تاعزىم

اشارشىلىق ارانى

image0067

مارقۇم قيماش سىزدىقوۆ استانانىڭ ابىرويلى اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ەدى. كەزىندە ورال, اقمولا وبلىستارىندا باسشىلىق قىزمەتتەردە بولعان. ەل الدىنداعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ, لەنين, ەكى مارتە ەڭبەك قىزىل تۋ, ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ كوشەلى جان ارتىندا «ءومىر جولىنا ساياحات» اتتى مەمۋار جازىپ قالدىردى. ءبىز بۇگىن سول كىتاپتىڭ وسى وڭىردە بولعان اشارشىلىق اقيقاتتارىن باياندايتىن ءبىر ءبولىمىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

رەداكتسيادان

ءالى ەسىمدە, 1931 جىلعى مامىر ايىنىڭ 4 كۇنى بولاتىن. ۋچيليششەدە وقيتىن بالالار اراسىندا گۋ-گۋ قاۋەسەت تاراي باستادى. ايتاتىندارى: جۇرت اشىعىپ جاتقان كورىنەدى, اشتان ءولىپ جاتقاندار دا بار ەكەن, قازىر دە بازاردا ءۇش ادام قۇلاپ جاتىر دەيدى. ءبىزدىڭ وقيتىن جەرىمىز بۇرىنعى كازاك-ورىستار سالعىزعان ورىس مەكتەبىندە-ءتىن. ال بازار وسى مەكتەپتىڭ تاپ قاسىندا ىرگەلەس. ول جەردە قازىر تۇرعىن ۇيلەر بار. جاڭاعىنىڭ ءبارىن ەستىگەن بىزدەر لاپ قويىپ, بازارعا جۇگىردىك. مۇندا ساتىلمايتىن نارسە جوق. ءتىپتى, ىشىنە مۇز سالىنىپ, سالقىنداتىلعان سۋ دا ساتىلادى.

ەنتەلەي جۇگىرىپ كەلسەك, راسىندا دا, بازاردىڭ قاق ورتاسىندا ءتۇرى سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن ءبىر شال جاتىر. جۇزىندە قان-ءسول جوق, كوزى جۇمۋلى, ەكى ەزۋىنەن ەپتەپ اققان اق كوبىك بىلىنەدى, دەمىن ارەڭ الىپ جاتقانى بايقالادى. قاسىنداعى بوركىنە وتكەن-كەتكەندەر تيىن-تەبەن تاستاۋدا. مىنانى كورىپ, زارەم كەتتى. مەكتەپ جاقتان قاعىلعان قوڭىراۋدىڭ شىلدىرىن ەستىپ, قايتادان كەرى جۇگىردىك.
ەرتەڭىندە ابىجىك وسى قالاعا كوشىپ كەلىپتى دەگەندى ەستىدىم (بۇلايشا قۇدايبەرگەن قاجىنىڭ ەڭ كىشى ۇلى عابدوللانى اتايدى). سۇراستىرا-سۇراستىرا تاپتىم-اۋ, قايبەمدى (ول كىسىنى بالالار وسىلاي اتايىن, ول ءسىرا, عابدوللادان شىعارىپ العاندارى بولسا كەرەك.)
ورنالاسقان جەرلەرى ستانتسيانىڭ سىرتىندا, تەمىر جولدىڭ ارعى جاق بەتىندەگى جازىق دالادا ەكەن. جانە ورنالاسقاندارى دا قىزىق: جەردى تەرەڭدىگىن ءبىر مەتردەي ەتىپ قازىپ, ونىڭ ۇستىنە سىرعاۋىلداردى كۇركەشەدەي تىرەستىرىپ ورناتىپتى. ولارى ەندى كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتارى ءتارىزدى. تەك توبەسىندەگى شاڭىراقتىڭ ورنىنا تەسىك قالدىرىپ, وعان تەرەزە ورناتىپتى. قالعان جەرلەرىن, سىرعاۋىلداردىڭ اراسىن ەشقانداي سىلاقسىز, كادىمگى توپىراقپەن جاۋىپتى.
مىنا باسپانالارىنىڭ ءىشى دە شاعىن ءبىر بولمەدەي عانا ەكەن. ۇيلەرىندە تاماقتارى دا جوق بولىپ شىقتى. دورباعا سالعان ورتا شەلەكتەي عانا بيدايى بار ەكەن, ونى ەڭ قىمباتتىلارى رەتىندە ارىرەك تىعىپ قويىپتى. ءماميلا جەڭگەمىز سونى الىپ شىعىپ, ءبىر شىنى تاباقتايىن قۇرعاقتاي قۋىردى دا, سونىمەن شاي ىشتىك.
ول كەزدە مەن ون ءتورت جاستا بولاتىنمىن. مىنا دۇنيەدە بولىپ جاتقان جاعدايدى تۇگەل سارالاپ, بايىپتاي الماسام دا, ايتەۋىر, اعامنىڭ وسىندا كوشىپ كەلگەنىنە قۋانىشتى ەدىم.
ءبىراز وتىرعان سوڭ, مەن ەندى ءوزىمنىڭ جاتاعىما قايتپاق بولدىم. باراتىن جەرىم بۇل ارادان سەگىز شاقىرىمداي. كەتەرىمدە اعام «ەندى باقاي دا وسىندا كوشىپ كەلەدى» دەدى.
ولاردىڭ ءبارىنىڭ مۇندا اۋىلداردى جايلاعان اشتىقتان قاشىپ, كوشىپ كەلە جاتقانىن مەن دە جاقسى بىلەمىن. بىراق, نە ىستەۋ كەرەگىن, قالاداعى جاعدايدىڭ قالاي بولاتىنىن ساناما سالىپ, قورىتا المايمىن. «اۋىلدا بولسام, دالاعا كەتىپ, قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن جيناپ, جۋا تەرىپ, قىمىزدىق اكەلىپ بەرەر ەدىم دە, ال مۇندا شە…» دەپ ويلايمىن وزىمشە.

* * *

وسىدان ءبىر-ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن تۇسكى استىڭ كەزەگىندە تۇرعانىمدا, مەنىڭ ىدىسىما سيىردىڭ ءبىر بولەك شابىندىسى ءتۇستى. ەتى مول, كادىمگى مويىن ومىرتقا. ونى مەن تەز قاعازعا وراپ, قوينىما تىعا قويدىم. تارەلكامداعى سۇيىق سورپانى نانىمنىڭ جارتىسىن قوسىپ ءىشتىم دە, قالعانىن جاڭاعى «ولجاما» قوسىپ الدىم. ءسويتتىم دە, ستانتسيانىڭ سىرتىنداعى قايبەمنىڭ لاشىعىنا قاراي تارتىپ كەتتىم.
قانشا جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن, ستانتسيا سىرتىنداعى لاشىقتارعا كۇن ەڭكەيە جەتتىم. اعامداردىڭ لاشىعىنا كىرسەم, قايبەم ۇيىنە جاڭا عانا كەلىپ, شارشاعان سىڭايدا وتىر ەكەن. مەن جاڭاعى «سارقىتىمدى» قولىنا ۇستاتتىم. وراۋدى اشىپ قاراعان ول:
– قيماش, مىنانى قايدان الدىڭ؟ – دەدى تاڭدانا.
– تۇسكى تاماقتىڭ كەزەگىندە تۇرعانىمدا اسپازشى ايەلدىڭ وجاۋىنان مەنىڭ تارەلكاما ءتۇسىپ كەتتى, ول كىسى قايتىپ العان جوق, – دەدىم تاپتىشتەي ءتۇسىندىرىپ.
– و, قۇدايا, ريزىق قوي بۇل, كوپ جاسا, قيماش. «ولمەگەنگە – ءولى بالىق» دەگەن وسى دا, – دەپ, ايەلى ەكەۋى جاڭاعىنى تەڭ ءبولىپ لەزدە جەپ الدى, ءتىپتى, سۇيەگىن دە بالتا سياقتى بىردەڭەمەن ۋاقتاپ شاۋىپ, كەمىرىپ جاتىر.
بىردە مەن تاعى دا ستانتسيا باسىنداعى جا­تاق­تارعا كەلدىم. قايبەم مەن باقاي سىرتتا بىردەڭەلەردى كۇبىرلەي سويلەسىپ وتىر ەكەن, نە ايتقاندارىن العاشىندا تۇسىنبەدىم. سويتسەم, انادا مەن لاشىق جاساپ جاتقاندارىن سىرتىنان كورگەن ءجۇسىپ دەگەن كورشىلەرى كەشە تاڭەرتەڭگىسىن ايەلى ەكەۋى ۇيلەرىنەن شىقپاعان كۇيى قايتىس بولىپتى. كورشى-قولاڭدارى جينالىپ بارىپ, ولاردىڭ اشتان ولگەندەرىن انىقتاپتى.
قولدارىنا كۇرەك العان قايبەم مەن باقاي ماعان «قيماش, سەن دە ءجۇر», – دەدى. ەردىم. ءجۇسىپتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. ءۇيدى ولاي-بىلاي اينالشىقتاپ ءجۇردى دە, قايبەم: «وسى ارادان باستايىق» دەدى. كۇرەكتەرىن لاشىقتىڭ ىرگەسىنە تىرەپ, ماعان دا «كەل» دەدى. ۇشەۋلەپ يتەرىپ قالعانىمىزدا لاشىقتىڭ جاڭاعى تۇستى ىشىنە وپىرىلىپ ءتۇستى. ودان كەيىن ەكەۋى كۇرەكتەرىمەن قالعان جەرلەرىن ىشكە قاراي قۇلاتا بەردى. ىشتەگى مايىتتەر توپىراقپەن باسىلىپ جابىلدى, جوعارىدا سامساعان كىلەڭ ۋىق اعاشتار عانا قالدى. قايبەم ولاردى دا بۇزىپ-بۇزىپ, ىشكە قۇلاتىپ جىبەردى. ودان كەيىن اينالا شاشىلىپ جاتقان ونى-مۇنىلاردى اكەلىپ ءۇيىپ, توپىراقپەن جاڭاعى جەردى تومپەشىكتەدىك. بۇل جۇمىس بىتكەن سوڭ ەكەۋى قابىردىڭ اياق جاعىنان مالداس قۇرىپ وتىرىپ, قۇران وقۋعا كىرىستى, سول كەزدە ۇيدەن شىققان ءماميلا دا قايبەمنىڭ ارت جاعىنان كەلىپ, تىزە بۇكتى. ولارمەن قاتارلاسىپ مەن دە وتىردىم. بەكنياز قۇرانىن ۇزاق وقىپ, باتا قىلدى. ونىڭ اۋزىنان ءسوز اراسىندا «شاھيت بولعان» دەگەن ءسوزدى قۇلاعىم شالدى. وسىلايشا ون ءتورت جاسىمدا العاش رەت اشتان ولگەن ادامدى جەرلەۋگە قاتىسقانىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا…

* * *

انار ستانتسياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مەنى ءوندىرىس وزاتتارىنىڭ اقمولادا وتەتىن سلەتىنە جىبەردى. قاسىمداعى ءتورت سەرىگىممەن مىنگەن كولىگىمىز درەزينا وتە ىڭعايلى دۇنيە ەكەن, كادىمگى جەڭىل اربا ءتارىزدى. پوەزد جوق, جول بوس كەزىندە رەلسكە قوندىرىپ الىپ, زىرىلداتىپ وتىرامىز. ءوزىنىڭ كىشكەنتاي موتورى بار. پوەزد كەلە جاتسا, جابىلا كوتەرىپ, جەرگە تۇسىرە قويامىز. وسىلاي قالاعا جەتتىك. درەزينادان تۇسىسىمەن, قايبەڭدەردىڭ اۋىلىنا قاراي تارتتىم. بۇل ارادان ولار جاقىن جەردە, ءارى تەمىر جول رەلستەرى دە ەكى-اق قاتار, ءبىر-اق ىرعىپ وتە شىعاسىڭ. بارسام, اۋىل ورنىندا جوق, تىپ-تيپىل. اداسىپ كەتتىم بە, دەپ جان-جاعىما قارايمىن, جوق, دۇرىس, وسى ارادا بولاتىن. ۇيلەردىڭ ورنى عانا قالىپتى.
قايبەڭدەردىڭ ءۇيىنىڭ جەروشاعى قاسىندا سىنعان بالتانىڭ ۇڭعىسى جاتاتىن, كوزىم سوعان ءتۇستى. ءبارىن قايتادان ەسىمە ءتۇسىرىپ تۇرمىن. دۇرىس, مەن قايبەڭنىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا تۇرمىن. ال, مۇنىڭ توبەسى نەگە ورتاسىنا ءتۇسىپ قالعان؟ باسىما كەلگەن سۋىق ويدان دەنەم مۇزداي بولىپ كەتتى. «قالايشا سولاي بولدى؟» بەكنيازدىڭ ءۇيىنىڭ ورنىن كوردىم. ءبارى دە سوناۋ كوكتەمدە ءجۇسىپتىڭ ءۇيىن قۇلاتىپ, جەرلەگەنىمىز ءتارىزدى.
دەنەم مۇزداپ, اياعىمدى زورعا باسىپ, ستانتسياعا قايتىپ كەلدىم. بىرگە كەلگەن بالالار قالانىڭ ورتاسىنداعى ءوزىمىزدىڭ اسحاناعا كەتىپتى. سوندا بارايىن دەپ تۇرعانىمدا وزىمىزگە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن الدوڭعاروۆ دەگەن مۇعالىمىمىزدى كوردىم دە, قاسىنا كەلىپ, سالەم بەردىم.
– اعا, انا ارادا جازعىتۇرىم اۋىل بار ەدى, ولاردىڭ قايدا كەتكەندەرىن بىلمەيسىز بە؟ – دەپ سۇرادىم. ول جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا: – سەن قايدان كەلىپ تۇرسىڭ؟ – دەپ وزىمە قارسى سۇراق قويدى.
– اناردان كەلدىم. ءبىز سوندا ءۇي سالىپ جاتىرمىز عوي.
– ە, الگى جاقسى مونشا سالعان سەندەر مە؟
– ءيا, ءبىز سالدىق.
– ولارىڭ جاقسى بولعان ەكەن. تەزىرەك جاتاق­حاناعا بار, كەشىگىپ قالاسىڭ. ال بۇل جەردەگى اۋىلدىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن. قازىر جۇرت ءبىر ورىندا وتىرماي, كوشە بەرەدى عوي, – دەپ كۇمىلجىگەن ول ماعان باسقا ەشتەڭە ايتپاي, كوشەدە جۇرسە ىلعي ۇستىنەن تۇسپەيتىن ۆەلوسيپەدىنە ءمىنىپ كەتىپ قالدى.

* * *

جينالىس بولدى. ديرەكتورىمىز پىشەنباەۆ بايانداما جاسادى. سوڭىنان ەڭبەك ەكپىندىلەرىنە سىيلىقتار تاراتتى. ماعان ءبىر پار اپپاق كويلەك-دامبال بەردى. جاقسىسى جاقسى, بىراق ۇلكەندەۋ ەكەن. سونىسىن ونى اعام ايىپقا بەرىپ جىبەرەيىن دەپ, اۋىلدان كەلگەن ادامداردى ىزدەستىرىپ ەدىم, ەشكىمدى كەزدەستىرە المادىم. ال, ءبىزدىڭ ەرتەڭ جۇمىس ورنىمىزعا قايتۋىمىز كەرەك.
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قاسىندا, سىلەتى وزەنىنىڭ تۋرا جاعاسىندا ۋتاس (يزۆەست) شاحتاسى بار-تىن. ونى باسقاراتىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تامىر ورىسى پاۆەل دەگەن كىسى. سول كولىك جالداپ, اقمولاعا ۋتاس تاسيتىن. ءبىر اپارعانىن 2-3 سومعا ساتادى. ال, ول اقشاسى ءبىر جىلدىڭ كەروسينىن الۋىنا جەتەتىن. ەندى سول ۋتاس اكەلگەندەر جوق پا ەكەن دەپ ونى تۇسىرەتىن تەمىر جول بويىنا كەلدىم.
جۇگىرە باسىپ سول جەرگە جەتسەم, ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى تولىپ ءجۇر. ارالارىندا ءبىزدىڭ ايىپ, بەردىعۇل, كاكىباي, ورىنبەك, مولدابەك بار. مەنىمەن شۇيىركەلەسە امانداسىپ جاتىر. اۋىلداستارىمنىڭ ءبارىنىڭ دە وڭدەرى جۇقا, تەرى مەن سۇيەكتەرى عانا قالعان جۇدەۋ, قيمىلدارى دا باياۋ. وزدەرى شاي ىشۋگە ىڭعايلانىپ جاتىر ەكەن. وگىزدەرى قاستارىندا جايىلىپ ءجۇر. قاتارلاستىرا قويعان اربالارى دا ەسكى ەكەن, سىنىقتارى كورىنىپ تۇر. وسى اربالاردىڭ ورتاسىنداعى ءۇش اياقتى موسىعا قاپ-قارا شاينەك ءىلىپ, استىنا وت جاعىپ قويىپتى.
ايىپ ورتاعا شەكپەنىن جايىپ, ۇستىنە ءبىر ۋىس سىقپا تاستادى. بەردىعۇل مەن كاكىباي قۋىرعان بيداي, ورىنبەك مەن مولدابەك ىرىمشىك قويدى. ءبىر عاجابى, مىناداي قيىن جاعدايدا دا كوڭىلدەرى جاسىماپتى, ءبارى دە تۇستاس قۇرداستىقتارىن ۇمىتپاي, اڭگىمە اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى سوزبەن قاعىتىپ وتىر. اۋىل وسى ارادان 50 شاقىرىم, وگىزبەن كۇنىنە 30-35 شاقىرىمداي عانا جول جۇرە الادى. دەمەك, اۋىلعا ارا قونىپ جەتەدى.
مەنى دە شايعا شاقىردى. نانساڭىز, سول ءسۇتسىز قارا شاي ماعان سوندا دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى تاماقتاي بولىپ كورىندى. ءدامى ءالى كۇنگە اۋزىمدا تۇرعانداي.
اپارعان بازارلىعىمدى ايىپقا كيگىزىپ قويعانمىن. وعان ءبارى رازى بولىسىپ جاتىر. ونى كورىپ بەردىعۇل:
– ايىپتى ەندى شەكەر دە (جەڭگەمىزدى ايتادى) تانىماي قالاتىن شىعار, – دەدى قۋاقىلانىپ.
ءبىراز جايلانىپ وتىرعان سوڭ, «اۋىل امان با؟» – دەپ سۇرادىم.
– جوق, قيماش, اۋىل امان ەمەس, – دەدى ورىنبەك. مەن ۇندەمەي قالدىم. سونان سوڭ ول اڭگىمەسىن جالعاپ:
– اۋىلدا بەكتۋعان شال اشتان ءولدى. ونىڭ كىشى بالاسى وسى قالادا جول ۇستىندە قازا تاپتى. بەكماعامبەت شال, سۇلتان, ءباشيرا, تاعى باسقا ءبىراز ادامدار قايتىس بولدى. قازىر اۋىلدىڭ ۇشتەن ءبىرى جوق, – دەدى.
– قايبەم اۋىلدا ما؟ – دەپ سۇرادىم.
– ءيا, اۋىلدا. ونىڭ ماميلەسى وسى قالادا قايتىس بولعان. ءوزى اۋىلعا زورعا جەتتى.
– ال, باقاي اعاتاي قايدا؟ – دەيمىن.
– ول كىسى وسى ستانتسيادان اۋىلعا قايتا المادى. شياپ, ىرىسجان, قوجان, كۇلاش, ءبارى دە سول وزدەرى وتىرعان جەر قازبا ۇيلەرىنىڭ استىندا قالىپتى. قۇداي الدارىنان جارىلقاسىن, – دەگەندە ايىپتىڭ كوزىنەن جاس تامشىلارى ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. – ولاردان امان قالعان جالعىز زيايدەن عانا. ونى عابدوللا ء(ابىجىم) اۋىلعا ەرتىپ اكەلدى ايتەۋىر.
اۋىلدا بەكىش دەگەن جۋان قارىن باي كىسى بولاتىن. مالىن ءبارىن تارتىپ العان سوڭ, ەشقانداي ەڭبەك ەتە الماي, ول دا اشتان ءولىپتى. بەكمىرزا بالاسى بالكەن مەن ايەلى سارا دا سولاي دۇنيە سالىپتى. جۇرتتىڭ كوبى تاماق ىزدەپ, باسقا جاقتارعا كوشىپ كەتىپتى. ورىندارىنان قوزعالماي قالعان تەك شاقاباي, ابىلعازى تۇقىمدارى مەن ىدىرىس بالالارى عانا ەكەن. ەلدى جايلاي باستاعان اشتىق ءبىزدىڭ اۋىلدى دا وسىلاي تۇرالاتىپتى.
مەن اۋىلداستارىمدى جولعا شىعارىپ سالدىم دا, نامازدىگەر كەزىندە جاتاقحاناما قايتتىم. ولار اربالارى سىقىرلاپ, ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزىلە قوياندى سايىن بەتكە الا كەتىپ بارا جاتتى. مەن بىرازعا دەيىن سوڭدارىنان قاراپ تۇردىم.
مىنە, اعايىن, كەشەگى 1929-32 جىلدارى قازاق حالقىن ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراتقان الاپات اشتىق ءبىزدىڭ اۋىلدا دا وسىلاي تۇرالاپ كەتكەن ەدى.

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button