استاناعا قويىلار تالاپ ەرەكشە بولدى. ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا مەملەكەتتىڭ جاڭا استاناسىنىڭ ەڭ وڭتايلى ورنالاسار جەرىن انىقتاۋ ماقساتىمەن رەسپۋبليكانىڭ كۇللى اۋماعى ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرۋدەن وتكىزىلدى. ەندەشە, بۇل شەشىم اياق استىنان اسىعىس تۇردە جاسالعان دەۋدىڭ ءجونى جوق.
ەلىمىزدىڭ استاناسىنىڭ الاتاۋ بوكتەرىنەن سارىارقانىڭ تورىنە كوشىرىلگەنىنە, مىنە, بيىل 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. ءبارى كەشە عانا بولعانداي كوز الدىمدا. باسىندا حالىق بۇل ماسەلەگە كوپ ءمان بەرمەسە دە, ەلباسى ونى جانجاقتى پىسىقتاۋعا كۇنى بۇرىن كىرىسىپ كەتكەندىگىن 1992 جىلدىڭ اياعىندا سول كەزدەگى پرەزيدەنت جانە مينيسترلەر كابينەتى اپپاراتىنىڭ ىشكى ساياسات بولىمىنە قىزمەتكە ورنالاسقان كەزىمدە ءتۇسىندىم.
سويتسەك, ن.ءا.نازارباەۆ جالپىحالىقتىق سايلاۋدا قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ, 1992 جىلى, اقمولا قالاسىنا بارعان كەزىندە ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا وزەنگە قاراپ ويلانىپ تۇرىپ, العاش رەت استانانى كوشىرۋ تۋرالى ويعا كەلگەن ەكەن. ارتىنشا پرەزيدەنت ءوز پىكىرىن تەرەڭ زەردەلەپ, ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن كەيبىر ورگاندار مەن ءوز اكىمشىلىگىنىڭ قۇرىلىمدارىنا ءتيىستى تاپسىرما بەرگەن بولۋى كەرەك.
ولاي دەيتىن سەبەبىم, ءدال وسى كەزەڭدە اتالعان ءبولىمنىڭ قۇرامىندا جاڭادان عانا جۇمىسقا كىرىسە باستاعان اقپاراتتىق-ساراپتامالىق سەكتور قىزمەتكەرلەرى باسشىلىقتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جەكە بولمەگە جابىلىپ الىپ, قازاقستاننىڭ كارتاسىن ءىلىپ قويىپ تۇرىپ بىرنەشە كۇن بويى استانانى اقمولاعا كوشىرۋدىڭ پليۋستەرى مەن مينۋستارىن ەكولوگيالىق, ەتنودەموگرافيالىق, سىرتقى ساياسي, ەكونوميكالىق جانە سول سياقتى باسقا دا فاكتورلارى مەن تاۋەكەلدەرى تۇرعىسىندا تالقىلاعانىمىز ەسىمدە. وسى جۇمىستىڭ ناتيجەسى بويىنشا 1992 جىلدىڭ سوڭىندا ەلباسىنىڭ اتىنا جازباحاتتا دايىندالعان بولاتىن.
ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ وسى ويىن ءبىرىنشى رەت قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەستىڭ 1993 جىلعى 15 ماۋسىمىنداعى وتىرىسىندا جاريا ەتكەندىگى تۋرالى ماعلۇماتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنىڭ جەكە ءارحيۆىنىڭ قورىندا ساقتالاتىن قۇجاتتاردان تابۋعا بولادى. وسى وتىرىستى قورىتىندىلاي كەلە, پرەزيدەنت جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا ءسوز سويلەپ, دەپۋتاتتار مەن حالىققا اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى بارلىق ساياسي احۋال مەن ەكى جىلدا نە ىستەلگەندىگى تۋرالى اشىعىنان ايتۋعا شەشىم قابىلدايدى.
ايتقانىنداي, مەملەكەت باسشىسى 1994 جىلعى 6 شىلدەدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى ون ءۇشىنشى شاقىرىلىمىنىڭ ءى سەسسياسىندا «الدىلارىڭىزعا رەسپۋبليكانىڭ ءومىرى, اسىرەسە, الداعى بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەنى – ەلىمىزدىڭ استاناسىن كوشىرۋ تۋرالى ماسەلەنى قويعالى تۇرمىن. سونداي-اق مەن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا سويلەگەن كۇنى – 9 ماۋسىمدا دا سول جايىندا ءسوز بولعانىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن. ءارى دەپۋتاتتار كورپۋسىنىڭ ماقۇلداپ قابىلداعانىنا قاراي سىزدەر مەن ءبىز وسى ماسەلە بويىنشا داۋىس بەرە جازداعانىمىزدا بار» دەپ باستاعان ەكەن ءوز ءسوزىن.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ مىندەتتەرى مەملەكەت ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ورتالىق جۇيەلەرىنە تۇسەتىن سالماقتى اناعۇرلىم ارتتىرىپ, ونى ودان ارمەن كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. وسى ماسەلەلەردى ەل كولەمىندە جەدەل جانە ءتيىمدى تۇردە شەشۋدە مەملەكەتتىڭ باس قالاسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە سيپاتقا يە بولۋى زاڭدى ەدى. سوندىقتان دا ەلباسى پارلامەنتكە كەلمەس بۇرىن قازاقستان استاناسىن كوشىرۋدىڭ سەبەپتەرىنە بايىپپەن قاراپ, تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ استاناسى لايىق بولۋعا ءتيىستى ولشەمدەردىڭ جاڭا قىرلارىن ايقىندادى. ولاردىڭ قاتارىنا ن.ءا.نازارباەۆ استانا ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايى مەن دۇنيەدەگى احۋالعا سايكەس جوعارى پارامەترلەرگە ساي بولىپ, ۇدايى دامىپ, مەملەكەتتىڭ باستى رامىزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋىن, مۇمكىندىگىنشە مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا, ونىڭ شەكارالارىنان قاشىقتاۋ ور نالاسۋى جانە ول ەلدىڭ بارلىق نەگىزگى وڭىرلەرىنەن بىردەي قاشىقتىقتا بولۋىن جاتقىزدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي, استاناعا قويىلار تالاپ ەرەكشە بولدى. ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا مەملەكەتتىڭ جاڭا استاناسىنىڭ ەڭ وڭتايلى ورنالاسار جەرىن انىقتاۋ ماقساتىمەن رەسپۋبليكانىڭ كۇللى اۋماعى ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرۋدەن وتكىزىلدى. ەندەشە بۇل شەشىم اياق استىنان اسىعىس تۇردە جاسالعان دەۋدىڭ ءجونى جوق. سونىمەن بىرگە ەلباسى كەڭەس وداعى كەزىندە سالىنعان ايماقتىق قالادان استانا جاساۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن دە جاقسى ءتۇسىندى. ەسكىرگەن, تۇرۋعا ىڭعايسىزداۋ ۇيلەر, دامىماعان ينفراقۇرىلىم مەن تەحنولوگيالىق جاعىنان زامان تالابىنان قالىپ قويعان ونەركاسىپتەن ءبىر ساتتە قۇتىلۋدىڭ قيىن ەكەندىگىن ءبىلدى.
استانانى اۋىستىرۋ قاجەتتىگىن گەوگرافيالىق, كولىكتىك, باسقارۋشىلىق, كوممۋنيكاتسيالىق, گەوساياسي فاكتورلار تالاپ ەتتى. ەڭ باستىسى, ولار تەك قانا جاعىمسىز فاكتورلاردىڭ جيىنتىعى ەمەس ەدى.
وسى جاعدايدىڭ بارلىعىن ەسكەرەر بولساق, ەلباسىنىڭ «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, كليمات, جەر بەدەرى, سەيسموجاعدايلار, قورشاعان ورتا, ينجەنەرلىك جانە كولىكتىك ينفراقۇرىلىم, قۇرىلىس كەشەنى, ەڭبەك رەسۋرستارى جانە باسقا دا كورسەتكىشتەر ەسكەرىلىپ, 32 پارامەتر بويىنشا جۇرگىزىلگەن ساراپتاما بارلىق نۇسقالاردىڭ ىشىندە ەڭ دۇرىسى اقمولا ەكەنىن كورسەتتى» دەپ سەنىممەن ايتۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە, جاعدايدى سول ورنىندا ايقىنداۋ ءۇشىن اقمولاعا ارنايى كوميسسيا جىبەرىلىپ, ول وسى تاڭداۋدىڭ نەگىزدىلىگىن راستاپ بەردى. قالانىڭ جاعدايى, ونىڭ اۋماعى كەز كەلگەن ساۋلەتشىلىك امالدى ىسكە اسىرۋعا: استانالىق اكىمشىلىك عيماراتتارىن بۇرىنعى قالاعا كىرىكتىرۋگە دە نەمەسە استانانىڭ اكىمشىلىك بولىگىن ءوز الدىنا جەكە, مۇلدەم بوس اۋماقتارعا سالۋعا دا, يا بولماسا, سول ەكەۋىن ۇيلەستىرە پايدالانۋعا دا مۇمكىندىك بەرەتىندىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى. پرەزيدەنت اقمولانىڭ ارتىقشىلىعىنا, سونىمەن بىرگە, ونىڭ قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورتالىعى بولۋىن جانە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جەتەكشى ءارى قارقىندى نۇكتەلەرى بولاتىنداي ءىرى شارۋاشىلىق وڭىرلەرگە جاقىن ورنالاسقاندىعىن; ءىرى كولىك توراپتارىنىڭ قيىلىسىندا تۇرعاندىعىن, قالانىڭ ورتالىعىندا كەز كەلگەن ساۋلەتشىلىك ويدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن 30 گەكتارد اي بوس اۋماقتىڭ دايىن تۇرعاندىعىن جانە وندا قۇرىلىس باستاپ كەتۋگە دە جاعدايدىڭ بارىن; جىلۋمەن, گازبەن قامتام اسىز ەتۋ جاقسى جولعا قويىلعاندىعىن; قالا تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزگى جۇيەلەرىنىڭ جاي-كۇيى كوپ الاڭداتپايتىندىعىن; اۋىزسۋ مەن تەحنيكالىق سۋدان تاپشىلىق كورمەيتىندىگىن; اقمولادا كولىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ جاقسى دامىعاندىعىن; تەمىرجول ستانساسىنىڭ وتكىزۋ جانە تيەۋ-ءتۇسىرۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ جۇك تاسىمالىن الدەنەشە ەسە ءوسىرۋ مۇمكىندىگى, رەزەرۆىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىن; اۋەجايدىڭ قولايلى ورنالاسقاندىعىن جانە قالادا قالىپتى ەكولوگيالىق جاعداي بارىن جاتقىزدى. وسىنىڭ بارلىعى سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ استاناسى الماتى قالاسىمەن سالىستىرا وتىرىپ ءسوز بولدى. جەكەلەگەن مينيسترلىكتەردى جاڭا استاناعا شەكتەس قالالارعا كوشىرۋگە رۇقسات بەرۋ كەرەكتىگى دە ەسكەرىلدى.
سوندىقتان ن.ءا.نازارباەۆ استاناعا تاڭداۋ تۇسكەننەن سوڭ ەلدىڭ ساياسي ەليتاسىن وسىعان يلاندىرا باستادى. ويتكەنى كوپتەگەن ادامدار بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ كەزى كەلگەن جوق دەپ سانادى, كەيبىرەۋلەر ءتىپتى قاجەتى جوق دەستى.
ەلباسى دەپۋتاتتارمەن بولعان اشىق اڭگىمەدە «ءبىزدىڭ گەوساياسي ارەناداعى ءرولىمىز كۇشەيۋى ءتيىس. رەسپۋبليكا اۋماعىندا حالىقتىڭ جانە وندىرگىش كۇشت ەردىڭ سىڭارجاق ورنالاسۋىن بىرتە-بىرتە ەڭسەرۋ ناقتى سيپاتقا يە بولادى. سولتۇستىك وڭىرلەردە يننوۆاتسيالىق جانە عىلىمي اۋقىمدى وندىرىستەردى جاساۋ, ىسكە قوسۋ, ادامداردى جاڭا جۇمىس ورنىمەن قامتاماسىز ەتۋ ەلدىڭ يندۋستريالىق دامۋىن كۇشەيتىپ, ەڭبەك رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا اكەلەدى. ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاندانۋ باستالادى. بۇرىن ءبىز ءوز استانامىزدى ءوزىمىز انىقتاي المادىق. وداقتىق بيلىك شەشتى. ساياسات كوپ بولدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بايسالدى ەكونوميكالىق قيسىننان, اۋەلدەن-اق تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ استاناسى رەتىندە سالىنعان قالاعا يە بولۋ تالابىنان تۋعان» دەپ, استانانى كوشىرۋگە بايلانىستى بولاتىن ناقتى ارتىقشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەر تۋرالى باسا-باسا ايتىپ بەردى. ەڭ باستىسى, تاۋەلسىزدىككە ەندى عانا يە بولعان قازاقستانعا پاتريوتتىق سەرپىلىس كەرەك ەدى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاندى قۋاتتى دا وركەندەگەن مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن سەنىم قاجەت بولدى. پرەزيدەنت استانانى اقمولاعا كوشىرۋ ەلدە پاتريوتتىق رۋحتى كوتەرىپ, حالىقتىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمىن ارتتىراتىن جوبا دەپ ەسەپتەدى. ەلباسى استانانىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ورىندالعان ارمانىنا اينالاتىندىعىن سول كەزدەن-اق ۇعىنعان بولاتىن.
وسى تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1994 جىلعى 6 شىلدەسىندەگى ارنايى قاۋلىسى قابىلدانىپ, مەملەكەتتىڭ استاناسىن اقمولا قالاسىنا كوشىرۋ تۋرالى ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى قولداۋ تاۋىپ, مينيسترلەر كابينەتى مەن جوعارعى كەڭەستىڭ ءتيىستى كوميتەتىنە ناقتى تاپسىرم الار بەرىلدى.
جاپسارباي قۋانىشەۆ, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, ساياسي عىلىمدار دوكتورى
(جالعاسى بار)
