە الا ما, الدە ءوز بالاسى ەتىپ جازدىرىپ الا ما – ونى ءوزى بىلەدى. بالا اسىراپ العاندارعا ارنايى جاردەماقى تولەنەدى. مىسالى, پاتروناتقا الىناتىن ءار بالا ءۇشىن اي سايىن – 30 مىڭ شاماسىندا, ال اسىراپ الىنعان بالا ءۇشىن 17 مىڭ 310 تەڭگە كولەمىندە جاردەماقى بەرىلەدى. مۇنداي كومەك 18 جاسقا دەيىن قاراستىرىلعان.
ج.شاكەنۇلى: سوندا 18 جاستان كەيىن بالالاردى مەملەكەت قايدا بارساڭ, وندا بار دەپ جىبەرە سالا ما؟
ر.جۇمابەكوۆا: بۇرىن, راسىندا, 18-گە تولعاننان كەيىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بالالاردى قاراماعىنان شىعاراتىن. ولار وقۋعا بارا ما, جۇمىس ىستەي مە – ءوز جولىن تاۋىپ كەتۋى ءتيىس بولاتىن. ال, قازىر الەۋمەتتىك باقىلاۋ, قولداۋ بار. اتا-اناسىز قالعان بالا قايدا تاربيە السا دا, 23 جاسقا دەيىن ولاردىڭ ءومىرىن, الەۋمەتتىك جاعدايىن مەملەكەت قاداعالاپ, قورعاۋعا الىپ وتىرادى.
ن.بايىربەك: ودان بولەك جەتىم بالالاردى وسكەن سوڭ باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى دە قازىر پارلامەنتتە قارالىپ جاتىر ەمەس پە؟
ر.جۇمابەكوۆا: ءيا, قاراۋسىز قالعان بالالاردىڭ بارىنە باسپانا تۇرعىسىنان دا قولداۋ كورسەتۋ قازىر قاراستىرىلىپ جاتىر.
ع.ابرايىموۆا: بۇل باعىتتا جۇمىس قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. مەكتەپتەردەگى الەۋمەتتىك پەداگوگتارمەن اڭگىمەلەر جۇرگىزىلىپ, ساراپتاۋ جۇمىستارى جاسالىپ جاتىر. بالالاردى قالادا قالدىرماۋ امالدارى قاراستىرىلۋدا.
ر.جۇمابەكوۆا: جاقىندا ءبىر قىزىق جاعداي بولدى. ءبىز وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن استانا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پاتەر بەرگەن اتا-اناسىز بالالاردىڭ جاعدايى قازىر قالاي ەكەن دەپ, اياق استىنان كورىپ كەتۋگە بارعانبىز. تاڭ قالىپ, ريزا بولىپ قايتتىق. اتا-انانىڭ قامقورىنسىز قالعان بالالار باسپاناسى, جۇمىسى بولسا, ءوز بەتتەرىنشە جاقسى ءومىر ءسۇرىپ كەتەدى ەكەن. سوعان كوزىمىز جەتتى. ماسەلەن, ءبىز بارعان ۇيدە ءبىر وتباسىنان جەتىم قالعان ءۇش قىز تۇراتىن. ۇشەۋى سونداي تاتۋ, بىرىنە-ءبىرى باۋىرمال. ۇلكەنى ەكى سىڭلىسىنە باس-كوز بولىپ وتىر. ءۇلكەنى جۇمىس ىستەسە, ورتانشىسى – وقۋدا, ال كىشىسى – مەكتەپتە وقيدى. ارقايسىسى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن ءبىلەتىن, جاپ-جاقسى بالالاردىڭ وتباسى قالىپتاسقان.
ن.بايىربەك: جالپى بىزدە اتا-انانىڭ قامقورىنسىز قالعان بالالارعا جاعداي جاساۋ جولعا قويىلعان, ءيا. زاڭ جاعىنان دا بالالاردى قۇقى تولىق قورعالعان دەۋگە بولادى.
ر.جۇمابەكوۆا: ءيا, ءبارى ويلاستىرىلعان. بالالاردىڭ قۇقىن قورعاۋ تۋرالى زاڭ دا جان-جاقتى قامتىلعان دەۋگە بولادى.
ج.شاكەنۇلى: زاڭ جاقسى بولعانىمەن, ونىڭ كەيدە اتقارىلۋى دۇرىس بولماي جاتادى عوي.
ر.جۇمابەكوۆا: ءيا, اتقارۋشىلار تاراپىنان كوبىنەسە قاتەلىكتەر كەتىپ جاتادى. مىسالى, بالالارمەن جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەنى باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ جۇرەگى تاس بولسا, ەشقانداي جاقسىلىق كۇتۋدىڭ كەرەگى جوق. كوپ نارسە ماماندارعا, باسشىلارعا بايلانىستى.
سوسىن اتا-انالار دا بالاسىنىڭ قۇقىنا سەلقوس قاراۋدى قويۋى قاجەت. مىسالى, بىزگە كەيدە كوپبالالى انالار كەلىپ, كومەك سۇراپ جاتادى. قاراساڭ, اراسىندا ون بەستەگى بالاسىنا قۇجاتىن دايىنداپ بەرمەگەن اتا-انالار دا بار. ءتىپتى, تۋ تۋرالى كۋالىگىن دۇرىستاپ الىپ, قۇجاتتارىن تۇگەندەپ وتىرۋعا شاماسى كەلمەگەن. بۇلاي بولمايدى عوي. قۇجات دۇرىس بولماعان سوڭ, ەشقانداي جەڭىلدىككە دە, باسقاعا دا قول جەتكىزە المايدى. سوندىقتان ايتارىم, بالالاردىڭ جولىن كەسپەۋ كەرەك. ءاربىر اتا-انا بالاسىنىڭ باقىتقا جەتۋى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋى قاجەت.
ءا.اسانوۆا: جالپى بۇگىنگى اڭگىمەمە قورىتىندى رەتىندە ايتارىم, مۇگەدەك بالاسى بار وتباسىلارعا مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن جەڭىلدىكتەر از بولىپ وتىر. سەبەبى, مەن ءوزىم سول جاعدايدى باستان كەشىپ وتىرمىن. تۇرعىن ءۇي جاعىنان ماسەلەم شەشىلمەگەن. ەكى بالامنىڭ دەنساۋلىعى كەمىس بولسا, سونىڭ بىرەۋىنە مۇگەدەكتىگى ءۇشىن ءجاردەماقى الامىن. بالا ءۇشىن جانە سول مۇگەدەك بالانى باعىپ وتىرعانىم ءۇشىن ماعان اي سايىن 37 مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى, بالاسى, اسىرەسە وسىنداي مۇگەدەك بالاسى بار ازاماتتاردىڭ, بالالاردىڭ اقىسىن جەۋگە, ولاردىڭ قۇقىن تاپتاۋعا جول بەرىلمەسە ەكەن. ونسىز دا بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ, قابىرعاسى قايىسىپ جۇرگەن انالاردى تابانىنان توزدىرىپ, كابينەتتە وتىرعان ماماندار كەۋدەسىنەن يتەرىپ, ورىنسىز دورەكىلىك كورسەتە بەرمەسە ەكەن دەيمىن.
ل.قويشيەۆا: بىزدە وڭالتۋ ورتالىقتارى بار دەدىك. بىراق, ءايگەرىم ايتقانداي, ميى زاقىمدانعان, سال اۋرۋلارىن سانا-سەزىمى دۇرىس بالالارمەن قاتار جاتقىزىپ ەمدەيمىز دەۋ – اقىلعا سىيىمسىز نارسە. سوندىقتان, دەنەسىندە عانا كەمىستىگى بار, مۇگەدەك بالالاردى جاتقىزىپ, ەمدەپ, ولاردىڭ دامۋى ءۇشىن ارنايى ماماندار قوسىمشا جۇمىس جۇرگىزەتىن بولەك ورتالىقتار بولسا يگى. ەۋروپا ەلدەرىندە ترەناجەر زالدارى بارلىق ازاماتتارعا تەگىن قىزمەت ەتەدى. ءبىز دە سونداي جاعدايعا جەتسەك دەيمىن. بالالارىمىزدىڭ امان-ەسەن ءوسۋى ءۇشىن, ساۋىعۋى ءۇشىن مەملەكەت بارلىق جاعدايدى جاساي ءتۇسسە ەكەن دەپ ءتىلەيمىن.
ج.شاكەنۇلى: بالا ءتاربيەسىنىڭ باستاۋى انا ءتاربيەسىنەن باستالاتىندىقتان, قىز بالا ءوسىرۋدىڭ قانداي جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن ۇعىنساق ەكەن دەيمىن. ءاربىر ۇلت بالاعا – ۇلتتىڭ اكەسى, قىز بالاعا ۇلتتىڭ اناسى دەپ قاراۋعا ۇيرەنسەك ەكەن. ودان كەيىن بالاباقشاداعى, مەكتەپتەگى ۇستازداردىڭ ورەسىن تەكسەرىپ, ولاردىڭ بالاعا قانشا ىقپال ەتەتىنىن ەسكەرسەك دۇرىس بولار ەدى. ءويتكەنى, ەلدىڭ بولاشاعى – وسى بالالاردا. ولاردى دۇرىس قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وتباسى, ءبىلىم وشاقتارى, قوعام – ءبارى جاۋاپتى ەكەنىن ايتا بەرۋ قاجەت.
ع.ابرايىموۆا: اتا-اناسى باس تارتقان بالالار از بولسا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باقىتى دا ارتار ەدى. سول سەبەپتى دە, ەڭ باستىسى, پەرزەنتحانالاردا انالارعا بالانىڭ قانداي باقىت ەكەنىن ايتىپ ءتۇسىندىرەتىن پسيحولوگتار جۇمىس ىستەسە ەكەن دەيمىن.
ر.جۇمابەكوۆا: بۇرىنعى ايتىلاتىن ەڭ جامان ءسوز – «جاتىرىڭ جامان» دەگەن ءسوز بولاتىن. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ جازۋشى ءىنىمىز ايتىپ وتىرعانداي, ءبارىنىڭ ايەلگە بايلانىستى ەكەنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان, قازاق قىزدارى, ايەلدەر, ءبىز ءوزىمىزدىڭ بويىمىزدى, ويىمىزدى تۇزەۋىمىز كەرەك. جالپى, قوعام بولىپ, ەل بولىپ, ءىس-ارەكەتىمىزدى تۇزەۋىمىز قاجەت. ودان كەيىن ايتارىم, بالا ومىرگە كەلگەننەن كەيىن ولاردىڭ ءبارىنىڭ قۇقى بىردەي. ەشبىر بالانى اق, سارى, مۇگەدەك, ساۋ, ۇل, قىز دەپ بولۋگە بولمايدى. ءبىز ءمۇگەدەك بالالارعا دا مۇسىركەپ قاراۋدان ارىلۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ زاڭمەن بەكىتىلگەن ءوز قۇقىقتارى بار. سونى ساقتاۋعا ءبارىمىز ءمىندەتتىمىز.
ال ومىردەگى ەڭ قورقىنىشتى نارسە, ادامنىڭ مۇگەدەكتىگى, سىرتقى جارىمجاندىعى ەمەس, ىشكى جارىمجاندىعى. سوندىقتان, رۋحاني دۇنيەسى باي, يماندى, ەستى ۇرپاق تاربيەلەۋدى ويلاۋىمىز قاجەت.
ءۇشىنشى ايتارىم, بۇگىنگى كۇنى بالالاردىڭ قۇقىن قورعايتىن زاڭدارىمىز كوپ. ءبارى دە حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي كەلەدى. سول زاڭدى ىسكە اسىرۋ كەزىندە موينىمىزعا قارىز الماۋعا, ءبارىن ادال, ءادىل اتقارۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ال, اتا-انالار, تاعى دا ايتامىن, ءوز بالاسىنىڭ قۇقىن قورعاۋ ءۇشىن, بالا باقىتى ءۇشىن كۇرەسە بىلگەنى دۇرىس. ءويتكەنى, بالا – اتا-اناعا اللانىڭ بەرگەن اماناتى.
P.S. ءاربىر ءسابي سۇيدىرگەن سايىن جاراتۋشى يە ايەل-انانى قايراتتاندىرا تۇسەدى. بالانى بەرگەن سوڭ, وعان ماپەلەپ باعارلىق مەيىرىم, كۇش-قۋات, سابىر, ءتوزىم قوسا بەرەدى. ەندەشە, بالانى سۇيمەۋ, وعان مەيىرلەنبەۋ مۇمكىن ەمەس. بالالار – ءبارىمىزدىڭ ءۇمىتىمىز, كوز قۋانىشىمىز.
دايىنداعان
ءنازيرا بايىربەك
