جازۋشى-دراماتۋرگ, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, جازۋشى-دراماتۋرگ, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى انەس سارايمەن اڭگىمە
– انەس اعا, «تاۋەلسىزدىك» دەگەن تەك تامسانىپ ايتا بەرەر ءتاتتى ءسوز عانا ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ول, ەڭ الدىمەن, ءۇش ءجۇز جىلداي بوداندىق بۇعاۋىندا بۇلقىنىپ, تاۋمەندى ءحال كەشكەن ۇلتىمىزدىڭ ازات تۇرمىس, بوستان تىرلىككە جەتۋ جولىنداعى مىگىرسىز شايقاسى مەن قيساپسىز قۇرباندىعىنىڭ وتەۋى ەكەنىن جادىمىزدا جاڭعىرتار ورە, قاستەر تۇتار قۇندىلىق دەپ ويلايمىن. ەندەشە, تاريحي جادقا تىرەلگەندە, ەلدىككە تالپىنعان ەرلىككە تولى وتكەن كەزەڭدەر شەجىرەسى – وتاندىق تاريحناما بەتتەرىندەگى تانىمدىق قىرى مەن تاعلىمدىق سىرى استاسقان كورىنەۋ دەرەكتەردى دە اينالىپ وتە الماسپىز…
– ارينە! جالپى, ادامزات تاريحىندا ۇلت اتاۋلىنىڭ ازاتتىق الىپ, مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە جەتۋ نيەتى وڭايلىقپەن ورىندالا قويمايتىنى ايان. تۇسىڭدە كورىپ, وڭىڭدە اڭساعانمەن تاۋەلسىزدىك يگىلىگى سالپ ەتىپ كوكتەن تۇسە سالمايدى. وعان كارى تاريحتىڭ ءوزى كۋا. ءتىپتى, «حالىقتار تۇرمەسى» اتانعان كەشەگى كەڭەس بيلىگى كەزىندە «وسى وداقتان ءبولىنىپ شىعارمىز-اۋ, ءوز الدىمىزعا ەگەمەن ەل بولىپ, دەربەس دامۋ جولىنا تۇسەرمىز-اۋ» دەپ ويلاعان دا جوقپىز عوي.
بىراق, تاريح تەگەرشىگى ءبىر ورىندا تۇرمايدى, تۋلاعان تەڭىزدەي ساپىرىلىسقان ونىڭ تولقىنىندا بىرەۋلەر كوككە سامعاي كوتەرىلىپ, بىرەۋلەر تۇڭعيىققا شىم باتىپ كەتىپ جاتادى. ماسەلەن, 1380 جىلى كۋليكوۆ وزەنى بويىندا التىن وردا بەكلەربەگى قيات مامايدىڭ اۋىر قولىنا قارسى شىققان ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى دميتري دونسكويدىڭ 400 مىڭ اسكەرى قىناداي قىرىلىپ, ءدميتريدىڭ ءوزى اتتان قۇلاپ, بۇتا بۇعىپ جاسىرىنىپ جان ساقتاپ قالسا دا, جەڭىسكە جەتكەن بولىپ ەسەپتەلەدى, سول شايقاستان كەيىن دە ءجۇز جىلداي التىن ورداعا الىم-سالىق تولەپ تۇرعانىمەن, بىتىراڭقى كىنازدىكتەردەن قۇرالعان ورىس مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ءساتى سانالادى. مىنە, سودان بەرى دەرجاۆالىق استامشىلىق پەن ۇلى يمپەريالىق ۇستەمدىك پيعىلدا دامىپ, جان-جاعىن جالماپ كەلگەن وتارلاۋشى ەل ءبىزدى وڭايلىقپەن ۋىسىنان شىعارا قويماس ەدى.
ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىندا كەزدەيسوقتىققا تابان تىرەپ, بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىققا دا مويىن ۇسىناتىن قۇبىلىستار جەتىپ-ارتىلادى. سولاردىڭ ءبىرى – ەشكىمگە بەت قاراتپاي, ەندىكتەردى دارا جايلاعان ۇلى يمپەريالاردىڭ ءوزى ارقيلى سەبەپ-سالدارمەن ىشتەن ءىرىپ, اقىرى, كۇيرەپ تىناتىنى. مىسالى, تاريحتا ريم يمپەرياسىنان اسقان الىپ تا قۋاتتى مەملەكەت بولماعان شىعار, ءسىرا. بۇكىل باتىس ەۋروپانى, انگليادان سولتۇستىك ەگيپەتكە دەيىنگى كەڭىستىكتى, الدىڭعى ازياعا دەيىنگى ەلدەردىڭ بارلىعىن بيلەپ-توستەگەن ريم يمپەرياسى دا بىرتىندەپ ىشىنەن ءبۇلىنىپ, قۇلاپ تىندى; ەڭ اۋەلى, قياناتتان قۇرالعان قوعامدى مورالدىق ازعىندىق جايلاپ, تاق تالاسى كۇشەيدى. بيلىك باسىنداعى ات توبەلىندەي از عانا توپ ەل بايلىعىن ەشكىممەن بولىسپەي, باۋىرىنا باسىپ قالۋ ءۇشىن قىرقىستى. الاۋىز, قىرعي-قاباق قوعامدى ۇرلىق-قارلىق, جەمقورلىق, پاراقورلىق دەرتى مەڭدەپ, ابدەن السىرەگەن ريم يمپەرياسى اقىرى قۇلاپ تىندى. بۇل تىقىر ءبىر كەزدەرى بالتىق جاعالاۋىنا تىزە باتىرىپ, قىرىم تۇبەگىن, قاپ تاۋى مەن ورتا ازيا ەلدەرىن جاۋلاپ العان, ەندى ءۇندى جاعالاۋىنا كوز تىككەن پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا دا تاياپ كەلگەن ەدى. 1905 جىلى ابدەن ازعىنداعان ورىس ارمياسىنىڭ جاپوندارمەن سوعىستا تۇڭعىش رەت تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەنىن رەسەيلىك تاريحشىلار اينالىپ وتۋگە تىرىسىپ باعادى.
– «پورت-ارتۋر ماسقاراسى» عوي?!.
– ءيا, پورت-ارتۋر جەڭىلىسى… سول سوعىستا العاش رەت ماڭدايى تاسقا تيگەندەي ەسەڭگىرەپ, شاتقاياقتاپ قالعان رەسەي يمپەرياسىن ءبىرجولا قۇردىمعا قۇلاۋدان 1917 جىلعى الەۋمەتتىك-ساياسي توڭكەرىس قانا قۇتقارىپ قالدى. يمپەريالىق وزبىرلىققا, وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى باعىتتالعان ەل ىشىندەگى اشۋ-ىزانىڭ تەگەۋرىنىن لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر توبى ءوز مۇددەلەرىنە وڭتايلى پايدالانىپ كەتتى. ولار «جاڭا سيپاتتاعى مەملەكەت قۇرىپ, بارلىق بيلىك تىزگىنىن جۇمىسشىلار مەن شارۋالارعا ۇستاتامىز, ولاردان جاڭا ۇكىمەتتىڭ ەليتاسىن جاساقتاپ, بارشا يگىلىكتى سولاردىڭ قولىنا بەرەمىز» دەگەن ۋاعىزبەن بۇقارانى الداپ سوڭىنا ەرتتى. ءسويتىپ, بۇرىنعى وتار ەلدەردىڭ قاعاز جۇزىندە «ەرىكتى ءارى تەڭ قۇقىلى» وداعىن قۇرۋعا ۇيىتقى بولعان رەسەي ەلى پاتشا زامانىنان كەلە جاتقان بوداندىقتىڭ بۇعاۋىن قىسا تۇسپەسە, بوساتا قويعان جوق. اسىرەسە, ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندا ءداستۇرلى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ قالىبىنان ەرىكسىز اجىراتىلعان قازاقتار جاپپاي اشارشىلىققا ۇرىنىپ, بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ, قۇلاق ەستىمەگەن قىرعىنعا ۇشىرادى, حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ قالدى…
– وسى اڭگىمەڭىزگە وراي ويعا كەلىپ وتىر, اعا: كەيبىر جازبالاردا «مەملەكەتتىلىك» جانە «تاۋەلسىزدىك» اتاۋلارىن بالاما رەتىندە قولدانىپ جۇرەدى. كسرو كەزىندە شارتتى تۇردە قازاق كسر رەتىندە مەملەكەتتىلىگىمىز, ونىڭ نەگىزگى نىشاندارى – تۋى, ءانۇرانى مەن ەلتاڭباسى, ءتىپتى, تەرريتوريالىق اۆتونومياسى بولدى. بىراق, ءبارىبىر, ورتالىقتىڭ توتاليتارلىق, كازارمالىق ىرقىنا قامالىپ, دەربەس دامي المادىق, ياعني, تاۋەلسىزدىگىمىز بولمادى. سوندىقتان, سىرت كوزگە ەگىزدىڭ سىڭارىنداي كورىنەتىن ديلەمماعا – وسى ەكى ساياسي ۇعىمعا ناقتى تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز.
– ءيا, 1937 جىلى وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە قايتا قۇرىلعان قازاق كسر سىرتتاي مەملەكەتتىلىك سيپاتىن يەلەندى. سودان ءبىر جىل بۇرىن قابىلدانعان كسرو كونستيتۋتسياسى بويىنشا ءار رەسپۋبليكاعا بەرىلگەن جەكەلەگەن قۇقىلار مەن تاڭداۋ ەركى قاعاز بەتىندە قالىپ قويدى. اتاپ ايتقاندا, قازاق كسر-نىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ءوزى ايقىنداپ, قورعانىس, جەر اۋماعى, شەكارا ماسەلەلەرىن دەربەس شەشۋگە قۇزىرەتى بولعان جوق. سوندىقتان, قاز كسر – دەكوراتيۆتى, جاساندى مەملەكەت ەدى. سىرت ءپىشىمى – مەملەكەتتىلىك قاعيداتتارىنا ساي كەلگەنىمەن, ىشكى مازمۇنى وعان قايشىلاسىپ جاتتى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا, ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە شەتەلدەرمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتا المادى. ءوزىڭ بىلەسىڭ, بىزدە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كەيىن, 1973 جىلى اشىلدى, ونىڭ ءوزى دە قىزمەتتىك مىندەتتەرى مەن وكىلەتتىكتەرى شەكتەۋلى, بىلايشا ايتقاندا, «اتى بار دا زاتى جوق» مەكەمە ەدى. ەش ەلمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ, ەلشى الماسا الماعان, ءوز بەتىنشە سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋ جونىندە تۇجىرىمداماسى جاسالماعان ەلدى دەربەس, تاۋەلسىز مەملەكەت دەي الامىز با؟!. جوق, ارينە. سوندىقتان, ءبىزدىڭ كەڭەس بيلىگى تۇسىنداعى مەملەكەتتىلىگىمىز فەدەراتسيالىق, اسىرا ايتقاندا كونفەدەراتسيالىق شەكتەۋلەر دەڭگەيىنەن ءارى اسا المادى; ءسوز جۇزىندە تەڭ قۇقىلى ۇستىنى ءارى وداقتاسۋ ەركى ساقتالعانىمەن, ءىس جۇزىندە قازاق كسر ورتالىق پارمەنىنە – ماسكەۋ بيلىگىنە قۇلاقكەستى مويىنۇسىنعان تاۋمەندىلىكتەن ارىلا المادى, كوپ جاعدايدا ۇلتتىق مۇددە ەسكەرىلمەدى.
– بالكىم, مەملەكەتتىلىك قاعيداتتارىن ۇلتتىق نەگىزدەرگە ساباقتاستىرا قاراۋىمىز كەرەك شىعار. ماسەلەن, قازاقى (ەركىن) تايپالاردىڭ باسىن قۇراپ, ۇلت رەتىندە ۇيىستىرعان قازاق حاندىعىنا, جالپى, ەلىمىزدىڭ ەرتە جانە ورتا عاسىرلىق تاريحىنا قاتىستى ءار الۋان پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بىرەۋلەر قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن سىعاناقتى استانا ەتىپ, «الاش اسكەرىن» قۇرعان ورىس حان تۇسىنداعى اق وردادان باستايىق دەسە, ەندى كەلەسىلەرى باعزى زامانالارداعى ساق كونفەدەراتسياسىنان بەرمەن تاراتايىق دەيدى. ال, ونىڭ قۇرامىندا قازاقتار ەمەس, پروتوتۇركى تايپالار عانا توبە كورسەتتى عوي…
– جالپى, كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان اتريبۋتتارى, تاريحي-ساياسي سيپاتتارى بولۋى كەرەك قوي. ماسەلەن, زاڭ شىعارۋ بيلىگى, اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىستەرى مەن تۇراقتى اسكەرى, اۋماقتىق بيلىك جۇرگىزۋ شەگى, بىلايشا ايتقاندا, شەكاراسى بولۋى شارت, سوندا عانا مەملەكەتتىك سيپاتىن, ياكي, ەل باسقارۋ, ىشكى-سىرتقى قارىم-قاتىناستارىن رەتتەپ وتىرۋ مۇمكىندىگىن يەلەنەدى. ال, ەگەر دە وسىلاردىڭ بىردە-ءبىرى بولماسا, ول – تولىققاندى مەملەكەت ەمەس, تەك قاۋىمدىق بىرلەستىكتەر, دەربەس مەملەكەتتىلىككە بارار جولداعى باسپالداقتار عانا دەپ تۇسىنگەن ءجون. ءبىزدىڭ توپىراعىمىزعا تۋ تىككەن العاشقى تولىققاندى مەملەكەت – عۇن تايپالارىنىڭ وداعى. وندا مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق اتريبۋتتارى ورنىعىپ, زاڭ قابىلداۋ جۇيەسى قالىپتاسقان ەدى. ەكىنشىسى, كوك تۇرىكتەرى قاعاندىعى. ونىڭ دا مەملەكەتكە ءتان بارلىق بەلگى-نىشاندارى بولدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ, سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقتاردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ كەزەڭدىك ساتىسى, ەتنو-مادەني جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنداعى لاندشافتتىق-تاريحي تۇرپات, ەرەكشە قۇبىلىس رەتىندە «دالا وركەنيەتى» دەپ جۇرگەنىمىز وسى كونە تۇركى مەملەكەتى. ەجەلگى تۇركى وركەنيەتىنىڭ بىردەن-ءبىر ميراسكەرى مىنا ءبىز – قازاق حالقى. ارينە, ارعى تاريحىمىزدا ءۇيسىن, قاڭلى, نايمان, كەرەي جانە ت.ب. ۇلىستار داۋرەندەگەن, ايتسە دە, ءبىز مەملەكەت تاريحىن ولاردان باستاي المايمىز. سەبەبى: بۇلاردىڭ ءبارى جەكە-دارا, بىركەلكى تايپانىڭ بىرلەستىكتەرى, قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ۇلىستاردىڭ بارلىعىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ, تىزەسىن تۇيىستىرە الماعاندىقتان, الگىندە ايتقانىمداي, ولار رۋ قاۋىمداستىقتارى ساناتىندا قالعان. مىنە, ولاردى مەملەكەت دەي المايتىنىمىز سوندىقتان.
– بىراق, اعا, قىتاي جۇرتى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىن – باعزى ين, ياعني, شان اۋلەتى داۋلەت قۇراپ, داۋرەن سۇرگەن كەزەڭنەن باستايدى. ال, ول داۋىردە ءالى بىرەگەي حانزۋ (بىزشە – قىتاي, شىڭ) ۇلتى دا قالىپتاسپاعان ەدى عوي… تەك…. حان اۋلەتى بيلىك قۇرعان كەزدەن باستاپ وتىز ءتورت ۇلىستان قۇرىلعان حالىق وزدەرىن «حانزۋ», ياكي, «حان پاتشالىعىنىڭ ادامدارى» اتاۋعا كوشكەن. سوعان قاراماستان, قازىرگى تاريحشىلارى مەملەكەت تاريحىن اڭىزعا عانا ارقاۋ بولعان, عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنبەگەن, ب.د.ب. ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپتى-ءمىس دەيتىن سيا پاتشالىعىنان تاراتۋعا تىرىسىپ ءجۇر ەمەس پە؟ ول جونىندە تانىمدىق فيلمدەر دە تۇسىرگەن…
– الەمدە ۇلى يمپەريالار قاتارىنان ويىپ ورىن الاتىن قىتاي مەملەكەتى ارعى-بەرگى تاريحىندا ماو تسزى دۋنعا شەيىن ءوزىن-ءوزى باسقارعان ەمەس. ولاردى ەرتە عاسىرلاردان كۇنى بۇگىنگە دەيىن مانچجۋرلار, قيداندار, موڭعولدار اۋلەتى بيلەپ كەلدى, ءسويتىپ, كوز اشقالى وزگەلەردىڭ قول استىندا كۇن كەشتى. قازىر, قاراپ وتىرساڭ, بۇلدىر-بۇلدىر سيا پاتشالىعى تۇرماق (كيىز تۋىرلىقتى, تال كەرەگەلى» كوشپەلىلەردى ۇيىستىرىپ, جارتى الەمدى دارگەيىنە جىققان شىڭعىسحان, قۇبىلاي تۋرالى فيلمدەردى قاپتاتىپ جاتىر. ونىڭ ءتۇپ-تامىرىندا موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن, ونىڭ الەمدى بيلەپ, ۋىسىندا ۇستاعان كەزەڭىن وزىنە قوسىپ الىپ, قىتايدى باعزىدان ۇلى مەملەكەت, ادامزات قوعامداستىعىنىڭ مىزعىماس گەگومونى ەتىپ كورسەتۋ پيعىلى بۇعىپ جاتىر. يران دا سولاي: سان عاسىرلار بويى ولاردى دا تەگى پارسى ەمەس, وزگە ءناسىل وكىلدەرى بيلەدى.
– حازىرەتى عاليدى سوڭعى پايعامبار ساناپ, دىندەستەرىنە, اسىرەسە, سۇنيتتەرگە بىتىسپەس مايدان اشقان, قازاقتار سالدەسىندەگى ون ەكى قىزىل جولاققا بولا «قىزىلباستار» اتاعان تۇركى تەكتى سەۆەفي اۋلەتى مە؟
– تەك سەۆەفيلەر ەمەس… احمەدي, عازناۋي اۋلەتى, حورەزم شاھى, قۇلاعۋ يلحاندارى باسقاردى. يراندىقتار دا ءوز تاريحىن ب.د.ب. ءVى-ءىV عاسىرلاردا پاتشالىق قۇرعان احەمەنيدتەردەن بەرى تاراتقىسى كەلەدى. ال, ولاردىڭ شىن مانىندە مەملەكەت قۇرعان كەزى ەلدى قيداندار باسقارعان تۇسقا ورايلاسادى. تۇركىلەر نەگىزىن سالا تۇرا, ولار مەملەكەت تاريحىن ءوزى مەن وزگەنىڭ بيلىگىندەگى كەزەڭدەرگە بولە-جارماي, ءبىر تۇتاستىق اياسىندا قاراستىرادى. ءبىز وسىعان جەتە الماي جاتىرمىز ءالى, ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار.
– سوندا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– ەڭ الدىمەن, ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ, قازاق اتانعاننان بەرگى مەملەكەتتىك قالىپتاستىرۋ جولىمىزدى – قازاق حاندىعىنىڭ جانە ونى باسقارعان تۇلعالاردىڭ تاريحى مەن ەڭ نەگىزگى ۋاقيعالار تىزبەگىن تياناقتى زەرتتەپ, بايىپتى باعالاپ الۋىمىز قاجەت. كەلەر جىلى اتاپ وتكەلى وتىرعان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى ناق وسى يگى ماقساتتى كوزدەگەن شارا دەپ ويلايمىن. بۇل ءوزىمىزدىڭ تەرەڭدە جاتقان ءتۇپ-تامىرىمىزعا ءۇڭىلۋدىڭ – پروتوقازاق تايپالارى ءىز قالدىرعان ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى تۇركىلىك تايپا وداقتارى مەن بىرلەستىكتەرگە قاراي جىلجۋىمىزدىڭ باستاپقى قادامىنا اينالۋعا ءتيىس. كەم دەگەندە, كوك تۇرىكتەرى قاعاندىعى مەن وركەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارىن كوگەندەپ, جوعىن تۇگەندەپ الۋدىڭ العىشارتتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتان قۇرعان ۇلتتىق مەملەكەت تاريحىن جۇيەلەپ, ەلىنە قامقور جەرىنە قورعان بولعان حاندارى مەن باتىر-بيلەرىن ۇلىقتاۋ ارقىلى قالىپتاسارى ءسوزسىز… ءتىپتى, وسى كەزەڭنىڭ وزىنە قاتىستى «اق تاڭداقتار» مەن الباتى شاتاسۋلار كوپ. مۇنى ۇساق-تۇيەككە بالاماي, مۇمكىندىگىنشە, فاكتولوگيالىق يىرىمدەرىن مۇقيات ىزەرلەپ, ءمان-ماڭىزىن ەسكەرە بىلسەك, ءداستۇرلى ەل بيلەۋ مادەنيەتىندەگى سوناۋ ساق, عۇن داۋىرىنەن كەشەگى بوكەي ورداسىنا دەيىن سوزىلعان ساباقتاستىق ءتىنىن جالعاپ الار ەدىك…
– جالپى, تاۋەلسىزدىك كونستانتاسىنا قاتىستى ايتىلار اڭگىمە اۋانىن ساياسي-ابستراكتىلى وي-اعىمدار ءورىسى دەپ جاتامىز عوي كەيدە. ال, ونىڭ باياندى بولىپ, باعى جانۋى قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن تاتۋ-ءتاتتى تىرلىككە بايلانىستى ەكەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. ناقتى ايتقاندا, كوپ ۇلتتى, كوپ ءدىندى ەلىمىزدە «مەملەكەت قۇرۋشى حالىق» – قازاقتاردىڭ ءرولى قانداي?
– ءبىز ەجەلدەن ەركىندىككە ۇمتىلىپ, ازاتتىقتى اڭسار ەتكەن حالىقپىز. ەندى, مىنە, كوكسەگەنىمىز كەلىپ, ويلاعانىمىز ورىندالعان شاقتا تاۋەلسىز تىرلىك كەڭىستىگىندە تەك قانا قازاق بولىپ قۇرالاسىپ, ءوز الدىمىزعا تۇتاسىپ وتىرامىز دەگەن دامەدەن اۋلاق بولعانىمىز ابزال. ءيا, مونوۇلتتى مەملەكەت قۇراۋ ەندى قولدان كەلمەيتىن نارسە. ول بۇرىندارى دا قولدان كەلمەگەن. سەبەبى, قازاقىلىق («ەركىندىك» ءسوزىنىڭ ەجەلگى بالاماسى) جولىن تاڭداعان اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇرىننان كوپ ۇلتتىلىق ۇستىنىمەن ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسى بار. ماسەلەن, قازاق حاندىعى كەزىندە الاش تۋى استىنا جينالىپ, ءبىر ۇرانعا ءۇن قوسقاندار وعان دەيىنگى ءبىر-ءبىر مەملەكەتتىك بىرلەستىكتىڭ – ءۇيسىن, قاڭلى, نايمان, كەرەي, ارعىن, نوعايلى جانە ت.ب. ۇلىستارىنىڭ وكىلدەرى ەدى. «بىرىكتى» دەگەنمەن دە مالدىڭ تىسىنە ەرىپ, جايىلىم-ورىسكە تالاسى قوسا ءورىپ جۇرەتىن بىرنەشە باۋلى رۋلاردى بىرەگەيلەندىرۋ ورتالىق بيلىك يەسى – حانداردىڭ وڭ جامباسىنا كەلە قويمادى. ۋاقىت وتە كەلە ءوز رۋلاستارى الدىندا بەدەلى بار, ءسوزى ۋالى, اۋزى دۋالى بيلەرگە ءار تايپانى باسقارۋ, ەل ىشىنە جىك سالار جەر داۋى – جەسىر داۋىن ءداستۇرلى قۇقىقتىق جوسىندار ۇستىنىمەن ءادىل شەشىپ, كەسىم ايتۋ ۋاكىلەتىن بەردى. مۇنداعى ماقسات – الۋان باۋلى, سان سالالى تايپادان قۇرالعان حالىقتى ۇلت رەتىندە ۇيىستىرىپ, بىرەگەيلەندىرۋ ەدى. ءبىز قازىر رۋ رەتىندە قاراستىرىپ جۇرگەن سۋبستانتسيا ول كەزەڭدە ءبىر-ءبىر مەملەكەتتىڭ گەنەفوندى وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن الا-قۇلا سوتسيۋم-تۇعىن, ءتىپتى, بەرتىنگە دەيىن ولاردىڭ ءسوز قولدانىستارى دا, ءان ايتىپ, كۇي تارتۋ مانەرى دە, كەيبىر سالت-ءداستۇرى دە ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنىپ تۇرعان.
– ونداي ەرەكشەلىكتەر ءالى دە بار عوي…
– ءيا, بار, الايدا, ولار – باياعىداي ايقىن شالىنار سۋبەتنيكالىق ايىرماشىلىقتار ەمەس, ەلەۋسىزدەۋ وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەر عانا. اسىرەسە, ءداستۇرلى ونەر سالاسىندا ءارتۇرلى مەكتەپتەر كەيپىندە عانا ساقتالىپ قالعانى راس…
سونىمەن, دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جاتقان جاھاندانۋ زامانىندا مونوۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ, تۇندىكتى تۇمشالىپ, ىرگەنى قىمتاي وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز دە كوپ ۇلتتى, عايري ءدىندى قوعام داستۇرىنە بايىرقاپ, سونىڭ مادەنيەتى مەن تاربيەسىنە بوي ۇيرەتىپ, جەلسىز جەردە شاڭ شىعارماس ارسەنالدارىن ۋىستا مىعىم ۇستاعانىمىز ءجون. وسى رەتتە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوز مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ كەلەدى دەپ ويلايمىن. جاسىراتىنى جوق, العاشقى كەزدە وعان سكەپتيكتىڭ كوزقاراسىمەن قاراپ ەدىم. ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ ەل بىرلىگىن, قوعام تىنىشتىعىن ساقتاۋعا سەپتەسكەن, ىشكى ساياسي كيكىلجىڭدەر مەن ۇلتارالىق قاقتىعىستاردان قاجىعان تالاي ەلگە ۇلگى تۇتارلىق ۇيىم ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
– ۆيكتور گيۋگو «ادامنىڭ ۇلىلىعى بويىمەن ولشەنبەيتىنى سياقتى, حالىقتىڭ ۇلىلىعى دا سانىمەن ولشەنبەيدى. اقىلدىلىق پەن ەرلىك – مىنە, ءبىر عانا ولشەم. كىمدە-كىم ۇلى ونەگە كورسەتسە, سول – ۇلى» دەگەن ەكەن. كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەسشى ورگان رەتىندە قۇرىلعان اسسامبلەيا ءوزىنىڭ جيىرما جىلدىق تاريحىندا حالىقتىق ديپلوماتيانىڭ – ەتنوسارالىق تاعاتتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىمنىڭ تىڭ ۇلگىسى رەتىندە حالىقارالىق ۇيىمدار مەن الەم ەلدەرىنىڭ, سونىڭ ىشىندە, فەدەراتيۆتى رەسەي باسشىلىعىنىڭ دا قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ وتىرعانىن ماقتان تۇتامىز. دەمەك, قازاق حالقىنىڭ ۇلگى–ونەگەسى…
– مىنە, كوپ ۇلتتى قوعامداعى «مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت – قازاق حالقىنىڭ ءرولى قانداي؟» دەگەن الگىندەگى ساۋالىڭنىڭ دا جاۋابى وسى عوي.
وسى ونەگەلى بولمىستىڭ دا تاريحي نەگىزى بار: باياعى زامانالارداعى حان ورداسىنا جينالاتىن بيلەر كەڭەسى سياقتى; وعان حاندىق دارگەيىندەگى قاراقالپاق ۇلىسىنان – ەكى بي, قىرعىزداردان – ءبىر بي, قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن – ءۇش بي جانە الەۋمەتكە ءادىل دە ەرلىك ىستەرىمەن جاققان باتىر-باعلاندار قاتىسىپ, ەل تاعدىرى, ۇرپاق كەلەشەگىنە قاتىستى كەلەلى ماسەلەلەردى كەڭەسىپ, ورتاق مامىلەگە جۇگىنگەن. حان سولاردىڭ, ياكي, حالىق وكىلدەرىنىڭ ۋاجىنە قۇلاق تۇرە وتىرىپ, شەشىم تۇيگەن, كەسىم شىعارعان…
«سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەگەن اتام قازاق ءسوزىنىڭ اقيقاتتىعىن الىسقا بارماي-اق, اناۋ ۋكراينانىڭ استى-ۇستىنە كەلتىرگەن الاساپىراننىڭ سالدارى مەن زاردابى دالەلدەپ تۇرعان جوق پا؟! تۇبىندە مەملەكەت قۇرۋشى حالىق سانى بۇكىل ەل تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگىنە جەتكەن كەزدە ۇلتتىق مۇددە – قازاقىلىق جەڭبەي قويمايدى. ءيا, تۇبىندە كوزدەگەنىنە جەتىپ, دىتتەگەنىن الادى. ءبىز ىلعي دا البىرتتىققا ەرىك الدىراتىن, ارمان-ماقساتىمىزدىڭ تەزىرەك ورىندالا قالۋىن قالايتىن ماكسيماليستەۋ جۇرتپىز عوي. ونى دا كەيدە تۇسىنۋگە بولادى. سەبەبى, ءۇش ءجۇز جىلداي جات جۇرتتىڭ وتارلىق ەزگىسىندە بولعان قازاق حالقىنىڭ جانى جارالى, جادى قاياۋ. مىنا مەن دە سول جارا تەزىرەك جازىلىپ, رۋحى شاپشاڭ كوتەرىلىپ, كۇن استىندا قاناتىن كەرگەن قىرانداي قايتادان سامعاسا ەكەن دەپ الىپ ۇشاتىن ەدىم. كەيىنگى كەزدە تاياقتىڭ ەكى ۇشى بارىن, ءبىرىن ابايلاماي باسىپ قالعاندا ەكىنشىسى ماڭدايعا تيەرىن پايىمداپ, «ەشتەڭە ەتپەس, جول ورتادا قالدىرماي, جوپشەڭدىگە شالدىرماي, ەلدىگىمىزدى بەكەمدەپ, ەرتەڭىمىزدى ايقىنداپ الدىق قوي. ەندى, ويعا العانىمىز بىرتىندەپ ورىندالا جاتار» دەپ ويلايمىن. ەلباسىنىڭ جاراسىمدى ەلدىككە باستاعان يدەيالارى ۇلت مۇراتىن جۇپتاپ, بارشا حالىقتى جاسامپاز ەرلىككە جىگەرلەندىرە بەرەرىنە ءشۇبام جوق.
– «ەلدىك» دەگەننەن شىعادى, قۋعانى – الدا, قاشقانى ارتتا كەتىپ بارا جاتقانداي الماعايىپ شاقتا الەمدەگى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ مىزعىماي جاساپ, كەلەشەك تورىندە كوسىلىپ وتىرۋى ءۇشىن بىرنەشە: ەكونوميكالىق, اقپاراتتىق, الەۋمەتتىك, دەموگرافيالىق جانە ت.ب. قاۋىپسىزدىگىن بەكەمدەۋى شارت دەيدى بىلگىشتەر. بۇل, ادەتتە, ىشكى-سىرتقى فاكتورلارعا بايلانىستى نارسەلەر عوي. ال, ەندى كەزەڭدىك قۇبىلىس ءتارىزدى مورالدىق بولمىسىمىزعا, قۇقىقتىق مادەنيەتىمىزگە قاتىستى دا قاۋىپ ويلار كەمشىن تۇستارىمىز بار ما؟
– البەتتە! الگىندە ايتقان ريم يمپەرياسى سياقتى الىپ تا ايبىندى مەملەكەتتەردىڭ تۇبىنە جەتىپ, كەلتەسىنەن قايىرعان سىرتتان شاپقان جاۋ, ىشتەن ورشىگەن داۋ عانا ەمەس, ەل بيلەۋشى توپتىڭ قارا باس قامىن داۋلەت مۇددەسىن جوعارى قوياتىن قۇلقىنقۇمارلىعى, حالىق قازىناسى مەن ءوز قالتاسىن شاتاستىرىپ الا بەرەتىن توعىشار قىلىعى – جەمقورلىعى ەدى.
بۇل – اسا قاۋىپتى دەرت. ءبىز قاز باسىپ, قادام جاساعاننان الا ءجىپ اتتاماعان, الىسقا جول ءتۇسىپ, ساپار شەگىپ كەتكەندە دە ەسىگىنە قۇلىپ سالماعان, الدىنداعى اسىن دا جاسىرىنعانداي جالعىز جەۋگە قىمسىنىپ, كورشى-كولەم, اعايىنمەن بولە ءىشىپ, قاناعاتقا عانا قارىن تويدىرعان حالىق ەدىك. جەتىم-جەسىرىن جىلاتپاي, جابىلا قامقورلىققا العان, «الدىڭا كەلسە, اتاڭنىڭ دا قۇنىن كەش دەپ, جاۋىنا دا جاماندىق جاساماعان كەشىرىمشىل, كەڭپەيىل جۇرت ەدىك. دۇنيە-مۇلىك, جويداسىز بايلىققا قۇلقىن جەڭدىرەر قۇل بولۋدان جەرىنىپ, «مالىم – جانىمنىڭ, جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيداعا باس ءيىپ, ادالدىق جولىن ارداقتاعان ارلى ۇلت ەدىك.
سول قادىر-قاسيەتىمىزدىڭ قايدا كەتكەنىنە تاڭعالامىن. حالىق ءبۇلىندى دەپ ايتپايمىن, ارينە. «جەمقورلىق» دەگەندە قارا تابان شارۋا, كۇس الاقان جۇمىسشى ەمەس, ەڭ الدىمەن, باسىندا – شاپكەسى, قولىندا پاپكەسى بار لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر ەسكە تۇسەدى. نەگە؟ نەگە «مەملەكەتتىك قىزمەتشى» اتالاتىن باسشىلار جىگى ءوزى قىزمەت ەتۋگە ءتيىس مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا قول سۇعادى؟ الدە ادىلدىكپەن ەل باسقارىپ, الەۋمەتكە ادالدىقتىڭ جولىن سىلتەپ, ءجونىن ۇقتىرۋعا قۇزىرلى كەيبىر باسشىلارىمىزدىڭ بولمىسىنداعى تەكسىز قىلىق, تەرىس ونەگە الدەبىر جات يدەولوگيانىڭ شالىعى ما؟ مەنىڭشە, نارىقتىق قارىم-قاتىناستار قارعىنىمەن قاباتتاسا كەلگەن «بايۋ يدەولوگياسى» ءىس باسىنداعى وتىرعان, ماتەريالدىق يگىلىكتەر تۇتقاسىن ۇستاعان باسشىلاردىڭ ءبىرازىن تەگىس جەردە ءسۇرىندىرىپ, اشىق كۇندە اداستىرا باستادى-اۋ…
– ونىڭ, اعا, مىناداي سەبەبى دە بولۋى مۇمكىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا ەڭبەك ەتۋ – قوعامداعى نەگىزگى قۇندىلىققا اينالدى. كەيىن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ نارىقتىق امالىنا كوشكەن كەزدە, مەيلى قانداي جولمەن بولسا دا, اقشا, تەك اقشا تابۋ ارەكەتى ابىروي سانالدى. الىپساتارلىقپەن, الاياقتىقپەن بايىپ, داۋلەت جيعان ءباز بىرەۋلەر ابايدىڭ «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا, مال تاپ» دەگەن ءسوزىن العا تارتىپ, اققۇلا اقتالعىسى كەلدى. الايدا, حاكىم اقىن قايتكەن كۇندە دە اقشا تابۋدى ەمەس, كەرىسىنشە, كاسىپتىڭ كەز كەلگەنىنەن جيرەنبەۋگە, ەسەكتىڭ ارتىن جۋسا دا ايانباي ەڭبەكتەنىپ, ادال تىرلىكپەن كۇن كورۋگە, ارامدىقتان اۋلاق جۇرۋگە ۇندەدى عوي…
– بۇل بۇرىننان تامىر جايعان نارسە ەمەس, كەيىنگى كەزدەردە بوي كورسەتە باستاعان كەلەڭسىزدىك قوي. بولاشاقتا وعان ءبىرجولا توسقاۋىل قويىپ, تىيىم سالۋ تەتىگىن تاپپاساق, ارينە, مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاعدىرىنا – سىن, مۇراتىنا ءمىن بولارى كامىل.
– «بايۋ يدەولوگياسى» دەمەكشى, بىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق دەگەندى اراكىدىك ايتىپ قالىپ جاتادى. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– كەيبىر مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىنەن, تەلەحابارلاردان سونداي پىكىر بارىن بايقاپ ءجۇرمىن. ال, مەن پرەزيدەنتتىڭ 1997 جىلعى «بارلىق قازاقستاندىقتاردان ءوسىپ-وركەندەۋى, قاۋىپسىزدىگى جانە ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى» اتتى جولداۋىندا ايتىلعان, ەل دامۋىنىڭ ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى دامۋ جوسپارىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز قالاعان «قازاقستان – 2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن ءار ارپىنە ايالداعانداي مۇقيات وقىپ شىققان ەدىم. وسى قۇجاتتى بايىپتاي وقىعان ادام مەملەكەتىمىزدىڭ يدەولوگيالىق مۇراتتارىن ايقىن اڭعارار ەدى. سودان كەيىن قابىلدانعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا دا الداعى ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك-ساياسي مىندەتتەر مەن مادەني قۇندىلىقتار اياسىن سارالاي كەلە, ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قوعامدىق دەرتكە قاتىستى «مەملەكەت پەن قوعام جەمقورلىققا قارسى كۇرەسەتىن ءبىر كۇش بولۋعا ءتيىس. جەمقورلىق – جاي قۇقىق بۇزۋشىلىق ەمەس. ول مەملەكەتتىڭ تيىمدىلىگىنە دەگەن سەنىمدى سەتىنەتەدى جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن تىكەلەي قاتەر بولىپ سانالادى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. ەگەر مەملەكەتتىڭ ۇستانعان ساياساتى مەن ماقساتتارى قوعام مۇشەلەرىنىڭ كوكەيىن تاپ باسىپ, ىزگى بولاشاق, جارقىن كەلەشەككە جەتۋگە قۇلشىندىرىپ, ورتاق مۇددە, بىرەگەي نيەتكە جۇمىلدىرىپ جاتسا, ول – يدەولوگيا ەمەس, نەمەنە؟ «يدەولوگيا جوق, ونى جاساۋ كەرەك» دەپ جالاۋلاتىپ جۇرگەندەر ەل قامىن قاۋزاپ, ۇلت قادەسىنە جارارلىق ءوز يدەيالارىن ۇسىنا الدى ما؟ ماسەلە سوندا…
«مەملەكەتتىك يدەولوگيا» دەگەنىمىز اتا تاريحتى اسپەتتەپ, انا ءتىلدى ارداقتاۋ عانا ەمەس, تاۋەلسىز تۇرمىس, بوستان تىرلىگىمىزدى تۇبەگەيلى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى سان سالالى, الۋان قىرلى شارۋانىڭ قىبىن تاۋىپ, قارىمىن ارتتىرۋ عوي. ال, ونى «جوق» دەپ جۇتاتىپ, اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ جۇرگەندەر ۇلتتىق يدەيانىڭ ءبىر سالاسىنىڭ, جەكە تارماعىنىڭ جۇگىن كوتەرىپ, مۇرات-مۇعدارىن العا جىلجىتا الدى ما ەكەن. مەنىڭشە, بىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا دا, ۇلتتىق يدەيا دا بار, ءتىپتى, سول يدەولوگيالىق مۇراتتاردىڭ ۇستىندە تۇرعان مارتەبەلى ءبىر مىندەت تۇر. يدەولوگيانىڭ دا يدەولوگياسى سول.
– ول نە سوندا؟
– ول – حالىقتىڭ سانىن كوبەيتىپ قانا قويماي, ساپاسىن جاقسارتىپ, دەموگرافيالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ مىندەتى. مەن وسىنى كوپ ويلايمىن. سەبەبى, دۇنيە جۇزىندە قالىپتاسقان ولشەم بويىنشا وتە شاعىن مەملەكەتپىز. حالىق سانى جەرىمىزدىڭ اۋماعىنا ساي ەمەس. 17-18 ملن تۇرعىن حالىقپەن دە بەيقام وتىرا بەرەر ەدىك, ەگەر ءبىزدىڭ جەرىمىز وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىنداي بولسا… ال, ءبىزدىڭ جەردىڭ جالپى اۋماعى ودان ون التى ەسەدەي ۇلكەن… سوندىقتان, بىزگە تاياۋ جىلداردا حالىق سانىن 30-50 ملن-عا جەتكىزبەيىنشە, كوپ جاعىنان – ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي, مادەني دامۋىنا جول اشىپ, نەگىز قالار ەكونوميكالىق ورلەۋ سالاسىندا دا كوپ قيىندىقتار شەڭبەرىنە قامالا بەرەرىمىز حاق. شەتەلدەردە شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ءىسى قوجىراپ كەتتى. وسىعان قايتادان ءمان بەرىپ, جاڭاشا تالاپتار تۇرعىسىنان ۇيىمداستىرا الساق, جەرگىلىكتى حالىق سانىن كوبەيتۋدىڭ جولى بولماق; ياعني, اۋلەتتى – جانعا, داۋلەتتى – مالعا تولتىرۋدىڭ ءبىر امالى وسى – كوشى-قون ماسەلەسىنە مەملەكەتشىلدىك سەزىممەن قامقور بولۋ دەپ ويلايمىن. ەكىنشى, جاياۋ-جالپى سان قۋىپ, جالاڭ تسيفردى مالدانىپ وتىرماي, ساپاعا كوڭىل ءبولۋ ماڭىزدى. قالىڭ بۇقارانىڭ قاراسىن كوبەيتىپ, قاتارىن مولىقتىرۋمەن قاتار قارىم-قابىلەتىن دە جەتىلدىرە تۇسۋگە – ياعني, ونىڭ اراسىنداعى وقىپ-توقىعانداردىڭ, بىلىكتى مامانداردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا دەن قويساق, ۇتىلمايمىز. ءبىزدىڭ وقىتۋ, ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسىمىز ءبىر ىڭعايدا – گۋمانيتاريالىق باعىتتا عانا كەلە جاتقانى بايقالادى. مۇنىمەن الىسقا ۇزاي المايمىز. ەلباسى ەلدى يندۋستريالاندىرۋ, يننوۆاتسيالى ءوندىرىستى دامىتۋ مىندەتىن العا قويىپ وتىر, ال وسىناۋ ەل تاعدىرىن شەشىپ, ەسەسىن قايتارار وسىناۋ ماڭىزدى ءىستىڭ كىلتى – تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسيا ەليتاسىن قالىپتاستىرىپ, بىلىكتى ءارى امبەباپ جۇمىسشى كادرلار لەگىن جاساقتاۋ ىسىندە. ول ءۇشىن قازىرگى كەزدە قاپتاپ كەتكەن ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ, ءتۇرلى كوللەدجدەردىڭ مامان دايارلاۋ بەيىنىن قايتا قۇرىپ, زاماناۋي تەحنيكالىق-عىلىمي جەتىستىكتەردى مەڭگەرگەن جاس ۇرپاق, جەتكىنشەك بۋىن تاربيەلەۋگە بەيىمدەۋ قاجەت-اق.
– مۇنىڭ دا مانادان بەرى ءسوز ەتىپ وتىرعان مەملەكەتتىك يدەولوگيا, ۇلتتىق يدەيا مۇراتتارىنا تىكەلەي قاتىسى بار دەيسىز عوي. تونىكوك تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەن اسىل اڭسار – ماڭگى بولۋ ءۇشىن نە كەرەك دەگەنگە سايادى عوي.
– ماڭگى ەل يدەياسىن تونىكوك ابىزبەن اقىلداسا كەلە, بىلگە قاعان شىعاردى: «ءبىز وتۇكەندى قونىس ەتىپ, تاعباشتىڭ شەكاراسىنا جاقىنداماي, كەرۋەن عانا جىبەرىپ, قوزعالماي وتىرساق, ماڭگى ەل بولامىز» دەدى.
ماڭگىلىك ورىنە ۇمتىلعان مىنا بىزدەرگە دە, ەڭ الدىمەن, سىرتقى ساياساتتى مىعىم جۇرگىزىپ, جان-جاقتاعى ەلدەرمەن كوز الارتا قاستاسۋدى ەمەس, قۇشاق تولتىرا دوستاسۋدى عانا ويلاعان ءتيىمدى. ءيا, قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگىسى باياندى, بولاشاعى جارقىن بولۋى ءۇشىن الىس-جاقىن شەتەلدەردەن تەڭ دارەجەلى, تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس ورناتىپ, كەم دەگەندە ەلۋ جىل بويى شاڭ كوتەرىپ, قان توگەتىن جوسىقسىز جانجالدارعا جولاتپايتىن جول – بەيبىتشىلىك سالتىنان جازباۋىمىز كەرەك. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەمەكشى, تەك بايتاعىمىزدىڭ سىرتى – تىنىش, ءىشى تۇتاس بولسا عانا ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدەرگە ارنالعان جوسپارلارىمىز بەن باعدارلامالىق مىندەتتەرىمىزدى ابىرويمەن ورىنداپ, اسقاق تا اسىل مۇراتىمىز – ماڭگىلىكتىڭ ورىنە كوتەرىلەمىز. ءوزىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارى مەن ستراتەگيالىق باعدارلامالارىندا پرەزيدەنتتىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ ءتىلىن شيراتىپ, كورشىلەس قىتاي, رەسەي مەملەكەتتەرىمەن, اقش, ەۋروپا, مۇسىلمان الەمى جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتە تۇسۋگە ەكپىن بەرۋى, سايىپ كەلگەندە, سول اسقاق مۇراتقا ابىرويمەن جەتۋ مۇددەسىن كوزدەيتىنى انىق…
– ەلباسى «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا كوك تۇرىكتەردىڭ تاسقا قاشاپ جازدىرعان وسيەتىندەي ماڭگىلىك ەل اڭسارى – ەلدىڭ بىرىكتىرۋشى كۇشى, ءححى عاسىرداعى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى ەكەنىن اتاپ كورسەتىپ, «ء…بىزدىڭ جالپى ۇلتتىق يدەيامىز مەملەكەتىمىزدىڭ تامىرى سياقتى كونە تاريحتان باستاۋ الادى. جالپى ۇلتتىق يدەيانى ومىرشەڭ ەتەتىن – ەلدىڭ بىرلىگى» دەي كەلە, قاشقان, الاۋىزدىعى اسقان جەردەن ەشتەڭە ونبەيتىنىن ىنتىماعى ايتادى. ءيا, ونى تاريح تا راستايدى: ب.ز. 552-745 جىلدارى كوك اسپان-قارا جەر اراسىندا ايبارلى قاعانات قۇرىپ, داۋىرلەگەن كوك تۇرىكتەرى اعايىن اراسىن اشار, باق-بەرەكە قاشار الاۋىزدىق پەن ءوزارا كيكىلجىڭنىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىگىن ۋىستان شىعارىپ العانىن; كۇلتەگىن, بىلگە قاعاندار وكىنىشتەن تاس تىرناپ, «باسقالار ءۇشىن ءىسىن, كۇشىن بەردى. قاعاندى حالىق ەدى, قاعاندىعىنان ايىرىلدى. ەلدى قاعان ەدى, ەلدىگىنەن ايىرىلدى. ءسويتىپ, تاعباش قاعانعا بودان بولدىق» دەپ زار جىلاعانىن دا بىلەمىز. ەندەشە, ەڭ باستى قوعامدىق قۇندىلىق – ەل بىرلىگى يدەياسىن, ماڭگىلىك ەل اڭسارىن كۇللى قازاق جۇرتىنىڭ, بۇگىن ۇرپاق بۋىنى مەن عايري ۇلت وكىلدەرىنىڭ بويىنا دارىتىپ, ويىنا جۇقتىرۋداعى, ياكي, وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدەگى تاريح عىلىمىنىڭ, اسىرەسە, ءار الۋان قايناركوز, تۇپنۇسقالاردى تىنتە وتكەن كەزەڭدەر ەلەسىن ءتىرىلتىپ, كونەلىكتىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ جۇرگەن ءوزىڭىز سىندى تانىمپاز قالامگەرلەردىڭ ءرولى قانداي بولۋعا ءتيىس؟
– تانىم جوق جەردە, تاعىلىم دا جوق. كونە تاريحتىڭ كومبەسىن اقتارۋ ءىسى كەز كەلگەن ۇلتقا بۇگىنىن باعامداپ, كەلەشەگىن ايقىنداۋ ءۇشىن قاجەت دەپ جاتادى عوي. تاپ وسى شەتىن ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ, جىگىن جىمداستىرا ءبىلۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن تالاي ايتتىق, ايتا دا بەرەتىن شىعارمىز, ءسىرا. ويتكەنى, بىردە ارناۋلى مينيسترلىككە بارىپ: «مەنىڭ «كونەلىكتەر», «نوعايلى» دەگەن كىتاپتارىمدى شىعارىپ بەرىپ ەدىڭىزدەر, بىراق تارالىمى از بولعاندىقتان, ناقتى سۇرانىستى وتەي المادى, جارىق كۇندە شىراق الىپ ىزدەۋشىلەر مازا بەرمەي تۇر» دەگەنىمدە, «اعا, ءبىر شىعارعان كىتاپتى قايتالاپ شىعارا المايمىز عوي» دەيدى. ءوزى جاۋاپ بەرەتىن سالاداعى ۇسىنىس پەن سۇرانىستىڭ جاي-جاپسارىنان بەيحابار نەمەسە وعان ۇساق-تۇيەك ماسەلە رەتىندە قارايتىن مامان قوعامدىق وي-سانانى قالىپتاستىراتىن تاريحي جاد پەن تانىم تاعلىمىنا ءمان بەرەرىنە, كىتاپ تارالىمى مەن جازۋشى تاعدىرىنا جاناشىرلىق تانىتارىنا كۇمانىم بار. قالامگەرلەر قامىن ايتا بەرۋگە دە ۇيالامىز. ءوز باسىمداعى جاعدايعا كەلسەم, باسپادان ءبىر تيىن قالاماقى الماعانىما جيىرما جىل بولدى. تەك وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ارقايسىسى 50 باسپا تاباقتاي بەس كىتاپ جازىپپىن. «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ەڭبەگىم ەش ەلەنبەسە دە, شانشىلىپ وتىرىپ, باس كوتەرمەي جازا بەرۋ اپەندەلىككە ۇقساس تىرلىك بولىپ تۇر.
– ارينە, سولاي عوي.
– ايتەۋىر, جۇرەككە قوناقتاپ, ساناعا ءىز سالعان نارسە جارىققا شىعىپ, ەل قادەسىنە, ۇرپاق تاربيەسىنە جاراسىن, تەككە كەتپەسىن دەگەن نيەت قوي قولعا قالام ۇستاتاتىن…
مەملەكەت باسشىسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ۇلتتى ۇشپاققا شىعارىپ, رۋحىن شىڭداۋعا سەپتەسەر ۇلىق اڭسار ەكەنى انىق. ونى كوك تۇرىكتەرى ارمانداعان, بىراق, بىرلىگى قاشقاندىقتان جۇزەگە اسىرا الماعانىن ءاردايىم جادتا ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ءبىز بويى قاتىپ, ويى قاساڭ تارتقان ەرتە بۋىن – ەگدە ۇرپاقتىڭ وي-ساناسىن, دۇنيەتانىمىن وزگەرتەمىز, تانىم ارقىلى تاربيەلەيمىز دەپ تەككە اۋرەلەنبەي, يەك ارتار كەلەشەگىمىز – جاس بۋىن جەتكىنشەكتەردى, بۇگىنگى بالالاردى ۇلتتىق مۇراتتار مەن حالىقتىق قۇندىلىقتاردى قادىرلەي بىلۋگە تاربيەلەگەنىمىز دۇرىس. سولار اتا-بابا اڭسارىن دامىتىپ, ىسكە اسىرسا, كوكسەگەنىمىزدىڭ كەلگەنى, كوسەگەمىزدىڭ كوگەرگەنى.
قازىرگى كەزدە قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارىنىڭ كوپتەپ اشىلىپ جاتقانى كوڭىل توعايتادى. ويتكەنى, ون جىل انا تىلىندە وقىپ, ءبىلىم نەگىزدەرىن بويىنا جيىپ, اتا تاريح تاعلىمىن بويىنا دارىتقان بالا وسكەندە وزگەنىڭ جىلتىرىنا ەلىگىپ, ءوز قاعىنان جەري المايدى.
ەكىنشىدەن, تاربيە بەرىپ, تاعلىم دارىتۋدىڭ جولى الۋان: ءبىلىم تەرىپ, عىلىم قۋعا دا, بيلىككە ۇمتىلىپ, مانساپ يەلەنۋگە دە, ماقساتتى قاراكەتكە بەل بۋىپ, دۇنيەنىڭ ءبىر كەتىگىنە كىرپىش بوپ قالانۋعا دا, ت.ب. بولادى. بىراق, وسىلاردىڭ بارلىعى ماعان وتكىنشى, ءومىرزايا نارسەلەر سياقتى, ءبارىنىڭ دە تال بويىندا ءبىر كەمىستىك بار ءتارىزدى سەزىلەدى ماعان. سەبەبى, ەڭ تۇرلاۋلى, اداستىرمايتىن جول – اتا جولى. اتا-بابانىڭ سالىپ كەتكەن ءداستۇرلى سوقپاعى – «جەتى جارعىدا» جۇيەلەنگەن ادامگەرشىلىك, ىنساپتىلىق, كەشىرىمپازدىق, وبال مەن ساۋاپ, قىل اياعى, وتباسىلىق قارىم-قاتىناس تۋرالى قاعيداتتاردى بۇگىنگى قالىبىمىزعا ەنگەن كونتينەنتالدى نەمەسە اعىلشىندىق-ساكسوندىق قۇقىقتىق جۇيە پوستۋلاتتارىنا اپارىپ جاماماساق تا, ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدىڭ ءدىل مايەگى, ىزگى ميراسى رەتىندە كەيىنگى بۋىنعا جۇقانالاپ جەتكىزە بىلگەنىمىز ابزال.
– وتكەن كەزەڭدەردىڭ ءىس اعزام امالدارى مەن ىزگىلىكتى قاعيداتتارىن جاس ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە بەرۋدىڭ ۇلاعاتى مول دەيسىز عوي?..
– ءيا, اتا-بابانى قادىر تۇتۋ قالىبىن يدەولوگيامىزعا ارقاۋ ەتكەننەن ۇتىلمايمىز. قازىرگى ءدىني وي-سانادا اتا-بابا رۋحىن قاستەرلەپ, قۇرمەت تۇتۋدى اللا تاعالاعا سەرىك قوسقانداي, كۇپىرلىككە بالاپ, قارسىلىق ءبىلدىرۋ شالىعى بايقالىپ قالادى. ول ورتودوكسالدى يسلام قاعيداسى ەكەنى بەلگىلى…
– بىراق, ءبىزدىڭ ءداستۇرلى سەنىم جولىمىز – حانافي مازحابىنىڭ ءال-ماتۋريدي اقيقاسىن ۇستانۋشىلار پانيدەن باقيعا وتكەندەرگە قۇران باعىشتاپ, رۋحىن (ارۋاقتى) ءۋاسيلا ەتۋ – اللاعا سەرىك قوسۋ ەمەس دەيدى عوي. شاكارىم اتامىزدىڭ «ءۇش انىعىندا» حاق مۇسىلىمدىكتىڭ شارتى – اقيرەتتى مويىنداۋ ەكەنىن ايتادى. سوندا عانا جۇمىر باستى, جۇلىن وزەكتى پەندە اتاۋلى ارتىنا ىزگىلىكتى ءىس قالدىرۋعا, ار-وجدان, ىنساپ پەن مەيىرىمدى عانا تىرلىگىنە تايانىش ەتۋگە تىرىسادى; سول سەنىم عانا ونى وبال مەن ساۋاپتىڭ اراجىگىن اجىراتىپ, قانداي شارعىمەن بولسا دا قارىن تويدىرۋدان, ياكي, تۇستىك ومىرىنە كەشتىك مال جياتىن دۇنيەقوڭىزدىق, قۇلقىنقۇمارلىق پيعىلدان, قازىرگى تىلمەن ايتقاندا, جەمقورلىق, پاراقورلىق سياقتى توعىشار تىرلىكتەن اۋلاق جۇرەدى. ويتكەنى, مالدان سانالى ادام بالاسىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى: تولىنە – ءىزىن باسار ۇرپاعىنا ادال امال, ىزگى ىستەر ۇلگىسءىن قالدىرۋعا تالپىنادى دەيدى عوي…
– ال, سول ىزگىلىك عۇرپى مەن تاعلىمى تەرەڭ تۇسىنىكتەر قالىبى ايدامال ناۋقان, ايقاي ۇرانمەن تۇرمىسىمىزعا ورنىعا سالمايتىنى بەلگىلى ءجايت. كوز كورمەگەنگە كوڭىل توقتاتپايتىن ادەتىمىز دە بار, سوندىقتان… ايتپاقشى, باياعىدا كوك تۇرىكتەرىنىڭ دە, عۇنداردىڭ دا جىلىنا ءبىر رەت ءتاۋ ەتەتىن, قۇرباندىق شالاتىن «اتا-بابا ۇڭگىرى» دەيتىن بولعان. ءار تايپا ءوزى يەمدەنگەن ۇڭگىر قابىرعالارىنا, تاۋ دەرەلەرىنە ءتاڭىرىنىڭ, ءبورىنىڭ, ۇماي انانىڭ بەينەلەرىن بادىزدەپ, تابىنعان.
– ونداي ۇڭگىرلەردى «ءۇيەك», «ۇيىق», «ىدىق», «ىزىق» دەپ اتاعانىن, بۇل سوزدەردىڭ كونە تۇركىلەر تىلىندە «قاسيەتتى», «كيەلى» ۇعىمىن بىلدىرەتىنىن وقىعان ەدىم.
– ۇيىق ۇڭگىرلەردىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ساڭىلاۋدان شىعاتىن اياق جول, سۇرلەۋ سوقپاق جازيرالى جازىق القاپتارعا الىپ بارعان, ەرگەنە قونداي بەرەكەلى ەندىكتەرگە – ۇيىق جەرلەرگە جەتەلەگەن. وسى عۇرىپتى قايتا جاڭعىرتىپ, وجدان-سەنىمىمىزگە ارقاۋ ەتپەسەك تە, ەجەلدەن ەركىندىككە ۇمتىلىپ, ازاتتىق اڭساعان ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى رۋحاني بەلەس رەتىندە قازاقستاننىڭ ءار جەرىنە بەلگى-ەسكەرتكىشتەر قويساق, كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن تۋريستەردى ايتپاعاندا, جاستارعا ەرەكشە اسەر ەتىپ, دۇنيەتانىمدىق ءورىسىن كەڭەيتە تۇسەر ەدى.
ءالى باسپاحانا بوياۋى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن «كوك تۇرىكتەرى» اتتى كىتابىما وسىدان 3 مىڭ جىل بۇرىن تاستان قاشالعان ءتاڭىرىنىڭ, ۇماي انا مەن جايىق انانىڭ ءمۇسىنى بەينەلەنگەن سۋرەتتەردى وسىنداي ماقساتپەن كىرگىزگەن ەدىم.
مىنە, سولاردى تابيعاتى اسەم تاۋ قويناۋلارى, دەرە سايلاردىڭ اڭعارىنا ەتنومادەني-تاريحي كورىنىس رەتىندە سومداپ, مۇسىندەپ قويسا, قانداي تاماشا! ون بالاسىن سوڭىنا ەرتىپ, تار ۇڭگىردەن جازيرالى جازىق – ۇيىق جەرگە شىعىپ كەلە جاتقان ءبورى انانىڭ بەينەسىن جاساۋعا كوپ قاراجات جۇمسالمايدى, ەسەسىنە, «مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن», قيىن دا قىستالاڭ كەزەڭدەرىنىڭ تار قاپاسىنان ەركىندىككە جەتىپ, بۇگىندەر جاھان تانىپ, الەم جۇرتشىلىعى ەۋروپادا العاش شاڭ بەرگەن ابستراكتسيونيزم ءۇردىسىنىڭ اتاسى پ.پيكاسسونىڭ «گەرنيكاسى» تۇرىكتىڭ جارتاس سۋرەتتەرىنە ەلىكتەۋدەن تۋعان. ناقتىراق ايتساق, تۇرىكتىڭ «جارتاس ءجيۆوپيسى» ەۋروپادا جاڭا مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولدى. ءبىز ءوز ونەرىمىزدەن كوز جازىپ, الىستاپ كەتكەندىكتەن, ءوز تامىرىمىزدى ءوزىمىز تانىماي قالىپ وتىرعان جايىمىز بار. مونۋمەنتالدى سىمبات ونەرىندە تۇرىكتىڭ «جارتاس ءجيۆوپيسى» ونەرىن قايتا تىرىلتسەك – ونەردەگى ۇلكەن جاڭالىقتىڭ ءبىرى وسى بولار ەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت, اعا!
اڭگىمەلەسكەن: ماقسوت ىزىمۇلى, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
