استانا – تاۋەلسىزدىك ءتاجى

(جالعاسى. باسى گازەتتىڭ وتكەن ساندارىندا: https://astana-akshamy.kz/astana-tauelsizdik-tazhi/)

سونىمەن بىرگە, ەلباسى قازاقستاننىڭ دامۋ ستراتەگياسى رەسپۋبليكانىڭ بىرنەشە ايماقتارىندا دامۋ بەلدەۋلەرىن قۇرمايىنشا ىسكە اسىرىلمايتىندىعىن, ال استانانى كوشىرۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن ورتالىعىندا ەكى قۋاتتى دامۋ ورتالىقتارىن جاساماقپىز, ءسويتىپ الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى شەشىمىن تابا الماي جاتقان, ال ءبىز سياقتى جاس تاۋەلسىز ءۇشىن ەڭ باستى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاۋىپ-قاتەر بولىپ تابىلاتىن ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك الامىز, ول ەلدىڭ قۇرىلىمدىق الەۋەتىن كەڭەيتەرى ءسوزسىز دەگەن سەنىم ءبىلدىردى.

ءدال وسى كۇنى, 1997 جىلعى 20 قازاندا, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتىپ جاريالاۋ تۋرالى ءوزىنىڭ تاريحي جارلىعىنا قول قويدى. جارلىققا سايكەس سول جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنان باستاپ اقمولا قالاسى قازاق ەلىنىڭ جاڭا استاناسى بولاتىن بولدى, ال ونىڭ استانا رەتىندەگى رەسمي تۇساۋكەسەرى 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىنا بەلگىلەندى.

جۇمىس دەگەن وسىدان كەيىن بۇرىنعىدان دا بەتەر قىزا ءتۇستى. ەلباسى 1997 جىلعى 8 قاراشاداعى مەملەكەتتىك رامىزدەر مەن پرەزيدەنت بايراعىنىڭ ەتالوندارىن الماتىدان اقمولاعا شىعارىپ سالۋ راسىمىندە سويلەگەن سوزىندە «جاس مەملەكەت – تاۋەلسىز قازاقستان تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ قالاۋىمەن, حالقىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس ءوز استاناسىن تاڭداپ الدى. بۇل – ەل تاريحىنداعى, تاعدىرىنداعى ماڭىزى مەن ءمانى ايرىقشا زور, تەڭدەسى جوق وقيعا» دەپ باعالادى. اراسىندا پرەزيدەنت «ءدال بۇگىن مىنا سىزدەر, سىزدەر ارقىلى بارشا حالىق وسى ءىسىمنىڭ وڭىنان بولۋىنىڭ تىلەۋىن تىلەيدى, ءار قازاق, ءار وتباسى ىقىلاسىمەن اق باتاسىن بەرەدى, قولداۋ كورسەتەدى» دەپ, ءوزىنىڭ ىشكى تولعانىسىن دا جاسىرا الماي, حالقىنا دەگەن زور قۇرمەتىن كورسەتتى. ەلباسى اقمولاعا جول تارتىپ, جاڭا استانادا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋىن تىگەتىندىگىن جاريالادى.

سول كۇنى قازاقستان رەسپ ۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى مەن پرەزيدەنت بايراعىنىڭ ەتال وندارىن اقمولاعا تابىستاۋ ءراسىمى وتكىزىلدى. ميتينگىدە سويلەگەن سوزىندە ەلباسى جاڭا استاناعا مەملەكەتتىك بيلىك نىشاندارىنىڭ ەتالوندارىنىڭ جەتكىزىلگەندىگىن, مۇندا ەندى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ىسكە كىرىسەتىندىگىن جاريالادى. ول سونىمەن بىرگە اقمولالىقتارعا ءسوز ارناپ, ولارعا مەملەكەتتىك ورگانداردى قارسى الۋعا قوسقان ۇلەستەرى ءۇشىن ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ەندى سىزدەر استانالىق تۇرعىندارسىزدار. ال بۇل دەگەن – ادامعا ەرەكشە ءبىر وزىندىك جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن اتاق. بۇكىل الەمدە استانا تۇرعىندارى, قالالاردىڭ وزدەرى ەلدىڭ بەت الپەتى بولىپ كەلەدى دەگەن ويىن جاسىرمادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى پالاتالارى ءبىرىنشى شاقىرىلىمىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا «اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتىپ جاريالاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا بايلانىستى 1997 جىلعى 20 قازانىندا سويلەگەن سوزىندە ەلباسى استانانى كوشىرۋدى تەڭدەسى جوق وقيعا جانە ءححى عاسىر ستراتەگياسى دەپ باعالاي وتىرىپ, ونىڭ ءتىپتى دە كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس نەمەسە الدەبىرەۋدىڭ جەكە-دارا ىقىلاسى دا ەمەستىگىن اتاپ ءوتتى. استانانىڭ گەوگرافيالىق ورتالىقتا ىڭعايلى ورنالاسۋى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ, ورتالىق بيلىكتىڭ ايماقتىق پروبلەمالارعا جاقىنداي ءتۇسۋى ەلدىڭ ىشكى پروبلەمالارىن مەملەكەتتىڭ گەوساياسي مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشۋگە مۇمكىندىكتەر اشىپ بەردى. استاناداعى قۇرىلىس ءدۇمپۋى بۇكىل ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە ءتۇستى, استانا ءىرى ترانزيت اسۋىنا اينالۋعا مۇمكىندىك الدى. ونىڭ ەۋرازيالىق وركەنيەت ورتالىعىنىڭ بىرىنە اينالاتىنىنا دەگەن سەنىم ۇيالادى, وسى زامانعى عىلىمي جانە مادەني بازا قالانا باستادى. ەل استاناسىن مەريديان بويىنشا جوعارى كوشىرۋ بولاشاقتا ەلدىڭ ەتنودەموگرافيالىق اركەلكىلىگىن ەڭسەرۋمەن بايلانىستى ماڭىزدى ىشكى مىندەتتەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندىگى ەسكەرىلدى.

بىراق بۇل ءساتتىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن حالقىمىز ءۇشىن تاريحي ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ, وسى جارلىق دەپۋتاتتاردىڭ شەشىمىمەن ماقۇلدانۋى ءۇشىن ەلباسى ەكى پالاتانىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ باسىن قوسادى. ول حالىق پەن مەملەكەتتىڭ تاريحىنداعى وسىناۋ ابىرويلى ىسكە پرەزيدەنتتىڭ عانا ەمەس, پارلامەنتتىڭ دە, ۇكىمەتتىڭ دە تاريحي قاتىستىلىعى بولۋىن قاجەت دەپ تاپتى.

جەلتوقساننىڭ 4-ءى كۇنى ن.ءا.نازارباەۆ جۋرناليستەرمەن كەزدەسىپ, ولاردىڭ اقمولاعا قاتىستى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ بارىسىندا, 10 جەلتوقساندا جاڭا استانا اقمولادا تۇپكىلىكتى جۇمىسقا كىرىسەتىنىن, بۇكىل اپپاراتتىڭ كوشكەندىگىن, ال ءوزىنىڭ وندا 9-دا ءبىرجولاتا اتتاناتىنىن جينالعاندارعا حاباردار ەتتى. بۇدان بىلاي ەكى ورتادا ءارلى-بەرلى سەندەلۋدىڭ بولمايتىنىن ەسكەرتتى.

1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاقستان پارلامەنتىنىڭ قوس پالاتاسىنىڭ تاريحي وتىرىسىندا ەلباسى استانانى اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان كەزدە كۇماندانعان ادامدار از بولماعاندىعىن ەسكە سالا وتىرىپ, بۇگىن, مىنەكي, اقمولاعا, قاسيەتتى سارىارقا وڭىرىنە, ەسىلدىڭ جاعاسىنا ءبارىمىز كەلىپ وتىرمىز دەپ, قۋانىشىن جاسىرمادى. پرەزيدەنت قازاقستان حالقىنا ۇندەۋىندە: «بۇگىن ءبىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى وكىمەت ورگاندارى, اقمولا قالاسىنىڭ 1997 جىلعى جەلتوقساننىڭ 10-ىنان باستاپ مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ تابىلاتىنى جونىندە سالتاناتتى تۇردە مالىمدەيمىز. بۇدان بىلاي جانە عاسىردان-عاسىرعا وسىندا, ۇلان-بايتاق ەلدىڭ كىندىگىندە حالىق تاعدىرى ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى بار شەشىمدەر قابىلداناتىن بولادى. وتانىمىزدىڭ جۇرەگى ەندى وسى جەردە سوعادى. وسى جەردەن قازاقستان ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ تابالدىرىعىندا ءوزىنىڭ تاريحي تاعدىرىن ايقىندايتىن بولادى» دەلىنگەن.

ۇندەۋ ەلباسىنىڭ: «بۇل تاڭداۋ استارىندا ەلىمىزدىڭ قازىرگى باسشىلىعىنىڭ ۇستانىمى عانا تۇرعان جوق. بۇل تاڭداۋدا تاۋكەنىڭ كورەگەندىگى مەن ابىلايدىڭ ۇلىلىعى, ەسىمدەرى اڭىزعا اينالعان بيلەردىڭ دانالىعى مەن 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۇلتتىق قادىر-قاسيەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن كۇللى الەمگە پاش ەتكەن سول ءبىر جاس جۇرەكتەردىڭ قاھارماندىعى توعىسىپ جاتىر. بۇل تاڭداۋدا ءوز تاعدىرىنىڭ قوجاسى بولۋ قۇقى ءۇشىن ءومىرىن قيعان ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرى بار. وسى تاڭداۋعا ءلايىم لايىقتى بولايىق!» دەگەن سوزدەرىمەن اياقتالادى.

وسى ۇندەۋ جاريالانعان كۇنى گازەتتەرگە ءا.ر.جاقسىبەكوۆتى اقمولا قالاسىنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ءتيىستى جارلىعى شىقتى. 1997 جىلعى 13 جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاۋ تۇڭعىش رەت جاڭا استانا – اقمولادا ءوتتى. ەگەمەن قازاقستاننىڭ تاريحىنا جاڭا بەت جازىلدى. بۇل تاڭداۋ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ستراتەگياسى ەدى.

ايتا كەتۋ كەرەك, سول كەزدەگى وبلىستىڭ ورتالىعى بولعان ايماقتىق قالانىڭ استانالىق ستاتۋسىن قىسقا مەرزىمدە قالىپتاستىرىپ, كەلبەتىن وزگەرتۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا اقمولا قالادان گورى ۇلكەن سەلوعا كوبىرەك ۇقسايتىن. ول تىڭ استاناسى, سودان كەيىن جەتەكشى وبلىس ورتالىعىنا اينالدى. الدا بۇل جەردە استانالىق ينفراقۇرىلىمدى جاساقتاۋ جانە ونى تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ تالابى تۇردى. الماتىدان قونىس اۋدارىپ كەلگەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا لايىقتاپ جاڭا عيماراتتار سالۋ, تۇرعىن ءۇي قورىن كوبەيتۋ جانە جاڭا ۇلتتىق نىشانداردى تۇرعىزۋ قاجەت بولدى.

وسى جەردە جوعارعى جانە ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردى اقمولا قالاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ەلباسى قۇرعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ اتقارعان ءرولى تۋرالى ايتپاي كەتكەنىمىز ءجون بولماس. پرەزيدەنتتىڭ وعان بەرگەن باع اسىن 1997 جىلعى 31 جەلت وقسانداعى وسى كوميسسيانى تاراتۋ تۋرالى ەلباسى جارلىعىنداعى كوميسسيانىڭ استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ كەزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋدى قامتاماسىز ەتۋدەگى نەگىزگى مىندەتتەردى ورىنداعانىنا بايلانىستى تاراتىلسىن دەگەن نەگىزدەمەدەن-اق كورۋگە بولادى.

جاپسارباي قۋانىشەۆ,

مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى,

ساياسي عىلىمدار دوكتورى

(جالعاسى بار)