ۇلت رەتىندە قاشان پايدا بولدىق؟ تامىرىمىز قاي جەردەن شىققان؟ قاي داۋىردە دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسىپ بىتتىك؟ بۇل جونىندە كەشەگى زامانداردان بەرى ءتۇرلى نەگىزدى, نەگىزسىز بولجامدار ايتىلىپ كەلەدى. وسى سۇراقتارعا كەلگەندە قازىردىڭ وزىندە تاريحشى عالىمداردىڭ ورتاسىندا قايشى پىكىرلەر كەزدەسەدى. مۇنىڭ ءدال جاۋاپتارىن تاۋىپ, ناقتى بايلام جاساۋ بيىلعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تۇسىندا, ءتىپتى, وزەكتى بولىپ وتىر. رەداكتسيامىزعا قوناق بولعان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, اكادەميك بولات كومەكوۆپەن اڭگىمە وسى تاقىرىپتا ءوربىدى.
تاريحتىڭ سان قاتپارىن اقتارعان عالىممەن بىرگە باستاۋلارعا قاراي ساپار شەگىپ, كوپتەگەن پايدالى ماعلۇماتتاردى الىپ قالدىق.
مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ
تامىرى تەرەڭدە
قازاق حالقىنىڭ تاريحى كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي 550 جىلمەن شەكتەلمەيدى. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باسى ارىدە – ساق, عۇن تايپالارى ءومىر سۇرگەن داۋىرلەردە جاتىر.
«قازاق حاندىعى – 2,5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار, ءتۇبى ساقتار قاۋىمىنا بارىپ تىرەلەتىن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ اجىراماس بولشەگى. وسى جەردە كوپ جەردە ەسكەرىلە بەرمەيتىن مەملەكەت پەن مەملەكەتتىلىك ۇعىمدارى ءبىر- بىرىنەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن اتاپ وتسەم دەيمىن. مەملەكەتتىلىك دەگەنىمىز – كونە داۋىرلەردەن باستاۋىن الىپ, وسى زاماندا دا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريحي ۇدەرىس. بۇل ۇدەرىس قازىر دە ءوز دامۋ جولىنا ءتۇسىپ, ءبىر جۇيەدەن ەكىنشى جۇيەگە اۋىسۋدا. ال, مەملەكەت دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيە. ونىڭ باسى مەن اياعى بولادى. كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىن وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى» دەيدى بولات كومەكوۆ.
كوشپەندى جانە وتىرىقشى قاۋىمداردىڭ
ەرەكشەلىگى قانداي؟
قازاق ەجەلدەن كوشپەندى حالىق بولعان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرگەننەن كەيىن عانا وتىرىقشىلىققا ۇيرەنگەن. كەڭەس داۋىرىندە ءبىزدىڭ سانامىزعا وسىنداي پىكىرلەردى سىنالاپ كىرگىزدى. بۇل جاڭساق پىكىرگە كەيبىرىمىز ءالى سەنىپ كەلەمىز. ال, اقيقاتىنا كەلگەندە, حالقىمىز كوشپەندى مادەنيەتپەن قوسا وتىرىقشىلىق شارۋاشىلىقتى دا بوداندىعىمىزدان بۇرىن مەڭگەرگەن. بۇل مادەنيەتتەردىڭ اراجىگىن دە عالىم اجىراتىپ بەردى.
«وتىرىقشى قاۋىمدا ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشۋ مۇمكىندىگى بولماعاننان كەيىن اتالمىش قاۋىم اۋماقتىق ءپرينتسيپتى ۇستانعان. سوندىقتان, «جەر بولسا, حالىق تا بولادى» دەگەن قاعيدامەن ءومىر سۇرگەن. ال, رۋلىق-تايپالىق جۇيەگە سۇيەنگەن كوشپەندى قاۋىمنىڭ بۇعان كەرىسىنشە «حالىق بولسا, جەر دە بولادى» دەگەن زاڭدىلىعى بولعان. وكىنىشكە قاراي, قازىرگى تاڭدا كوشپەندى قاۋىمعا ءتان بۇل ەرەكشەلىك ءوز دەڭگەيىندە زەرتتەلمەي كەلەدى. سول سەبەپتەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ عالىمدارى كوشپەندى قاۋىمدا مەملەكەتتىلىك بولماعان دەگەن پىكىردى ايتادى. ولار بۇل قاۋىمدى سولتۇستىك افريكاداعى بادۋيلەرمەن سالىستىرىپ, «كوشپەندى قاۋىمدا كوسەمدىك ۇعىمى عانا بار, ياعني, قاۋىمدى كوسەم باسقارۋى مۇمكىن, بىراق ناقتى باسقارۋشىلىق پەن سالىق ينستيتۋتى بولماعاننان كەيىن مەملەكەتتىلىكتىڭ ءوزى جوق» دەگەن پىكىرگە بارىپ ۇرىنعان. الايدا, افريكادا جانە ۇلى دالادا ءومىر سۇرگەن قاۋىمداردى مۇلدە سالىستىرۋعا بولمايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي» دەيدى اكادەميك.
ءسوزىمىزدىڭ باسىندا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باستاۋى ساقتار داۋىرىندە جاتقانىن ايتتىق. بولات كومەكوۆ ونىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىن اتاپ كورسەتتى. بىرىنشىدەن, ساقتاردا تايپا باسشىسى, ياعني, ءوز پاتشاسى بولعان. باسشىلىق تىزگى اعادان-ىنىگە, اكەدەن-بالاعا, ياعني, ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ, بەلگىلى ءبىر ديناستياعا تيەسىلى بولعان. بۇعان قوسا, ساقتاردا ءوز جازۋ مادەنيەتى, مۇلىكتىك تەڭسىزدىك تە ورىن العان. بۇل قاۋىم ءىرى ءۇش الەۋمەتتىك توپتان جاساقتالعان.
كونە تۇركىلەر – ەۋرازيالىق يمپەريانىڭ اتاسى
ساقتاردىڭ مۇراگەرلەرى: جەتىسۋدا – ۇيسىندەر, سىردا – قاڭلىلار جانە قازاقستان اۋماعىندا بالقاشتان كاسپيگە دەيىن اۋماقتى تۇتاستىرىپ, ءوز مەملەكەتىن قۇرعان عۇندار. بۇل مەملەكەت ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءىى عاسىرىندا قۇرىلىپ, V عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. عۇنداردىڭ مۇراگەرلەرى – كونە تۇركىلەر. قىتاي دەرەكتەرى وسىنى ايتادى.
ءVى عاسىرعا قاراي موڭعوليا اۋماعى تۇرىك ەتنوگەنەزىنىڭ ورتالىعى بولدى. كونە تۇركىلەردىڭ ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا ۇستەمدىك جۇرگىزۋىنەن كەيىن جەرىمىز كونە تۇركى قاعاناتىنىڭ ساياسي, ەكونوميكالىق, مادەني دامۋىنىڭ ءبىرتۇتاس بولشەگىنە اينالدى.
«عۇندار العاشقى كوشپەندى يمپەريانى قۇرعان بولسا, كونە تۇركىلەر تۇڭعىش ەۋرازيالىق يمپەريانىڭ اتاسى سانالادى. ولار تىنىق مۇحيتتان, ياعني, ۇلى دالانىڭ شىعىس تۇسىنان باستالعان جەردى جاۋلادى. شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجىپ وتىرىپ, دۋناي وزەنىنە دەيىن جەتتى. كونە تۇركىلەردە مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق اتريبۋتتارى قالىپتاسىپ جەتىلگەن. اسكەري جانە اكىمشىلىك جۇيە ءبىرى-بىرىنەن اجىراتىلماي, بىرتۇتاستىقتا دامىدى. ال, وتىرىقشى قاۋىمدا, كەرىسىنشە, بۇل جۇيەلەر بولەك-بولەك قارالاتىن. ياعني, كوشپەندى قاۋىمدا اسكەري باسقارۋشى اكىمشى قىزمەتىن دە اتقاراتىن. بۇل جاعدايدا ءتارتىپ وتە كۇشتى ەدى. وتىرىقشى قاۋىم بۇعان كەرى جاعدايدا ەدى. قىتاي دەرەكتەرىندە كوشپەندى قاۋىمدا مەملەكەتتى باسقارۋ وتە جەڭىل ەكەندىگى, «ادام ءوز دەنەسىن باسقارعانداي» بولعاندىعى ايتىلادى. كوشپەندىلەردە اباقتى, كوتەرىلىستى باساتىن اسكەر بولعان جوق, ءوز تايپاسىنان شىققاندار قۇلدىققا جەگىلمەيتىن. قۇلداردىڭ قاتارىنا تەك تۇتقىنعا تۇسكەن وزگە جەرلەردىڭ ادامدارى عانا جاتاتىن. بۇل – ۇلكەن ەرەكشەلىك. بۇل ەرەكشەلىكتى بىلمەي, كوشپەندى قاۋىمنىڭ دامۋىنا ءدال باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس» دەيدى بولات كومەكوۆ.
ونىڭ سوزىنە سۇيەنسەك, تۇركى قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن ول جايلاعان اۋماقتا جەتى مەملەكەت پايدا بولدى. اتاپ ايتقاندا, ەدىل وزەنى بويىندا بۇلعارلار مەملەكەتى, كاسپيدىڭ باتىس جاعىندا حازار قاعاناتى, قازاقستان اۋماعىندا ءۇش مەملەكەت – سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا وعىزدار دەرجاۆاسى, جەتىسۋدا قارلۇقتار مەملەكەتى جانە سولتۇستىك, ورتالىق, شىعىس قازاقستاندا قيماقتار قاعاناتى. قيماقتار قاعاناتىنىڭ ورداسى ەرتىس وزەنى الابىندا جاعالاي ورنالاستى. ەنيسەي وزەنىندە قىرعىزدار مەملەكەتى قۇرىلسا, كونە تۇرىك قاعاناتىنىڭ مۇراگەرلەرىنە كوشپەندى ۇيعىرلار اينالدى.
قيماق مەملەكەتىنىڭ
مۇراگەرى كىم؟
وعىزداردىڭ جانە قارلۇقتاردىڭ باسشىسى «ءدجابۋ» دەپ اتالاتىن. ونىڭ مارتەبەسى قاعاننان ءسال تومەن بولاتىن. قيماقتاردىڭ باسقارۋشىسى عانا قاعان اتالاتىن. « وسىنىڭ ءوزى قيماقتاردىڭ قاعانى تۇتاس تۇرىك الەمىن باسقارۋ قۇقىنا يە سياقتى ەدى. قيماقتاردىڭ ءوزى دامەندەر, قىپشاقتار جانە قۇماندار بولىپ ءۇش توپقا بولىنەتىن» دەيدى عالىم.
بولات كومەكوۆتىڭ ءسوزىن ءارى قاراي تارقاتساق, ءحى عاسىردىڭ باسىندا قىپشاق حاندارى قيماق قاعاناتىنداعى تىزگىندى ءوز قولدارىنا الدى. سول ۋاقىتتان باستاپ قىپشاقتار ءداۋىرى باستالادى. ولار قيماق مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرلەرى ەدى.
عالىمنىڭ پىكىرىنشە, موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعى قىپشاقتاردى كۇيرەتسە دە, ولاردىڭ مادەنيەتىن جويا العان جوق. مۇنىڭ دالەلى – ءحىىى عاسىردىڭ اياعىندا, ءحىV عاسىردىڭ باسىندا «كودەكس كۋمانيكۋستىڭ» دۇنيەگە كەلۋى. بۇدان باسقا دا قىپشاق تىلىندەگى كوپتەگەن سوزدىكتەر جازىلدى. «بۇل جەردە ماڭىزدىسى – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى ءدانى وسى قىپشاقتار مەملەكەتىندە جاتقاندىعىندا. قىپشاقتانۋ ءىلىمى قازاق حالقىنىڭ تاريحىن, مادەنيەتىن جانە ەتنوگەنەزىن زەرتتەۋدە ۇلكەن مانگە يە» دەيدى اتا تاريحىمىزدىڭ تامىرىن تەرەڭدەتىپ, ارقاۋىن ارىدەن تولعاپ جۇرگەن اكادەميك اعامىز.
امانعالي قالجانوۆ
