استانا قالاسىندا «Magnum» مەن «Small» سۋپەرماركەتتەر جەلىسىندە ازىق-تۇلىك باعاسى ءارتۇرلى. ال قانىش ساتباەۆ كوشەسى بويىنداعى «اyan» ساۋدا ورتالىعىنداعى باعادا دا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بار. سوندا ءبىر قالانىڭ بىرنەشە دۇكەنىندە كۇندەلىكتى حالىق ءجيى تۇتىناتىن نان, ءسۇت, قانت, روجكي, كارتوپ, پياز, تاعى باسقا دا ازىق-تۇلىك تاۋارىنىڭ باعاسى الا-قۇلا. بۇعان كوپشىلىكتىڭ ەتى ءولىپ كەتكەن ءتارىزدى, ونشا ءمان بەرە بەرمەيدى. ءبىر بايقاعانىمىز, وسى الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ ءوزى اپتا سايىن, اي سايىن كوتەرىلىپ بارادى. ونى ايتاسىز, جاڭا جىلدان باستاپ ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنا ۇكىمەت باعانى رەتتەۋدەن باس تارتىپ وتىر.
وتاندىق ءوندىرىستىڭ شاشباۋىن كوتەرۋ دەگەن جەلەۋمەن جوعارىداعىلار 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ الەۋمەتتىك ماڭىزدى دەپ سانالىپ كەلگەن ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنا ەندى باعا رەتتەمەيدى. مۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى بىلاي تۇسىندىرەدى:
«نەگىزگى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنە زارۋلىكتى بولدىرماۋ, وتاندىق بيزنەس پەن تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قولداۋ نەگىزىندە مەملەكەت الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ازىق-تۇلىك تاۋارلارى باعاسىن قاتاڭ رەتتەۋ تەتىگىن بىرتە-بىرتە جوياتىن بولادى. ويتكەنى بۇل ءىس-شارالار جىلدار بويى ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتە المادى. ءارى بيزنەس وكىلدەرى دە مۇنداي قادامدى ونشا قولداي قويعان جوق».
قازاقستان ۇكىمەتى باعانى رەتتەۋ تۋرالى بىرنەشە رەت تالپىنىس جاسادى. اتاپ ايتقاندا, وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قولدانىستاعى زاڭدارعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ, ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنە جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باعانى تۇراقتاندىرۋدا جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ تۇرعىسىندا قاتاڭ شارا قولدانۋدى تاپسىردى. ارتىنشا پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترىنە وسى باعىتتا باسشىلىق جاسايتىن لاۋازىمدى ادامداردى تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى تاپسىردى. سول سول-اق ەكەن, كەلەسى كۇنى مينيسترلىكتىڭ ساۋدا كوميتەتى توراعاسى ەرجان قازانباەۆ قىزمەتىنەن بوساتىلدى.
ازىق-تۇلىك ينفلياتسياسى 2022 جىلدىڭ 10 ايىندا 20 پايىزعا دەيىن كوتەرىلىپتى. ال جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستىڭ باعاسى وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 40-45 پايىزعا قىمباتتاپ وتىر. جىلدىڭ اياعىندا جىلدىق ينفلياتسيا 25 پايىزدان كەم بولمايتىن سياقتى. الايدا ەل ۇكىمەتى قانشا تىرىسسا دا, قولداعى بار مۇمكىندىكتى پايدالانسا دا, ازىرگە باعانى تۇراقتاندىرۋ مۇمكىن بولماي وتىر
شىنىندا دا, ازىق-تۇلىك ينفلياتسياسى 2022 جىلدىڭ 10 ايىندا 20 پايىزعا دەيىن كوتەرىلىپتى. ال جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستىڭ باعاسى وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 40-45 پايىزعا قىمباتتاپ وتىر. جىلدىڭ اياعىندا جىلدىق ينفلياتسيا 25 پايىزدان كەم بولمايتىن سياقتى. الايدا ەل ۇكىمەتى قانشا تىرىسسا دا, قولداعى بار مۇمكىندىكتى پايدالانسا دا, ازىرگە باعانى تۇراقتاندىرۋ مۇمكىن بولماي وتىر. تەك بيىلدىڭ وزىندە تۇراقتاندىرۋ قورىن قۇرۋ ءۇشىن 300 ملرد تەڭگە جۇمسالعان. دەگەنمەن بۇل قارجىنىڭ حالىقتىڭ تۇرمىس-جاعدايىن جاقساتۋعا ازىرگە ايتارلىقتاي سەپتىگى ءتيىپ وتىرعان جوق.
دەلدالدار تىزگىندەلسە…
الەۋمەتتىك ماڭىزدى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ ء(امات) ءتىزىمى كارىم ءماسىموۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە «اگروونەركاسىپ كەشەنى مەن اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋدى مەملەكەتتىك رەتتەۋ تۋرالى» زاڭ نەگىزىندە 2010 جىلى بەكىتىلدى. تىزىمگە بيداي ۇنى, قالىپتاعى نان, روجكي, كارتوپ, ءسابىز, قىرىققابات, قانت, كۇنباعىس مايى, سيىر ەتى, تاۋىق ەتى, ءسۇت, ايران, سارى ماي, تاۋىق جۇمىرتقاسى, تۇز, ىرىمشىك ءتارىزدى 19 ازىق-تۇلىك ەنگىزىلدى. بۇل تاۋارلار الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك كورپوراتسياسىنىڭ تۇراقتاندىرۋ قورىندا ساقتالادى. الايدا كەيىنگى كەزدە, تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي, وسى تاعامدارعا باعا تەز ءوسىپ بارادى. وسىعان بايلانىستى تاياۋدا قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى, ساۋدا جانە ينتەگراتسيا ءمينيسترى سەرىك جۇمانعارين القالى جيىن وتكىزدى.
بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە – باعانىڭ قىمباتتاۋىنا بىردەن-ءبىر اسەر ەتىپ جۇرگەن ورتاداعى دەلدالداردى انىقتاپ, ولارعا توسقاۋىل قويۋ. بىراق ول دا وڭاي شارۋا بولماي شىقتى. ويتكەنى جىلدار بويى قالىپتاسىپ قالعان سەڭدەي سىرەسكەن جۇيەنى بۇزىپ, ءونىمدى وزىندىك قۇنىمەن سورەگە جەتكىزۋ ازىرگە تولىق مۇمكىن بولماي كەلەدى. اتالعان مينيسترلىكتەگى ساۋدا كوميتەتى توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ايدار ابىلدابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا, قاراشا ايىندا الماتى جانە استانا قالاسىندا باعا الەۋمەتتىك ماڭىزدى كۇرىش, ىرىمشىك, تۇز, تاۋىق ەتى, مايلىلىعى 2,5 پايىز ايران مەن ءى سۇرىپتى جۇمىرتقاعا – 0,7 پايىز, ال ءى سۇرىپتى ۇن, ءسابىز, پياز, قانت, ءى سۇرىپتى ۇن نانىنا 0,5 پايىز كوتەرىلگەن.
سونداي-اق وسى نەگىزدە ورال قۇس فابريكاسىنان ساتىپ الىنعان جۇمىرتقاعا دا ايتارلىقتاي ساۋدا ۇستەمەسى قوسىلعانى انىقتالىپ, مۇنداي جاعدايدىڭ باسقا ايماقتاردا دا قايتالانعانى بايقالدى. ەندى وعان الداعى ۋاقىتتا جول بەرىلمەۋى قاجەت. ول ءۇشىن قر اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى جەڭىس وسەرباي «ەندى ەشقانداي دەلدالدارسىز جانە ۇستەمەسىز سەنبى, جەكسەنبى كۇندەرى جارمەڭكە وتكىزىپ, حالىقتىڭ قاجەتتى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن ءتيىمدى باعادا ساتىپ الۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىم جاسادى.
دەگەنمەن قارجىگەر-ساراپشى دۋلات نۇرمۇحامبەتۇلى بۇعان كۇمانمەن قارايتىنىن جاسىرمادى. «نارىقتىق ەكونوميكا سالتانات قۇرعان مەملەكەتتە باعاعا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتۋ – وتە قيىن ماسەلە. نەگە دەسەڭىز, بىزدە كوبىنە ءونىمدى وندىرەتىن – كىشى جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى. ارينە, ۇكىمەت حالىق الدىندا ولارعا «باعانى بەلگىلى ءبىر شەكتە ۇستاپ تۇرىڭدار» دەپ ءتارتىپ بەرەدى. كاسىپكەرلەر دە سول تارتىپكە مويىنۇسىنعان كەيىپ تانىتادى.
بىراق… ساۋداعا سالىق سالىنىپ وتىر. بيۋدجەت زارۋلىگى بار, ونى تولتىرۋ قاجەت. سوندىقتان قارجى مينيسترلىگى ولارعا سالىق سالۋعا مۇددەلى. ال ءونىمىن ارزان ساتسا, كاسىپكەرلەر ونىڭ ورنىن نەمەن تولتىرادى؟ مىنە, ماسەلە…
ەكىنشى ءبىر جاي بار. مەملەكەت قازىر بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋ جايىن ناقتى كوتەرىپ وتىر. وسى نەگىزدە اينالىمعا قوماقتى قارجى بەرىپ, «جۇمىرتقانىڭ ون داناسىن 350 تەڭگەدەن اسىرمايسىڭ» دەيدى. ەگەر سودان كەيىن دە باعانى كوتەرەتىن بولسا, وندا ءسوزسىز جازالاۋ كەرەك» دەدى ول.
«باعاعا قاتىستى ماسەلەدە, وندىرۋشىلەر مەن ورتاداعى دەلدالداردان بولەك, ساۋدا ورىندارى دا بار. ولار دا كەلىپ تۇسكەن تاۋارعا ءوزىنىڭ ۇستەمە باعاسىن قويىپ جاتادى. «ساۋدا قىزمەتىن رەتتەۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس, ساۋدا ورىندارى ءار تاۋارعا 1-2 پايىز عانا ۇستەمە قوسا الادى. ءارى قازاقستاندىق تاۋارلارعا باسىمدىق بەرىلۋى قاجەت. اسىرەسە وتاندىق ەت, ءسۇت, نان ونىمدەرىنە ەشقانداي ۇستەمە قوسىلماعانى ءجون» دەگەن ساراپشى پىكىرىنىڭ دە جانى بار سياقتى.
قورىتا ايتقاندا, بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە باعانى تۇراقتاندىرۋ ناقتى مۇمكىن بولماي كەلەدى. دەگەنمەن ۇكىمەت كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتە وتىرىپ, الەۋمەتتىڭ دە جاعدايىن ويلاستىرۋدىڭ ءتيىمدى مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋى كەرەك-اق.
