باعزىدان باستاۋ العان «ماڭگىلىك ەل»
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى 2015 جىلعا ارنالعان قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ باستاۋى تىم تەرەڭدە جاتىر. وسىدان 13 عاسىر بۇرىن تونىكوك ابىز «Tۇركى جۇرتىنىڭ مۇراتى – ماڭگىلىك ەل» دەپ وسيەت قالدىرعان. بۇل ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق يدەيامىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تامىرى سياقتى كونە تاريحتان باستاۋ الاتىنىن كورسەتەدى» دەپ قاداپ ايتتى.
ۇلتتىق يدەيا ماسەلەسى بۇگىندە بارلىق پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ وتىر. بۇگىندە قوعامىمىزدا «مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاق دامۋ باعىتىنا قاتىستى ۇلتتىق يدەيا مەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا قانداي بولۋى ءتيىس؟» دەگەن پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, ۇلت ليدەرى ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات, ءبىر مۇددە, ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا: «مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن, ۇلتتى ۇيىستىرىپ, ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول – «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى» دەگەن ەدi.
جالپى, «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءۇش نەگىزدەن نەمەسە ءۇش تۇعىردان تۇرعانى انىق. ءبىرىنشىسى – ءتۇركى قاعاناتى بيلەۋشىلەرىنىڭ (كۇلتەگىن, بىلگە قاعان, تونىكوك ەسكەرتكىشتەرىندە) ساياسي اكت – «مانيفەست» رەتىندە ازىرلەپ, تاريح ساحناسىنا شىعارۋى; ەكىنشىسى – ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق شىعارماسىندا يدەيانىڭ تەوريالىق-فيلوسوفيالىق تۇرعىدان نەگىزدەلۋى جانە ءۇشىنشى – ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ديداكتيكالىق داستانىندا قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنىڭ, ياعني, اتا زاڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانۋى.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرىن نىعايتۋ جولىندا كوپتەگەن يدەيالىق جانە پراكتيكالىق ءىس-شارالاردىڭ ۇيىتقىسى بولىپ, ءبىرتالاي ماڭىزدى ىستەردى جۇزەگە اسىرعانى ءمالىم. ال, «ماڭگىلىك ەل» مۇراتى – بارلىق تۇركىلەردىڭ ءبىر تاريحي كەزەڭ – VII عاسىردا, ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرعاندا قابىلدانعان جانە جاريالانعان يدەيا ەدى. ەندەشە, تاريح سىنىنان وتكەن بۇل يدەيا بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ورتاق جانە وسى يدەيا توڭىرەگىنە بىرىگۋ قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنداعى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ مۇراتى بولارى انىق.
كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ساياسي تۇجىرىمدار, Əبۋ ناسىر əل-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» مەن تاعى باسقا əيگىلى تۋىندىلارىنىڭ وي-يدەيالارى, «قۇتتى بىلىك» داستانىنداعى فيلوسوفيالىق تۇيىندەر, ساياسي-الەۋمەتتىك بولجامدار ءبىر مəدەنيەتتىڭ, ءبىر وركەنيەتتىڭ, زامان مەن əلەۋمەتتىك جاعدايدىڭ عانا ەمەس, بىرتەكتەس ەل-جۇرت تىرشىلىگى تۇتاستىرعان ءبىر دۇنيەتانىمنىڭ جەمىستەرى. تاريحي كەزەڭ مەن مەملەكەتشىلدىك سيپاتتارىن بىلدىرەتىن ۇعىمدار كۇلتەگىن جىرلارىندا دا, ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق شىعارمالارىندا دا جانە ءجۇسىپ بالاساعۇن داستانىندا دا بىردەي كەزدەسىپ وتىرادى.
العاش رەت «ماڭگى ەل» يدەياسى شىعىس تۇرىك قاعاناتى اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى كۇلتەگىنگە باعىشتالعان بىتىكتاستا تۇركى ەلىنە جاريا ەتىلگەن. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندەگى جازۋدىڭ سول جاق بەتىندە: «وتىكەن جىنىسىندا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرار ەڭ» دەپ ايتىلعان. تۋرا وسى سوزدەر بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىنىڭ وڭ جاق بەتىندە قايتالانعان.
ەسكەرتكىشتە «ماڭگى ەل» وتىكەندە, ياعني, تۇركى مەملەكەتىنىڭ باس ورداسىمەن بىرگە ايتىلعان. «قاعان», «قان», «حان» اتاۋلارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىنە كاسىبي ماماندار ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ۆ.بانگتىڭ پىكىرىنشە: «يەتىكان» (جۇلدىز اتاۋى) سوزىندەگى «كان» جانە «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ساقتالۋىن تۇركى قاعاناتىنىڭ استاناسى – «وتىكەنمەن بايلانىستىرعان كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىندەگى («وتىكەن قويناۋىندا وتىرساڭ ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرار ەڭ») ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى «كەن» ~ «كان» دا وسى. «قان» ءسوزى باتىس عۇنداردا دا بولعانىن تازا, پاك پاتشايىم ەسىمدى ايەلى بولعانىنان بايقاۋعا بولادى. اتيللانى ارىقان (ارىع قان) دەپ تە اتاعان. اتاقتى اق عۇن امىرشىلەرىنىڭ ءبىرى ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە كۇن حان (V ع. ەكىنشى جارتىسى) دەپ كورسەتىلەدى جانە «حان» ءسوزىنىڭ عۇندار ءداۋىرىنىڭ ءوزىندە «ەل» تەرمينىمەن قاتار قولدانىلعانى ءمالىم بولىپ وتىر. اسىلى, تۇرىكشە ەكەنى بەلگىلى جانە كەي جەر اتاۋلارىندا كەزدەسەتىن (مىسالى, حانبالىق, حازار استاناسى) بۇل تەرمين تۇرىكتەر يسلامدى قابىلداعان سوڭ دا قولدانىستان تۇسكەن جوق. ءسوزدىڭ اۋقىمدى گەوگرافيالىق ايماقتا ءارتۇرلى ماعىنادا قولدانىلعانى ءمالىم.
بەلگىلى ءبىر دارەجەدە «ماڭگى» ءسوزى مەن «ەل» اتاۋىنىڭ ءمان-ماعىناسىندا دا سايكەستىك بار. مىسالى, قازاقتا ەسكىدەن قالعان, قازىردە ايتىلىپ جۇرگەن «ەل بولايىن دەسەڭ…» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءسوزدى تەرەڭىنەن ويلاپ قاراسا: «تۇراقتى» نەمەسە «ءماڭگىگە» ەل-جۇرت بولايىن دەسەڭ… دەگەن تۇسىنىكتى اڭعارۋعا بولادى. مىسالى, كۇلتەگىنمەن زامانداس ءۇش قاعاننىڭ اقىلشىسى, كەي جورىقتاردا قولباسشى دا بولعان تونىكوك بىتىكتاسىندا «ەل دە ەل بولدى» دەگەن تىركەسىندە «ەل» ءسوزىنىڭ قايتالانۋى ەلدىڭ ماڭگىلىك بولۋىن مەگزەيدى. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريا دا «ماڭگى ەل» اتاۋىن الدى دەگەن شىندىققا جاقىن كوزقاراستار بار. شىنىندا دا, شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ نەگىزىن ءتۇبى ءبىر تۇركى جانە موڭعول رۋ-تايپالارى قۇرعانى ءمالىم. شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ استاناسى ەتىپ VIII عاسىردىڭ باسىندا شىعىس تۇرىك قاعاناتىن «ماڭگى ەل» دەپ جاريالاعان كۇلتەگىن كەسەنەسىنىڭ ماڭايىنداعى قاراقورىمدى (1220-1264) تاڭداۋى دا كەزدەيسوق ەمەس. بۇل ءوڭىردى ەرتەدە عۇندار, كەيىننەن تۇركىلەر مەكەندەگەن. 1206 جىلى وسى قاراقورىمدا وتكەن قۇرىلتايدا شىڭعىس حان ەجەلگى ءتۇركىلەردىڭ «ماڭگى ەل» مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىن كوزدەۋى قيسىنعا كەلەدى. كەي عالىمداردىڭ «موڭعول» ەتنوس اتاۋى ەمەس, ول «ءماڭگى ەل» سوزىنەن پايدا بولدى دەگەن تۇجىرىمىنىڭ جانى بار. وسى سوزدەر قازىرگى موڭعول (ويرات) تىلىندە دە ساقتالعان. «ءمونح – ماڭگى بولۋ» دەلىنگەن وندا.
سونىمەن, جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتا كەلگەندە, «قاعان», «حان», «ەل», «ماڭگى» سوزدەرى بابالار تاريحىندا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى, ءتىپتى, كەيدە سينونيم رەتىندە قولدانىلعانىن كورۋگە بولادى.
ل.ن.گۋميلەۆ ءوزىنىڭ ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىنە تالداۋ جاساعاندا رۋنيكالىق جازۋلار ەپيتافيالىق ەمەس, ەلگە ۇندەۋ, ياعني, مانيفەستىك سيپاتتا ەكەنىن ايتىپ: «ۇلى دالا بۇل ەسكەرتكىشتەردە قىتايمەن بىرگە ەمەس, وزىمەن-ءوزى بولۋدى مانيفەست ءتۇرىندە جاريالادى» دەپ, تىڭ پىكىردى بىلدىرگەن بولاتىن. «ءۇش جازۋدىڭ ءماتىندەرى دە تۇركىلەردىڭ بارلىق قوعام مۇشەلەرىنە ۇندەۋ تۇرعىسىندا ايتىلعان, ونىڭ ءوزىندە ەشتەڭەمەن بۇركەمەلەمەي, حالىقتى سەندىرگىسى كەلەدى. ەندەشە, جازۋ – ۇندەۋ, ونداعى بەرىلگەن ماتەريال تاڭداپ الىنعان. مۇنداي جانردىڭ بولۋىنىڭ ءوزى ءسوزدىڭ تۇركى قوعامىندا ناقتى كۇش ەكەندىگىن كورسەتەدى. ولاي بولسا, دامىعان قوعام جانە قوعامدىق ءپىكىر دە بار». و.سۇلەيمەنوۆ تە پۋبليتسيستيكانى الەمدىك تاريحقا ەسكەرتكىشتىڭ كىرىگۋىنىڭ كەزەڭى رەتىندە, سونىمەن قاتار, بۇقارالىق ساناعا كەڭىنەن تارتىلۋى تۇرعىسىنان قاراستىرادى. ەندەشە, بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: «ماڭگى ەل» كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە ۇلى تۇركى قاعاناتى مەملەكەتىنىڭ مانيفەسى رەتىندە جاريا ەتىلگەن.
ەجەلگى تۇركىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن تەوريالىق-فيلوسوفيالىق تۇرعىدان نەگىزىن سالىپ بەرگەن ءتۇركىلەردىڭ كورنەكتى ويشىلى, فيلوسوفى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950) بولدى.
ءال-فارابي ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسى مەن شىعىستىڭ مۇسىلمان ىلىمدەرىن بايلانىستىرا وتىرىپ, ءتۇركى دۇنيەسىنىڭ رەاليلەرىنە ءسايكەس «ماڭگى ەل» يدەياسىنىڭ ساياسي-فيلوسوفياسىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەمەسىن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى», «ازاماتتىق ساياسات», «مەملەكەت بيلەۋشىنىڭ ناقىل ءسوزدەرى» شىعارمالارىندا باياندايدى… سوندىقتان, بۇلاردىڭ ءبارى قازىرگى تاڭدا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى رەتىندە سانالۋى ءتيىس.
ءال-فارابي زامانىندا تۇركى جۇرتىنىڭ قالا-مەملەكەتتەرى باسىم بولدى.
سوندىقتان ءال-ءفارابيدىڭ «قالا» تۇسىنىگىن «مەملەكەت» ءتۇسىنىگىمەن ءسايكەس قاراستىرۋ ورىندى. ءوزىنىڭ «قايىرىمدى» جانە «قايىرىمسىز» قالالاردىڭ ءارتۇرلى سيپاتىن سارالاي كەلە, ءال-فارابي قوعامنىڭ جەتىلدىرىلگەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن قايتا جاسادى. ول قالا-مەملەكەتتىڭ قوعامدىق تۇرمىسىنىڭ تولىق مىنەزدەمەسىن بەرەدى.
ورتا عاسىردا ۇلان-عايىر ءولكەنى الىپ جاتقان قاراحان اۋلەتىنىڭ باسقارۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيتىن ەرەجەلەر, سونداي-اق, قوعام مۇشەلەرىنىڭ قۇقىلارى مەن مىندەتتەرىن ايقىندايتىن ءتيىستى زاڭدار جوق ەدى. مىنە, ەلدەگى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوزىنىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىن جازدى. دەمەك, داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى كونستيتۋتسيا قىزمەتىن اتقارعان. شىعارمادا ەل باسقارۋدىڭ, ەكونوميكالىق-əلەۋمەتتىك, تۇرمىستى, əسكەري ءىستى, ت.ب. ۇيىمداستىرۋدىڭ, مەملەكەتتىڭ əل-اۋقاتىن جاقسارتۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى سۋرەتكەرلىك-فيلوسوفيالىق ادىپپەن باياندالادى.
شىعارمادا ەلدەگى, قوعامداعى ىشكى ءتارتىپتى حالىق مۇددەسىنە, زاڭدىلىققا نەگىزدەپ قۇرۋ يدەياسى ايقىن كورىنىس بەرەدى. وسى يدەيالار نەگىزىندە بۇگىنگى قازاقستان ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ستراتەگيالىق, كونستيتۋتسيالىق ءمىندەتتەرىن, ياعني, «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى, ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەگەن قاعيدانى ويداعىداي جۇزەگە اسىرا الادى. ويتكەنى, ءاربىر ەتنوستىڭ وزىندىك ءتول ساياسي وي-ساناسى, ساياسي مىندەتى مەن مۇددەسى بولادى. مەملەكەتتىك ساياسي قۇرىلىستا وسى رۋحاني فاكتور ىسكە قوسىلسا, بيلىك پەن حالىق اراسىندا جاراسىمدى قارىم-قاتىناس قالىپتاسادى. بيلىك پەن حالىق ەل تاعدىرى شەشىلەر ساتتەردە وزدەرىنە ورتاق ساياسي قۇندىلىقتاردى پايدالانا بىلسە, باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسى ءتيىمدى بولا تۇسەدى, حالىقتىڭ مەملەكەتشىلدىگى كۇشەيەدى. سەبەبى, كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەندەي: «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق».
ج.بالاساعۇن حالىقتى ءۇش الەۋمەتتىك توپقا بولە وتىرا بايلاردىڭ, ورتاشالاردىڭ, كەدەيلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتەدى. حالىقتىڭ كۇشتىسى, بەلدىسى – بايلار, ودان كەيىنگى توپ – ورتاشالار. مەملەكەت تىرەگى, مىنە, وسى ورتا توپ. سوندىقتان ورتا توپتىڭ كوبەيۋىنە, بايۋىنا مەملەكەت ۇنەمى قامقورلىق ەتۋى قاجەت. ال, كەدەيلەرگە سۇيەۋ كەرەك, قامقورلىق كەرەك. سوندا بيلىك كومەگىمەن كەدەيلەر ورتاشاعا وتەدى. ورتا توپ بايىسا – ەلىڭنىڭ بايىعانى دەگەن ويدى ايشىقتايدى. «قۇتتى بىلىك» مەملەكەتتىك بيلىكتى زاڭمەن رەتتەۋدىڭ ناقتى قولدانبالى جولدارىن كورسەتىپ بەرەدى. ونىڭ وسى تۇرعىداعى پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىنىڭ ماڭىزى مەن قۇندىلىعى قازىردە تومەندەگەن جوق. اسىرەسە, ج.بالاساعۇن ەڭبەگىندەگى ەلدەگى زاڭداردىڭ بۇكىل حالىققا قىزمەت ەتۋى جانە ورتا توپتىڭ مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك تىرەگىنە اينالۋى تۋرالى يدەيالارى بۇگىنگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. بۇل باعىت – قازىرگى تاڭدا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ۇلتتىق يدەيا رەتىندە جاريالاپ وتىرعان ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ دا ۇستانىپ وتىرعان ستراتەگيالىق ساياساتى.
- S.
سونىمەن, باعزى زامانالاردان باستاۋ العان ۇلتتىق يدەيامىز قازىردە تاريحي ساباقتاستىقتى باستان كەشىرىپ, تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني تۇرعىدان تۇراقتى دامۋ رەسۋرسىنا اينالىپ وتىر. ونى ەلباسى كەشە عانا جاريا ەتكەن 2015 جىلعا ارنالعان جولداۋىندا ايقىن كورسەتىپ بەردى: «ءبىز جالپىۇلتتىق يدەيامىز – ماڭگىلىك ەلدى باستى باعدار ەتىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دامۋ داڭعىلىن نۇرلى جولعا اينالدىردىق. Mاڭگىلىك ەل – ەلدىڭ بىرىكتىرۋشى كۇشى, ەشقاشان تاۋسىلماس قۋات كوزى. ول «قازاقستان 2050» ستراتەگياسىنىڭ عانا ەمەس, XXI عاسىرداعى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مىزعىماس يدەيالىق تۇعىرى» دەدى ول.
ساتاي سىزدىقوۆ,
پروفەسسور, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى ەتنوسارالىق قاتىناستار جانە قحا تولەرانتتىعى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى