ساياسات

باعزىدان باستاۋ العان «ماڭگىلىك ەل»

كۇلتەگىن

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى 2015 جىلعا ارنالعان قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ باستاۋى تىم تەرەڭدە جاتىر. وسىدان 13 عاسىر بۇرىن تونىكوك ابىز «Tۇركى جۇرتىنىڭ مۇراتى – ماڭگىلىك ەل» دەپ وسيەت قالدىرعان. بۇل ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق يدەيامىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تامىرى سياقتى كونە تاريحتان باستاۋ الاتىنىن كورسەتەدى» دەپ قاداپ ايتتى.

ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسى بۇگىن­دە بار­لىق پوستكەڭەستىك مەملە­كەت­تەر ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ وتىر. بۇگىندە قوعامىمىزدا «مەم­لە­كە­تى­مىزدىڭ بولاشاق دامۋ با­عى­تى­نا قاتىستى ۇلتتىق يدەيا مەن مەم­لەكەتتىك يدەولوگيا قان­داي بولۋى ءتيىس؟» دەگەن پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل تۋرالى قازاقس­تان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, ۇلت ليدەرى ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات, ءبىر مۇددە, ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا: «مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەيا­سى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇر­مىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن, ۇلتتى ۇيىستىرىپ, ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى» دەگەن ەدi.

جالپى, «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى­نىڭ ءۇش نەگىزدەن نەمەسە ءۇش تۇعىر­دان تۇرعانى انىق. ءبىرىنشىسى – ءتۇر­كى قاعاناتى بيلەۋشىلەرىنىڭ (كۇلتەگىن, بىلگە قاعان, تونىكوك ەسكەرتكىشتە­رىن­دە) ساياسي اكت – «ما­ني­فەست» رە­تىندە ازىرلەپ, تاريح ساحناسىنا شىعارۋى; ەكىنشىسى – ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق شىعارماسىندا يدەيا­نىڭ تەوريا­لىق-فيلوسوفيالىق تۇر­عى­دان نە­گىز­دەلۋى جانە ءۇشىنشى – ءجۇ­سىپ بالا­ساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ديداك­تيكالىق داستانىندا قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قا­عي­دالارىنىڭ, ياعني, اتا زاڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانۋى.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرىن نى­عاي­تۋ جولىندا كوپتەگەن يدەيالىق جانە پراكتيكالىق ءىس-شارالاردىڭ ۇيىت­قىسى بولىپ, ءبىرتالاي ماڭىزدى ىستەردى جۇزەگە اسىرعانى ءمالىم. ال, «ماڭگىلىك ەل» مۇراتى – بار­لىق تۇركىلەردىڭ ءبىر تاريحي كەزەڭ – VII عاسىردا, ءبىر شاڭىراق اس­تىندا تۇرعاندا قابىلدانعان جانە جاريالانعان يدەيا ەدى. ەندە­شە, تا­ريح سىنىنان وتكەن بۇل يدەيا بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ورتاق جانە وسى يدەيا توڭىرەگىنە بىرىگۋ قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنداعى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ مۇراتى بولارى انىق.

كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىش­تەرىندەگى ساياسي تۇجىرىمدار, Əبۋ ناسىر əل-ءفارابيدىڭ «قايى­رىم­دى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوز­قا­راستارى» مەن تاعى باس­قا əيگىلى تۋىن­دىلارىنىڭ وي-يدەيالارى, «قۇت­تى بىلىك» داس­تا­نىن­داعى  فيلوسوفيالىق تۇيىندەر, سايا­سي-الەۋ­مەتتىك بولجامدار ءبىر مəدە­نيەت­تىڭ, ءبىر وركەنيەتتىڭ, زا­مان مەن əلەۋمەتتىك جاعدايدىڭ عانا ەمەس, بىرتەكتەس ەل-جۇرت تىرشىلىگى تۇ­تاستىرعان ءبىر دۇنيەتانىمنىڭ جە­مىستەرى. تاريحي كەزەڭ مەن مەم­لەكەتشىلدىك سيپاتتارىن بىلدىرەتىن ۇعىمدار كۇلتەگىن جىرلارىندا دا, ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق شىعار­مالارىندا دا جانە ءجۇسىپ بالاساعۇن داستانىندا دا بىردەي كەزدەسىپ وتى­رادى.

العاش رەت «ماڭگى ەل» يدەياسى شىعىس تۇرىك قاعاناتى اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى كۇلتەگىنگە  باعىشتالعان بىتىكتاستا تۇركى ەلىنە جاريا ەتىل­گەن. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندەگى جازۋ­دىڭ سول جاق بەتىندە: «وتىكەن جىنىسىن­دا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرار ەڭ» دەپ ايتىلعان. تۋرا وسى سوزدەر بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىنىڭ وڭ جاق بەتىندە قايتالانعان.

ەسكەرتكىشتە «ماڭگى ەل» وتىكەن­دە, ياعني, تۇركى مەملەكەتىنىڭ باس ورداسىمەن بىرگە ايتىلعان. «قا­عان», «قان», «حان» اتاۋلارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىنە كاسىبي ماماندار ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ۆ.بانگتىڭ پىكىرىنشە: «يەتىكان» (جۇل­دىز اتاۋى) سوزىندەگى «كان» جانە «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ساق­تالۋىن تۇركى قاعاناتىنىڭ استا­ناسى – «وتىكەنمەن بايلا­نىستىرعان كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىندەگى («وتىكەن قويناۋىندا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرار ەڭ») ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى  «كەن» ~ «كان» دا وسى. «قان» ءسوزى باتىس عۇنداردا دا بولعانىن تازا, پاك پاتشايىم ەسىمدى ايەلى بولعانىنان بايقاۋعا بولادى. اتيللانى ارىقان (ارىع قان) دەپ تە اتاعان. اتاقتى اق عۇن امىرشىلەرىنىڭ ءبىرى ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە كۇن حان (V ع. ەكىنشى جار­تىسى) دەپ كورسەتىلەدى جانە «حان» ءسوزىنىڭ عۇندار ءداۋىرىنىڭ ءوزىن­­دە «ەل» تەرمينىمەن قاتار قولدا­نىلعانى ءمالىم بولىپ وتىر. اسىلى, تۇرىكشە ەكەنى بەل­گىلى جانە كەي جەر اتاۋلارىندا كەز­دەسەتىن (مىسالى, حان­بالىق, حازار استاناسى) بۇل تەر­مين تۇرىكتەر يسلامدى قابىلداعان سوڭ دا قولدانىستان تۇسكەن جوق. ءسوزدىڭ اۋقىمدى گەوگرافيالىق ايماقتا ءار­تۇرلى ماعىنادا قولدانىلعانى ءمالىم.

بەلگىلى ءبىر دارەجەدە «ماڭگى» ءسوزى مەن «ەل» اتاۋىنىڭ ءمان-ماعى­ناسىندا دا سايكەستىك بار. مىسالى, قازاقتا ەسكىدەن قالعان, قازىردە ايتىلىپ جۇرگەن «ەل بولايىن دە­سەڭ…» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءسوزدى تەرەڭىنەن وي­لاپ قاراسا: «تۇراقتى» نەمەسە «ءماڭ­گىگە» ەل-جۇرت بولايىن دەسەڭ… دەگەن تۇسىنىكتى اڭعارۋعا بو­لادى. مىسالى, كۇلتەگىنمەن زامان­داس ءۇش قاعاننىڭ اقىلشىسى, كەي جورىقتاردا قولباسشى دا بولعان تونىكوك بىتىكتاسىندا «ەل دە ەل بول­دى» دەگەن تىركەسىندە «ەل» ءسوزىنىڭ قايتالانۋى ەلدىڭ ماڭگىلىك بولۋىن مەگزەيدى. شىڭعىس حان قۇرعان يم­پەريا دا «ماڭگى ەل» اتاۋىن الدى دەگەن شىندىققا جا­قىن كوزقاراستار بار. شىنىندا دا, شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ نەگىزىن ءتۇبى ءبىر تۇركى جانە موڭعول رۋ-تايپالارى قۇرعانى ءمالىم. شىڭ­عىس حان مەملەكەتىنىڭ استاناسى ەتىپ VIII عاسىردىڭ باسىندا شىعىس تۇرىك قاعاناتىن «ماڭگى ەل» دەپ جاريالاعان كۇلتەگىن كەسەنەسىنىڭ ماڭايىنداعى قاراقورىمدى (1220-1264)  تاڭداۋى دا كەزدەيسوق ەمەس. بۇل ءوڭىردى ەرتەدە عۇندار, كەيىننەن تۇركىلەر مەكەندەگەن. 1206 جىلى وسى قاراقورىمدا وتكەن قۇ­رىل­­تاي­دا شىڭعىس حان ەجەلگى ءتۇر­كى­لەر­دىڭ «ماڭگى ەل» مەملەكەتىن قال­­پىنا كەلتىرۋ ماقساتىن كوزدەۋى  قي­سىن­عا كەلەدى. كەي عالىمداردىڭ «موڭعول» ەتنوس اتاۋى ەمەس, ول «ءماڭ­گى ەل» سوزىنەن پايدا بولدى دە­گەن تۇجىرىمىنىڭ جانى بار. وسى سوزدەر قازىرگى موڭعول (ويرات) تىلىندە دە ساقتالعان. «ءمونح – ماڭگى بولۋ»  دەلىنگەن وندا.

سونىمەن, جوعارىدا ايتىلعان­داردى قورىتا كەلگەندە, «قاعان», «حان», «ەل», «ماڭگى» سوزدەرى با­با­لار تاريحىندا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى, ءتىپتى, كەيدە سينونيم رە­تىندە قولدانىلعانىن كورۋگە بولادى.

ل.ن.گۋميلەۆ ءوزىنىڭ ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىنە تالداۋ جا­­ساعاندا رۋنيكالىق جازۋلار ەپي­تافيالىق ەمەس, ەلگە ۇندەۋ, ياعني, مانيفەستىك سي­پاتتا ەكە­نىن ايتىپ: «ۇلى دالا بۇل ەس­كەرتكىشتەردە قىتايمەن بىرگە ەمەس, وزىمەن-ءوزى بولۋدى مانيفەست ءتۇ­رىندە جاريالادى» دەپ, تىڭ پىكىردى بىلدىرگەن بولاتىن. «ءۇش جازۋدىڭ ءما­تىندەرى دە تۇركىلەردىڭ بارلىق قو­عام مۇشەلەرىنە ۇندەۋ تۇرعىسىندا ايتىلعان, ونىڭ ءوزىن­دە ەشتەڭەمەن بۇركەمەلەمەي, حا­لىقتى سەندىرگىسى كە­لەدى. ەندەشە, جازۋ – ۇندەۋ, ونداعى بەرىلگەن ماتەريال تاڭداپ الىنعان. مۇنداي جانردىڭ بولۋىنىڭ ءوزى ءسوز­دىڭ تۇركى قوعامىندا ناقتى كۇش ەكەندىگىن كورسەتەدى. ولاي بولسا, دا­مىعان قوعام جانە قوعامدىق ءپى­كىر دە بار». و.سۇلەيمەنوۆ تە پۋب­لي­تسيستيكانى الەمدىك تاريحقا ەس­كەرت­كىشتىڭ كىرى­گۋىنىڭ كەزەڭى رەتىندە, سونى­مەن قاتار, بۇقارالىق ساناعا كە­ڭىنەن تارتىلۋى تۇرعىسىنان قا­راستىرادى. ەندەشە, بۇدان شى­عاتىن قورىتىندى: «ماڭگى ەل» كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە ۇلى تۇركى قاعاناتى مەملەكەتىنىڭ مانيفەسى رە­تىندە جاريا ەتىلگەن.

ەجەلگى تۇركىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن تەوريالىق-فيلو­سوفيالىق تۇرعىدان نەگىزىن سالىپ بەرگەن ءتۇر­كىلەردىڭ كورنەكتى ويشىلى, في­لوسوفى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950) بولدى.

ءال-فارابي ەجەلگى گرەك فيلو­سو­فياسى مەن شىعىستىڭ مۇسىلمان ىلىمدەرىن بايلانىستىرا وتىرىپ, ءتۇر­كى دۇنيەسىنىڭ رەاليلەرىنە ءساي­كەس «ماڭگى ەل» يدەياسىنىڭ ساياسي-في­لوسوفياسىنىڭ تەوريالىق نە­گىزدە­مەسىن «قايىرىمدى قالا تۇر­­­عىن­دا­رىنىڭ كوزقاراستارى تۋ­را­لى», «ازاماتتىق ساياسات», «مەم­لە­كەت بيلەۋشىنىڭ ناقىل ءسوز­دەرى» شىعار­مالارىندا بايان­دايدى… سون­دىقتان, بۇل­اردىڭ ءبارى قازىرگى تاڭدا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق قۇن­دىلىقتارى رەتىندە سانالۋى ءتيىس.

ءال-فارابي زامانىندا تۇركى جۇر­تىنىڭ قالا-مەملەكەتتەرى باسىم بولدى.

سوندىقتان ءال-ءفارابيدىڭ «قالا»  تۇسىنىگىن  «مەملەكەت» ءتۇ­سى­­نى­گى­مەن ءساي­كەس قاراستىرۋ ورىن­دى. ءوزىنىڭ «قايىرىمدى» جانە «قايى­رىمسىز» قالالاردىڭ ءار­تۇرلى سيپاتىن سا­رالاي كەلە, ءال-فارابي قو­عام­نىڭ جەتىلدىرىلگەن الەۋمەتتىك قۇ­ر­ىلىمىن قايتا جاسادى. ول قالا-مەملەكەتتىڭ قوعامدىق تۇرمىسىنىڭ تولىق مىنەزدەمەسىن بەرەدى.

ورتا عاسىردا  ۇلان-عايىر ءول­كەنى الىپ جاتقان قاراحان اۋلە­تى­نىڭ باسقارۋ ءتارتىبىن بەل­گىلەي­تىن ەرەجەلەر, سونداي-اق, قو­عام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىلارى مەن مىندەت­تەرىن ايقىندايتىن ءتيىستى زاڭدار جوق ەدى. مىنە, ەلدەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماق­ساتىمەن ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوزىنىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىن  جازدى. دەمەك,  داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى كونستيتۋتسيا قىز­مەتىن ات­قارعان. شىعارمادا ەل باس­قارۋ­دىڭ, ەكونوميكالىق-əلەۋ­مەت­­­تىك, تۇر­مىستى, əس­كەري ءىستى, ت.ب. ۇيىم­داستىرۋدىڭ,  مەملەكەتتىڭ əل-اۋ­­قا­تىن جاق­سار­تۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى سۋ­رەت­كەرلىك-فيلوسوفيالىق ادىپپەن باياندالادى.

شىعارمادا ەلدەگى, قوعامداعى  ىشكى ءتارتىپتى حالىق مۇددەسىنە, زاڭدىلىققا نەگىزدەپ قۇرۋ يدەياسى ايقىن كورىنىس بەرەدى. وسى يدەيالار نەگىزىندە بۇگىنگى قازاقستان ءوزىنىڭ ال­دىنا قويعان سترا­تەگيالىق, كونس­تيتۋتسيالىق ءمىن­­دەت­تەرىن, ياعني, «قازاقستان رەس­پۋب­­­ليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىر­­­لى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەم­­­­لەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى, ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەگەن قاعيدانى ويداعىداي جۇزەگە اسىرا الادى. ويتكەنى, ءاربىر ەتنوستىڭ وزىندىك ءتول ساياسي وي-ساناسى, ساياسي مىندەتى مەن مۇددەسى بولادى. مەملەكەتتىك ساياسي قۇرىلىستا وسى رۋحاني فاكتور ىسكە قوسىلسا, بيلىك پەن حالىق اراسىندا جا­راسىمدى قارىم-قاتىناس قا­لىپ­­تاسادى. بيلىك پەن حالىق ەل تاع­دى­رى شەشىلەر ساتتەردە وزدەرىنە ور­تاق ساياسي قۇندىلىقتاردى پايدا­لانا بىلسە, باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جۇ­مىسى ءتيىم­دى بولا تۇسەدى, حالىقتىڭ مەملەكەتشىلدىگى كۇشەيەدى. سەبەبى, كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەندەي: «مەم­لە­كەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باس­تاۋى – حالىق».

ج.بالاساعۇن حالىقتى ءۇش الەۋ­مەتتىك توپقا بولە وتىرا باي­لار­دىڭ, ورتاشالاردىڭ, كەدەي­لەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كور­سەتەدى. حا­لىقتىڭ كۇشتىسى, بەلدىسى – بايلار, ودان كەيىنگى توپ – ورتاشالار. مەم­لەكەت تىرەگى, مىنە, وسى ورتا توپ. سوندىقتان ورتا توپتىڭ كوبەيۋىنە, بايۋىنا مەملەكەت ۇنەمى قامقورلىق ەتۋى قاجەت. ال, كەدەيلەرگە سۇيەۋ كەرەك, قامقورلىق كەرەك. سوندا بي­لىك كومەگىمەن كەدەيلەر ورتاشاعا وتەدى. ورتا توپ بايىسا – ەلىڭنىڭ بايىعانى دەگەن ويدى ايشىقتايدى. «قۇتتى بىلىك» مەملەكەتتىك بيلىكتى زاڭمەن رەتتەۋدىڭ ناقتى قولدانبالى جولدارىن كورسەتىپ بەرەدى. ونىڭ وسى تۇرعىداعى پىكىرلەرى مەن ۇسى­نىستارىنىڭ ماڭىزى مەن قۇندىلىعى قازىردە تومەندەگەن جوق. اسىرەسە, ج.بالاساعۇن ەڭبەگىندەگى ەلدەگى زاڭ­داردىڭ بۇكىل حالىققا قىزمەت ەتۋى جانە ورتا توپتىڭ مەملەكەتتىڭ الەۋ­مەتتىك تىرەگىنە اينالۋى تۋرالى يدەيالارى بۇگىنگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. بۇل باعىت – قازىرگى تاڭدا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ۇلتتىق يدەيا رەتىندە جاريالاپ وتىرعان ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ دا   ۇستا­نىپ وتىرعان ستراتەگيالىق ساياساتى.

  1. S.

سونىمەن, باعزى زامانالاردان باستاۋ العان ۇلتتىق يدەيامىز قازىردە تاريحي ساباقتاستىقتى باستان كەشىرىپ, تاۋەلسىز مەم­لە­كەتىمىزدىڭ رۋحاني تۇر­عىدان تۇراقتى دامۋ رەسۋرسىنا اينالىپ وتىر. ونى ەلباسى  كەشە عانا جاريا ەتكەن  2015 جىلعا ارنالعان جولداۋىندا ايقىن كورسەتىپ بەردى: «ءبىز جالپىۇلتتىق يدەيامىز – ماڭگىلىك ەلدى باستى باعدار ەتىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دامۋ داڭعىلىن نۇرلى جولعا اينالدىردىق. Mاڭگىلىك ەل – ەلدىڭ بىرىكتىرۋشى كۇشى, ەشقاشان تاۋسىلماس قۋات كوزى. ول «قازاقستان 2050» ستراتەگياسىنىڭ عانا ەمەس, XXI عاسىرداعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مىزعىماس يدەيالىق تۇعىرى» دەدى ول.

ساتاي سىزدىقوۆ,

 پروفەسسور, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى ەتنوسارالىق قاتىناستار جانە قحا تولەرانتتىعى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button