ازاتتىقتىڭ استاناسى
تاۋەلسىزدىك – قازاقتىڭ ماڭدايىنا قونعان عاجايىپ باق. عاجايىپ باقتىڭ جولىندا قانشا قاجىر-قايرات, كۇش-ءجىگەر جوعالتتىق, ءتىپتى, قانىمىز بەن تەرىمىزدى توكتىك! بۇل – ايتارى كوپ, قاسىرەتى زور باسقا ءھام سالماقتى اڭگىمە. ايتەۋىر, دەربەستىككە دەيىن دىلىمىزدەن دە, تىلىمىزدەن دە, دىنىمىزدەن دە, كەرەك بولسا, دىڭىمىزدەن دە كوز جازىپ قالا جازداعانىمىز اقيقات. سول تاۋەلسىزدىك قازاققا وراسان قۇندىلىقتارىن قايتاردى. كەرەمەت دۇنيەلەرىمەن قاۋىشتىردى. وشكەنىن تۇتاتىپ, تاريحىمەن تابىستىردى. شەگەلەپ ايتار تۇسى, تىزگىن ۇستار تۇلعا سىيلاپ, استانانى سالدىردى. قازاقتىڭ استاناسىن! سوندىقتان عوي, ەلباسى مەن ەلوردانىڭ ەگىز ۇعىمداي قاتار ايتىلاتىنى. ال, ءدال ءبۇگىن تارقاتىلار تاقىرىپ بىلاي: تاۋەلسىزدىك تارتۋ ەتكەن استانا قازاققا نە بەردى؟..
كەشە مەن بۇگىننىڭ كەلبەتى
…تاڭداۋ سارىارقا توسىنە ءتۇستى. سەبەپتەر كوپ. ءبىرى ەمەس, بىرەگەيى سول, استانا ءتاجى الماتىنىڭ باسىندا تۇرعاندا ءوڭىر ورتالىقتان شالعاي-تۇعىن. تەرىسكەيدەگى ىقپالدى مەملەكەتتىڭ اسەرىنەن ارقا جۇرتى انا ءتىلىن شۇبارلاي باستادى. قوس ەل اراسىنداعى شەكارادا دا شەشىمىن كۇتكەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر جەتەرلىك-ءتىن. بوس جاتقان سايىن دالاعا قاراپ, جۇتىنىپ وتىرعان الپاۋىتتار شە؟.. وزەككە ءتۇسكەن جەگىدەي بۇل جاعداياتتار ەل ەرتەڭىن ويلاعانداردىڭ كوڭىلىن ەرىكسىز الاڭداتا بەردى.
نەسىن تىزبەكتەي بەرەمىز ينە-جىپكە؟ ءبارى كوز الدىمىزدا وزگەردى. مەملەكەت ەكونوميكاسىنداعى, الەۋمەتتىك سالاداعى پروبلەمالارعا قاراماستان, اقمولا استاناعا اينالدى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل تاۋەكەلىنە كەرەعار پىكىرلەر لەگى ءبىر توبە. «ءوزىن سۇيرەي الماي جۇرگەن ەلدىڭ استانا سالعانى – قاي ساسقانى؟..» دەۋشىلەر ءىشىمىزدەن دە, سىرتتان دا تابىلدى.
ءبىر زامانداردا بابالار ەسىلدىڭ بويىن ەركىن جايلادى دەسەك تە, اقمولا وزەننىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى كەلبەتى جۇپىنىلاۋ شاعىن قالا ەدى. سول جاعالاۋ… سول جاعالاۋ يەن دالا! كوكجيەك قانا كورىنەدى. جامباستاپ التى اي جاتىپ الاتىن قاھارلى قىسىن – اقىرعان ايازى مەن الاقانشىق بورانىن ايتىڭىز!
بۇگىن. بۇگىن ماقتانار تۇسىمىز كوپ. يەن دالاعا ەل قوندى. ەل قونعان جەرگە اسپان ءتىرەگەن ءزاۋلىم عيماراتتار بوي تۇزەدى. حان تاعى ورنىققان اقوردا! استانانىڭ ايبارىنا اينالعان «بايتەرەك»! ءتول ءدىنىمىزدىڭ شۋاعىن شاشقان ازىرەت سۇلتان, «نۇر-استانا» مەشىتتەرى! ەرتەڭىنەن ءۇمىت كۇتتىرگەن الەم جاستارىن, قازاق جاستارىن بىلىمگە شاقىرعان نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى! ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىستىڭ باسىن ءبىر شاڭىراق استىنا ءبىرىكتىرگەن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى! سۇلۋلىعىمەن تاڭداي قاقتىرعان «حان شاتىر»! نوبايىن ەلباسىنىڭ ءوزى سىزعان نازارباەۆ ورتالىعى! ىرگەسى كوتەرىلىپ, قابىرعاسى قالانىپ جاتقان «ءابۋ-دابي پلازا» قوناق ءۇيى, وپەرا جانە بالەت تەاترى… جاڭا عاسىردىڭ تۇڭعىش مۇشەلى ەنەر تۇستا تاعى ءبىرنەشە نىسان ەل يگىلىگىنە اينالاتىنىن ءسۇيىنشىلەدى اكىمدىك كەشە.
مۇنىڭ ءبارى – استانانىڭ قازاققا تارتۋى!
«…قازاق ءتىلى كوشىپ كەلدى»
ءسوز باسىندا, سوناۋ تۇستا اقمولالىق اعايىننىڭ ءتىلى ورىستانىپ كەتكەنىن ايتتىق. كىنالاپ ەمەس. جان كۇيزەلىپ. ويتكەنى, ىرگەدە رەسەي… سارىارقا باس شاھاردىڭ ءتاجىن العالى ءوڭىر-وڭىردەن استاناعا اعىلعان قانداستار قاتارى جيىلەدى. بوس كەلمەدى, ەلوردانى وسىرەم, وركەندەتەم دەپ كەلدى. جوعارىدا ماقتانعان جەتىستىكتەر دە – ىزگى نيەت پەن پاك پەيىل جۇمسالعان ءىستىڭ ناتيجەسى. بۇل ناتيجە تىلدە دە بايقالدى. ياعني, قازاقىلاندىق. قازاقتىڭ استاناسى قازاق تىلىندە سويلەي باستادى. وسى ورايدا, قالامگەر, انا ءتىلىنىڭ جاناشىرى ەربول شايمەردەننىڭ ايتقانى ەسكە تۇسەدى: «استانانى ارقا توسىنە كوشىرۋدى جۇرەگىممەن, جانىممەن قابىلدادىم… ءوزىم وسى ءوڭىردىڭ جاي-كۇيىن, جاعدايىن بۇرىننان جاقسى بىلەتىنمىن. ءالى ەسىمدە, 1985 جىلى قازىرگى استانا – سول كەزدەگى تسەلينوگراد قالاسىنا پەتروپاۆلدان العاش كوشىپ كەلگەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەڭ «بۇل جاقتىڭ بازارىندا قازاقتار بار ەكەن!» دەپ قۋانىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەلوردا مارتەبەسى وڭىرگە ۇلكەن وڭ وزگەرىس الا كەلدى.
…استانا اقمولاعا كوشەر تۇستا مادەنيەت, اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنە قاراستى ءتىل دەپارتامەنتىن باسقاراتىنمىن. وعان قوسا, رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارىمىن. ءبىر كۇنى مينيستر حابارلاسىپ, «كوميسسيا قۇرامى ءتۇگەل جينالۋى كەرەك, بارلىعىن اقمولاعا الىپ كەلىڭىز» دەپ تاپسىردى… ۇلكەن جيىن ءوتىپ, قالا باسشىلىعى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارى اقمولا قالاسىنىڭ اتاۋى استانا بولىپ ءوزگەرتىلسىن دەگەن ۇسىنىس ءتۇسىردى. ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بۇل ۇسىنىستى ەلباسىنىڭ قاراۋىنا جىبەردىك.
…1998 جىلدىڭ 18 مامىرىندا ءتىل دەپارتامەنتى ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنا كوشىپ كەلگەن كۇن ەل ومىرىندەگى ۇلكەن وقيعا رەتىندە قابىلداندى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە «استاناعا قازاق ءتىلى كوشىپ كەلدى» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ماقالا جارىق كوردى. ويتكەنى, ول كەزدە استاناداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل حالدە بولاتىن.». ەندى ناقتى مالىمەتتەرگە جۇگىنەلىك. جۋىردا استانادا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە سايكەس, قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر شامامەن 77 پايىزدى قۇراعان. ال, وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەر 22,2 پايىز ەكەن. سۇرالعانداردىڭ 75 پايىزىنىڭ پىكىرىنشە, سوڭعى ەكى جىلدا ەلوردادا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى ەداۋىر ۇلعايعان. ال, ءتىل ۇيرەنگىسى كەلەتىندەردىڭ 44,6 پايىزى – 18 بەن 25 اراسىنداعى جاس-تار. كورسەتكىشتەر نەنى بىلدىرەدى؟ ءوزىنىڭ كەلەشەگىن ويلاعان سانالى جاستار مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.
بۇل – استانانىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىسى!
كوشە اتاۋلارىندا كوپ سىر بار
ەلورداداعى باسقوسۋلاردىڭ بىرىندە بەلگىلى قالامگەر عاريفوللا انەستىڭ «استانانىڭ كوشەلەرىنىڭ اتاۋىنا رازى بولدىم. ءبىر-بىرىمەن عاجايىپ ۇيلەسىمىن تاۋىپ, تاريحي دۇنيەلەردى قايتا تىرىلتكەندەي ەكەن» دەگەنى بار-دى. ايتسا, ايتقانداي-اق, اباي, ابىلاي حان, بوگەنباي باتىر, قابانباي باتىر داڭعىلدارى, باۋىر-جان مومىشۇلى, راحىمجان قوشقارباەۆ داڭعىلدارى… قانداي جاراسىمدى! سارىارقا, تاۋەلسىزدىك, تۇران داڭعىلدارى… تاماشا! باس شاھاردىڭ ون جىلدىعىندا عوي, «استانا كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارى» اتتى جيناق جارىق كوردى. كىتاپتان كەشەگى ك.ماركس كوشەسىنىڭ بۇگىن كەنەسارى, «سماكوتين» – جانىبەك تارحان, «سوتسياليستيچەسكيدىڭ» مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كوشەسى بولعانىن بايقايمىز.
استانا كوشەلەرىنە ات قويۋدا «مىڭ ءولىپ, مىڭ ءتىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى تاريحي وقيعالارعا, بايىرعى جەر اتاۋلارىنا ايرىقشا باسىمدىق بەرىلگەن. ايتالىق, اڭىراقاي كوشەسى –مۇعالجار كوشەسىنەن باستالىپ, اقكەمەر, جايساڭ كوشەلەرىمەن قيىلىسادى. اڭىراقاي – بىرىككەن قازاق قولىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستە جەڭىسكە جەتكەن جەر. قوزىباسى كوشەسى – مۇستافين كوشەسىنەن باستالىپ, ىلە كوشەسىندە اياقتالادى. ال, قوزىباسى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جەرى. ەلىم-اي كوشەسى – جالايري كوشەسىنەن باستالادى. اقتابان شۇبىرىندى جىلدارىندا قازاقتىڭ «ەلىم-ايلاعانىن» ەستەن شىعارماساق يگى!..
ەلوردا كوشەلەرىنىڭ ەسىمى قازىعۇرت, ۇلىتاۋ, قاراتاۋ, قاراساز, ورداباسى, تورعاي, تارباعاتاي دەپ, تاعى جالعاسادى. ايتپاقشى, ايەل-اناعا دەگەن شەكسىز قۇرمەت تە باس قالانىڭ نازارىنان تىس قالماعان. سول جاعالاۋ مەن وڭ جاعالاۋدى سەرۋەندەپ جۇرسەڭىز دومالاق انا, قاراشاش انا, قارقابات انا, ۇماي انا, ايشا ءبيبى, تۇمار حانىم, كۇيشى دينا, اقىن سارا اتىنداعى كوشەلەردى دە كوزىڭىز شالادى…
مىنە, رۋحىمىزدى وسىرگەن وسى جەتىستىكتەر ءبيىگىنەن وتكەنگە قاراساق, ەرىكسىز «استانانىڭ تاريح الدىنداعى وتەۋى عوي» دەي بەرەسىز. راسى, سولاي!
اسحات رايقۇل