حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قولونەرى – قاينار بۇلاق, سارقىلماس قازىنا, باي مۇرا.
بۇل – ۇلتتىق ساناداعى سۇلۋلىققا دەگەن ىڭكارلىكتەن پايدا بولعان ەستەتيكالىق تالعام. زەردەلى زەرگەرلەر اسەم بۇيىمداردى دۇنيەگە اكەلىپ, سۇلۋلىقتىڭ ساناداعى بەينەسىن جاساعان. سول ارقىلى ۇرپاقتى تاربيەلەپ, كوركەم دۇنيە مەڭگەرىپ, ودان ءارى جەتىلدىرە بەرگەن. بۇل بۇيىمدار ادام قاجەتتىلىكتەرىن وتەپ قانا قويماي, ولاردىڭ ونەر الەمى جايىنداعى كوزقاراسىنان دا حابار بەرەدى. شىنايى شەبەرلەردىڭ تۋىندىلارى عاسىرلار ەلەگىنەن ءوتىپ, بىزگە جەتتى.
سىرعانىڭ سىڭعىرى
قازاق قولونەرىنىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا, زەرگەرلىك ونىمدەردىڭ جاسالۋى ونىڭ كاسىپتىك سۇرانىمىنا بايلانىستى. ءار زەرگەردىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولعان. ول قۇپيالار جانۇياداعى وسى كاسىپكە بەيىمدەلگەن ادامعا ميراس بولىپ قالا بەرگەن. ءداستۇرلى زەرگەرلىك ونەردە شەبەرلەر ءار ءتۇرلى قۇرالداردى وزدەرى جاساپ پايدالانعان. زەرگەرلەردىڭ اسا كوپ جاسايتىنى – ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارى. قازاق قىز-كەلىنشەكتەرى كەۋدەلەرىنە القا, قۇلاقتارىنا سىرعا, شاشتارىنا شولپى, بىلەكتەرىنە بىلەزىك, ساۋساقتارىنا ءجۇزىك تاققان.
ءبىر-بىرىنە ۇزبەلەپ بەكىتىلگەن ۇلكەندى-كىشىلى ورنەكتى القالاردان قۇرالاتىن سالماقتى دا سالتاناتتى وڭىرجيەكتەر اسا كوزتارتارلىق اسەم بولادى. قاتار-قاتار تىزبەكتەلگەن تاستار قوندىرىلىپ جاسالعان تاماق القا اسىل ماتامەن ءادىپتەلەدى. ال ءىنجۋ-مارجان قادالعان تاماقشالاردى قىزدار ءجيى تاعادى.
كەۋدەگە تاعىلاتىن اشەكەيلەر قاتارىنا ءتۇرلى-ءتۇستى, ءساندى ءتۇيرەۋىشتەردى, اسىل تاستى تۇمارلاردى, نەبىر قىمبات تاستارمەن بەزەندىرىلگەن تانالار مەن كۇمىستەن سوعىلعان ءتۇيمەلەردى, ىلگىشتەردى جاتقىزۋعا بولادى.
قىز-كەلىنشەكتەر اسا ۇناتاتىن اسەمدىك بۇيىمىنىڭ ءبىرى – سىرعا. قازاق زەرگەرلەرى سىرعا جاساۋدىڭ تىم كونە سىرلارىن مەڭگەرگەن. ماسەلەن, قارعالى ارحەولوگيالىق قازباسىنان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كەزەڭگە جاتاتىن التىن شەكەلىكپەن بىرگە تاس قوندىرىلعان سىرعا تابىلعان. قازاق زەرگەرلەرى جاسايتىن اي سىرعا, تاس كوزدى سىرعا, كۇمبەز سىرعا, قوزالى سىرعا, سالپىنشاق سىرعا, شۇجىق سىرعا, ساباقتى سىرعا, شاشاقتى سىرعا دەگەن سياقتى ءار وڭىردە الۋان اتالاتىن سىرعا تۇرلەرى وتە كوپ.
سىلدىرلاتساڭ تيىندى, جوعالتارسىڭ سىيىڭدى
كەلەسى زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ءبىر ءتۇرى – قىز-كەلىنشەكتەر شاشتارىنىڭ ۇشىنا تاعاتىن شاش تەڭگە, شولپى, شاشباۋ دەپ اتالاتىن اشەكەيلەر. شاش تەڭگەلەر مەن شولپىلار كوپ جاعدايدا اسەم شيىرشىقتالعان كۇمىس باۋلارعا بەكىتىلگەن توعىز تەڭگەدەن تۇرادى. توعىز – قازاق ۇعىمىندا كيەلى سانداردىڭ ءبىرى. ولار ءبىر-بىرىمەن ۇزىننان-ۇزاق جالعاسىپ, شاشتىڭ ۇشىنا بىرگە ورىلەدى. شاشباۋ دا ءبىر-بىرىنە سىم ۇزبەلەر ارقىلى بەكىتىلەدى. ورتالارىنا اسىل تاستاردان كوز قوندىرىلعان تەڭگەلەر تىزبەگىنەن قۇرالادى. ۇشى ءساندى شاشاقپەن نەمەسە كۇمىس اشەكەيلەرمەن اسەمدەلەدى. شاشباۋ شاشتىڭ تۇبىنە بەكىتىلىپ, بۇرىممەن بىرگە سالبىراپ توگىلىپ تۇرادى. شاشباۋ دەگەنىمىز, ورىلگەن بۇرىمنىڭ ۇشىن بەكىتۋ ءۇشىن تاعىلاتىن التىن, كۇمىس تيىندار, كەيدە مارجان تاعىلعان ساندىك بۇيىم. سول سياقتى كۇمىس نەمەسە التىن تەڭگەلەر, تيىندار قادالعان شاشباۋدى «شولپى» دەپ اتايدى. بويجەتكەن قىز بالانىڭ ءجۇرىسىن, قيمىلىن جوندەۋ ءۇشىن قوڭىراۋلى شولپىنى قولدانعان. قوڭىراۋلى شولپىنى تاققان قىز بالا ءۇي اراسىندا جۇرگەندە, قاتتى كۇلگەندە شولپى دىبىس بەرىپ وتىرعان. بۇل دىبىس جاستاردى ەلەڭ ەتكىزىپ, جيناقى وتىرۋعا تاربيەلەسە, ەكىنشى جاعىنان قىز بالاعا دەگەن قۇرمەتتى بىلدىرەدى. سوندا بۇل دىبىس ەكى جاقتى دا ءتاربيەلەپ وتىرعان. «شولپى» دەگەن ۇعىم بالىقتىڭ سۋداعى سەكىرىپ ويناعانىنان شىققان بولۋ كەرەك. سۋدىڭ بەتىن جەل قوزعاپ, تولقىندار جاعانى ۇرىپ جاتسا, ونى دا «شولپۋ» دەگەن ەكەن. سول سەبەپتى ۇساق تيىندار مەن تەڭگەلەر قىز قوزعالعاندا سىڭعىرلاپ دىبىس بەرەدى. ەكىنشىدەن, اۋىر شولپى تاققاندا باس اۋىرمايدى. سودان شولپىنىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنىن بايقايمىز. جاس قىزدار تاعاتىن ۇزبەلى شولپى, كوزدى شولپى, شىنجىرلى شولپى, مارجاندى شولپى, اقىق شولپى تۇرلەرى بار.
التىن ساقينا, كۇمىس بىلەزىك
ايەل اشەكەيلەرىنىڭ ىشىندە ەرتەدەن كەلە جاتقان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەڭ قولدانىلاتىن اسەمدىك بۇيىم – بىلەزىك.
بىلەزىك سىڭار قولعا دا, قوس قولعا دا تاعىلا بەرەدى. بىرنەشە بولشەكتەن قۇرالعان, اشپالى-جاپپالى, سوم تەمىردەن تۇتاس قۇيىلعان جۇمىر تۇرلەرى بولادى. سوعان وراي ولاردى سوم بىلەزىك, جۇمىر بىلەزىك, قارتا بىلەزىك, قاقپاق بىلەزىك, بەس بىلەزىك, ساعات بىلەزىك دەپ ءار ءتۇرلى اتايدى. ولاردىڭ ىشىندە التىن, كۇمىس, نازىك شىنجىرمەن شىمدالىپ جالعاسىپ جاتاتىن بىرنەشە جۇزىگى بار بىلەزىكتەر دە كەزدەسەدى. زەرگەرلەر بىلەزىكتەرگە نەشە ءتۇرلى ورنەكتەر سالىپ, تاس قوندىرىپ, قارالا جۇرگىزىپ, سىركەلەپ, بۇرالا شيراتىپ اسەمدەگەن. ولار كوبىنەسە كۇمىستەن سوعىلادى.
ايەلدەردىڭ ساۋساقتارىنا تاعىلاتىن زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ءبىر ءتۇرىن جۇزىك نەمەسە ساقينا دەپ اتايدى. ساقينالار عۇرىپتىق داستۇردە, نەگىزىنەن, ۇيلەنۋ سالتى كەزىندە قولدانىلادى. سوم التىننان قۇيىلاتىن مۇنداي ساقينالاردى جاس جۇبايلار اتى جوق ء(تورتىنشى) ساۋساعىنا تاعادى.
ۇزاتىلعان قىزدارعا نازىك جاسالعان قۇس مۇرىن جۇزىك لايىقتى. ال قوس كوزدى, اۋقىمدى ەتىلىپ سوعىلعان سالماقتى جۇزىكتەردى قۇداعي جۇزىك دەپ اتاعان. جاسى ۇلعايعان ايەلدەر, اسىرەسە, جيىن-تويلاردا ءار ساۋساعىنا بىرنەشە جۇزىكتى قاباتتاپ تاعاتىن بولعان. زەرگەرلەر التىننان, كۇمىستەن قۇيىپ, قاقتاپ, سوعىپ, شەكىمەلەپ, قارا الا جۇرگىزىپ, شيىرشىق تەمىردەن تورلاپ, نەبىر ورنەكتەر سالىپ, اسىل تاس قوندىرىپ الۋان ءتۇرلى جۇزىكتەر جاساعان. ولار جاسالۋ ءتۇرى مەن قولدانىلۋ رەتىنە قاراي وتاۋ جۇزىك, جيمالى جۇزىك, تاسباقا جۇزىك دەپ اتالعان.
كيىمنىڭ ەكى ءوڭىرىن ءبىر-بىرىنە قوسىپ تۇرۋ ءۇشىن تاعاتىن اشەكەيدىڭ ءبىرى – قاپسىرما. ول ءبىر-بىرىنە توپسا ارقىلى بەكىتىلەتىن ەكى بولىكتەن تۇرادى. ولار ءۇش بۇرىش, ءسۇيىر, دوعا تارىزدەس, ءتورتبۇرىش, سوپاقشا سياقتى ءارتۇرلى پىشىندە بولادى. كوبىنەسە كۇمىستەن قۇيىلىپ, تاپتالىپ, شەكىمەلەنىپ جاسالادى. قاپسىرمانىڭ بەتىنە اڭ-قۇستىڭ, اي مەن كۇننىڭ نەمەسە وسىمدىك تەكتەس ورنەكتەر سالىنىپ, تاستار قوندىرىلىپ اسەمدەلەدى.
ايگۇل راحتاەۆا,
نازارباەۆ ورتالىعى ەكسكۋرسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى
