مادەنيەت

ازاتتىقتىڭ استاناسى

تاۋەلسىزدىك – قازاقتىڭ ماڭ­دا­يىنا قونعان عاجايىپ باق. عا­­­جا­يىپ­ باق­­تىڭ­ جو­لىن­دا­ قان­­شا قاجىر-قايرات, كۇش-ءجى­گەر­ جوعالتتىق, ءتىپتى, قانىمىز بەن­ تەرىمىزدى توكتىك! بۇل – اي­تا­رى كوپ, قاسىرەتى زور باسقا ءھام سالماقتى اڭگىمە. ايتەۋىر, دەربەستىككە دەيىن دىلىمىزدەن دە, تىلىمىزدەن دە, دىنىمىزدەن دە, كەرەك بولسا, دىڭىمىزدەن دە كوز جازىپ قالا جازداعانىمىز اقيقات. سول تاۋەلسىزدىك قازاققا وراسان­ قۇندىلىقتارىن قايتاردى. كەرەمەت دۇنيەلەرىمەن قاۋىش­تىر­دى. وشكەنىن تۇتاتىپ, تاريحىمەن تابىستىردى. شە­گە­­لەپ ايتار تۇسى, تىزگىن ۇستار تۇلعا سىيلاپ, استانانى سال­دىردى. قازاقتىڭ استاناسىن! سوندىقتان عوي, ەلباسى مەن­ ەلوردانىڭ ەگىز ۇعىمداي قاتار ايتىلاتىنى. ال, ءدال ءبۇ­گىن تارقاتىلار تاقىرىپ بىلاي: تاۋەلسىزدىك تارتۋ ەتكەن استانا قازاققا نە بەردى؟..

كەشە مەن بۇگىننىڭ كەلبەتى

…تاڭداۋ سارىارقا توسىنە ءتۇستى. سەبەپتەر­ كوپ. ءبىرى ەمەس, بىرەگەيى سول, استانا ءتا­جى­ ال­ما­تىنىڭ باسىندا تۇرعاندا ءوڭىر ورتا­لىق­تان شالعاي-تۇعىن. تەرىسكەيدەگى ىقپالدى مەم­­لەكەتتىڭ اسەرىنەن ارقا جۇرتى انا ءتىلىن شۇ­­بارلاي باستادى. قوس ەل اراسىنداعى شەكارا­دا دا شەشىمىن كۇتكەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر جە­تەر­لىك-ءتىن. بوس جاتقان سايىن دالاعا قاراپ, جۇ­تىنىپ وتىرعان الپاۋىتتار شە؟.. وزەككە ءتۇس­كەن جەگىدەي بۇل جاعداياتتار ەل ەرتەڭىن وي­لا­­­­عان­داردىڭ كوڭىلىن ەرىكسىز الاڭداتا بەردى.

نەسىن تىزبەكتەي بەرەمىز ينە-جىپكە؟ ءبا­رى كوز الدىمىزدا وزگەردى. مەملەكەت ەكو­نو­مي­كا­سىن­دا­عى, الەۋمەتتىك سالاداعى پروب­لە­مالارعا قا­را­ماستان, اقمولا استاناعا اي­نال­دى. پرە­­زي­دەنتتىڭ بۇل تاۋەكەلىنە كە­رە­عار پىكىرلەر لەگى ءبىر­ توبە. «ءوزىن سۇيرەي ال­ماي جۇرگەن ەلدىڭ اس­­تانا سالعانى – قاي ساس­قانى؟..» دەۋشىلەر ءىشى­­مىز­دەن دە, سىرتتان دا­­ تابىلدى.
ءبىر زامانداردا بابالار ەسىلدىڭ بويىن ەر­­­كىن جايلادى دەسەك تە, اقمولا وزەننىڭ وڭ جا­­­عا­لاۋىنداعى كەلبەتى جۇپىنىلاۋ شاعىن قا­­­لا ەدى. سول جاعالاۋ… سول جاعالاۋ يەن دالا! كوك­­جيەك قانا كورىنەدى. جامباستاپ التى اي جا­­تىپ الاتىن قاھارلى قىسىن – اقىرعان ايازى مەن­ الا­قان­شىق بورانىن ايتىڭىز!

بۇگىن. بۇگىن ماقتانار تۇسىمىز كوپ. يەن دا­­لا­عا ەل قوندى. ەل قونعان جەرگە اسپان ءتى­­رە­گەن­ ءزاۋلىم عيماراتتار بوي تۇزەدى. حان تا­عى ور­­نىققان اقوردا! استانانىڭ ايبارى­­نا­ اي­­­نالعان «بايتەرەك»! ءتول ءدىنىمىزدىڭ شۋا­عىن­­ شاشقان ازىرەت سۇلتان, «نۇر-اس­تا­نا» مە­شىت­تەرى! ەرتەڭىنەن ءۇمىت كۇتتىرگەن الەم جاس­­تارىن, قازاق جاستارىن بىلىمگە شا­قىر­عان­­ نا­زار­باەۆ­ ۋني­ۆەر­سي­تە­تى!­ ءتۇر­لى­ ۇلت­­ پەن­­­ ۇلىس­تىڭ­ با­سىن­ ءبىر­ شا­ڭى­راق­ اس­تى­نا­­ ءبى­­­­­­رىك­­­­­تىر­گەن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارا­يى! سۇ­لۋلىعىمەن تاڭداي قاقتىرعان «حان شا­­­تىر»! نوبايىن ەلباسىنىڭ ءوزى سىزعان نا­­­­زار­­باەۆ ورتالىعى! ىرگەسى كوتەرىلىپ, قا­­بىر­­­­­عاسى قالانىپ جاتقان «ءابۋ-دابي پلازا» قو­­­­ناق ءۇيى, وپەرا جانە بالەت تەاترى… جاڭا عا­­­­سىردىڭ تۇڭعىش مۇشەلى ەنەر تۇستا تاعى ءبىر­­­نەشە نىسان ەل يگىلىگىنە اينالاتىنىن ءسۇيىن­­شىلەدى اكىمدىك كەشە.

مۇ­نىڭ ءبارى – استانانىڭ قازاققا تارتۋى!

«…قازاق ءتىلى كوشىپ كەلدى»

ءسوز باسىندا, سوناۋ تۇستا اقمولالىق اعا­يىن­نىڭ ءتىلى ورىستانىپ كەتكەنىن ايتتىق. كىنا­لاپ ەمەس. جان كۇيزەلىپ. ويتكەنى, ىرگەدە رەسەي… سارىارقا باس شاھاردىڭ ءتاجىن العالى ءوڭىر-وڭىردەن استاناعا اعىلعان قانداستار قاتا­رى جيىلەدى. بوس كەلمەدى, ەلوردانى وسىرەم, وركەن­دەتەم دەپ كەلدى. جوعارىدا ماقتانعان جەتىستىكتەر دە – ىزگى نيەت پەن پاك پەيىل جۇم­سال­­عان ءىستىڭ ناتيجەسى. بۇل ناتيجە تىلدە دە باي­­قالدى. ياعني, قازاقىلاندىق. قازاقتىڭ استا­­ناسى قازاق تىلىندە سويلەي باستادى. وسى وراي­دا, قالامگەر, انا ءتىلىنىڭ جاناشىرى ەربول شايمەر­دەننىڭ ايتقانى ەسكە تۇسەدى: «استانانى ارقا توسىنە كوشىرۋدى جۇرەگىممەن, جانىم­مەن­ قابىلدادىم… ءوزىم وسى ءوڭىردىڭ جاي-كۇيىن, جاعدايىن بۇرىننان جاق­­سى بىلەتىنمىن. ءالى ەسىمدە, 1985 جىلى قا­­زىرگى استانا – سول كەزدەگى تسەلينوگراد قا­لا­­­­سىنا پەتروپاۆلدان العاش كوشىپ كەلگەن ۋا­قىتتا ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەڭ «بۇل جاقتىڭ با­­زارىندا قازاقتار بار ەكەن!» دەپ قۋانىپ ءجۇ­­­رۋ­شى ەدى. ەلوردا مارتەبەسى وڭىرگە ۇلكەن وڭ­ وزگەرىس الا كەلدى.

…استانا اقمولاعا كوشەر تۇستا مادەنيەت, اق­پارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنە قا­­راستى ءتىل دەپارتامەنتىن باسقاراتىنمىن. وعان قوسا, رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كو­­ميس­­سيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارىمىن. ءبىر كۇ­­نى مينيستر حابارلاسىپ, «كوميسسيا قۇرامى ءتۇ­­گەل جينالۋى كەرەك, بارلىعىن اقمولاعا الىپ كەلىڭىز» دەپ تاپسىردى… ۇلكەن جيىن ءوتىپ, قالا باسشىلىعى مەن ءماسليحات دەپۋتات­تا­­رى اقمولا قالاسىنىڭ اتاۋى استانا بو­لىپ ءوز­گەر­تىل­سىن­ دەگەن ۇسىنىس ءتۇسىردى. ونو­ماس­تي­كا­لىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بۇل ۇسى­نىس­تى­ ەل­با­سىنىڭ قاراۋىنا جىبەردىك.

…1998 جىلدىڭ 18 مامىرىندا ءتىل دەپار­تا­مەنتى ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنا كوشىپ كەلگەن­ كۇن ەل ومىرىندەگى ۇلكەن وقيعا رەتىندە قا­بىل­دان­دى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبى­رىنشى بەتىندە «استاناعا قازاق ءتىلى كوشىپ كەل­دى» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ماقالا جارىق كوردى. ويتكەنى, ول كەزدە استاناداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل حالدە بولاتىن.». ەندى ناقتى مالىمەتتەرگە جۇگىنەلىك. جۋىردا استانادا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە سايكەس, قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر شامامەن 77 پايىزدى قۇراعان. ال, وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەر 22,2 پايىز ەكەن. سۇرالعانداردىڭ 75 پايىزىنىڭ پىكىرىنشە, سوڭعى ەكى جىلدا ەلوردادا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى ەداۋىر ۇلعايعان. ال, ءتىل ۇيرەنگىسى كەلەتىندەردىڭ 44,6 پايىزى – 18 بەن 25 اراسىنداعى جاس-تار. كورسەتكىشتەر نەنى بىلدىرەدى؟ ءوزىنىڭ كەلەشەگىن ويلاعان سانالى جاستار مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

بۇل – استانانىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىسى!

كوشە اتاۋلارىندا كوپ سىر بار

ەلورداداعى باسقوسۋلاردىڭ بىرىندە بەلگىلى قالامگەر عاريفوللا انەستىڭ «استانانىڭ كوشەلەرىنىڭ اتاۋىنا رازى بولدىم. ءبىر-بىرىمەن عاجايىپ ۇيلەسىمىن تاۋىپ, تاريحي دۇنيەلەردى قايتا تىرىلتكەندەي ەكەن» دەگەنى بار-دى. ايتسا, ايتقانداي-اق, اباي, ابىلاي حان, بوگەنباي باتىر, قابانباي باتىر داڭعىلدارى, باۋىر-جان مومىشۇلى, راحىمجان قوشقارباەۆ داڭعىلدارى… قانداي جاراسىمدى! سارىارقا, تاۋەلسىزدىك, تۇران داڭعىلدارى… تاماشا! باس شاھاردىڭ ون جىلدىعىندا عوي, «استانا كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارى» اتتى جيناق جارىق كوردى. كىتاپتان كەشەگى ك.ماركس كوشەسىنىڭ بۇگىن كەنەسارى, «سماكوتين» – جانىبەك تارحان, «سوتسياليستيچەسكيدىڭ» مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كوشەسى بولعانىن بايقايمىز.
استانا كوشەلەرىنە ات قويۋدا «مىڭ ءولىپ, مىڭ ءتى­رىلگەن» حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى تا­ريحي وقيعالارعا, بايىرعى جەر اتاۋلارىنا­ اي­رىق­شا باسىمدىق بەرىلگەن. ايتالىق, اڭى­راقاي كوشەسى –مۇعالجار كوشەسىنەن باس­تالىپ, اقكەمەر, جايساڭ كوشەلەرىمەن قيى­لى­سادى. اڭىراقاي – بىرىككەن قازاق قو­لى­نىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇ­­رەستە جەڭىسكە جەتكەن جەر. قوزىباسى كو­شەسى – مۇستافين كوشەسىنەن باستالىپ, ىلە كو­­­شەسىندە اياقتالادى. ال, قوزىباسى – قازاق حان­دىعىنىڭ قۇرىلعان جەرى. ەلىم-اي كوشەسى – جا­لايري كوشەسىنەن باستالادى. اقتابان شۇ­بىرىندى جىلدارىندا قازاقتىڭ «ەلىم-اي­لاعانىن» ەستەن شىعارماساق يگى!..

ەلوردا كوشەلەرىنىڭ ەسىمى قازىعۇرت, ۇلى­تاۋ, قاراتاۋ, قاراساز, ورداباسى, تورعاي, تار­با­عا­تاي دەپ, تاعى جالعاسادى. ايتپاقشى, ايەل-انا­عا دەگەن شەكسىز قۇرمەت تە باس قالانىڭ نا­زارىنان تىس قالماعان. سول جاعالاۋ مەن وڭ جاعالاۋدى سەرۋەندەپ جۇرسەڭىز دومالاق انا, قاراشاش انا, قارقابات انا, ۇماي انا, اي­شا ءبيبى, تۇمار حانىم, كۇيشى دينا, اقىن سا­را اتىنداعى كوشەلەردى دە كوزىڭىز شالادى…

مىنە, رۋحىمىزدى وسىرگەن وسى جەتىستىكتەر ءبيى­گىنەن وتكەنگە قاراساق, ەرىكسىز «استانانىڭ تا­ريح الدىنداعى وتەۋى عوي» دەي بەرەسىز. را­سى,­ سولاي!

اسحات رايقۇل

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button