استانا اكىمدىگىنىڭ ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونiندەگi كوميسسياسى مۇشەسى, جوعارى ساناتتى پسيحولوگ ناتاليا سەمەنەنكو – قازىرگى زامانعى وتباسى ماسەلەلەرى, ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار سياقتى الەۋمەتتىك ماڭىزدى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن جاقسى بىلەتىن كاسىبي مامان. «ءبىز اقىلداسا كەلگەندەردىڭ ءتۇيىندى ماسەلەسىن قولما-قول شەشىپ بەرمەيمىز, ونى شەشۋدىڭ جولىن كورسەتىپ, دۇرىس تاڭداۋدى وزىنە جاساتامىز. سوندا عانا اركىم ءوز تاعدىرى الدىندا جاۋاپتى بولادى» دەيدى پسيحولوگ. ادام جانىنىڭ مامانىمەن بولعان اڭگىمەدە بالا تاربيەسىن قامتىپ, كوڭىلگە قونعانىن كوكەيىمىزگە ءتۇيىپ العان ەدىك.
ويىن مەن وتتىڭ اراسى
بۇگىندە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ مەكتەپتەگى وقۋىنان بولەك ءتۇرلى ۇيىرمەلەر, ودان قالدى رەپەتيتور جالداپ تاعى وقىتىپ, كۇنى بويىنا دامىل تاپتىرمايمىز. ال كەيدە, كەرىسىنشە, بالانىڭ بوس ۋاقىتىنا ءمان بەرمەي, ەركىنە جىبەرەمىز. دۇرىسى, «التىن ورتاسىن» بىلگەن ءجون.
بىردە ءبىر جاس انا ءجاسوسپىرىم ۇلىن جەتەلەپ كەلدى. بالانى كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقان كولىك قاعىپ كەتىپتى. ءبىر ەمەس, ەكى ەمەس, وسى جايت بىرنەشە مارتە قايتالانعان. سويلەسە كەلە, ءجۇرىپ بارا جاتقان ماشيناعا قارسى جۇگىرەتىن ءوزى ەكەنىن بىلدىك. بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنان قالىپتان تىس اۋىتقۋشىلىق بايقامادىم. اقىرىندا ءجاسوسپىرىمنىڭ قاتەرلى ويىنمەن ويناپ جۇرگەنىن ۇقتىم. ءوزى قاتارلى قۇربىلارى جينالىپ, ماشينانىڭ الدىنان جۇگىرىپ وتۋگە باستەسەدى ەكەن. سول ساتتە قورقىنىشتان جۇرەگى القىنىپ, قانى باسىنا شاۋىپ, قىزىققا باتادى ەكەن. زەرىگىپ, ءىشى پىسقانداعى ەرمەگى – وسى. ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ, سازدى جەردى باسپاۋ سەكىلدى جايتتاردى ەسكەرمەي, ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن شەكارادان اسقانىن سەزبەي دە ءجۇرىپتى. بۇل از با, «ءيتتىڭ قينالىسى» دەگەن تاعى ءبىر تاسىلدەرى بار ەكەن. تاعى دا جۇگەرمەكتەر جينالىپ الىپ, بىرەۋىن ورتاعا الىپ, مويىندارىنا قىلبۇراۋ سالىپ قىلعىندىرادى ەكەن. شەكتەن شىعىپ كەتسە, بالا ارقاننان اجال قۇشادى. ارتىنشا جەتكەن پوليتسەيلەر «سۋيتسيد» دەپ توقتام جاساۋدان باسقا امالى قالمايدى. بىراق بۇل وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ ەمەس. وسىنداي اقىماقشىلىققا نە جەتەلەيدى؟ سول سەبەپتى دە ويىن بالاسى ءبىر مەزگىل جۇگىرىپ نە سپورتپەن اينالىسقانى ءجون. ول بولماسا, بويىندا تاسىعان كۇشىن شىعاراتىن جول ىزدەيدى.
كينو مەن پوپكورن ەمەس, اكە كەرەك
جۇمىس بابىمەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ نەكەسى بۇزىلىپ, زاڭمەن اجىراسىپ جاتقان سوت وتىرىستارىنا ءجيى قاتىسامىن. ادەتتە, بالا اناسىمەن قالىپ, اكەسىنە اپتاسىنا ءۇش ساعات كوپشىلىك جەردە كەزدەسۋگە ۇكىم شىعارىپ جاتادى. مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم – وسى شەشىم. استانانىڭ جاعدايىندا «كەرۋەندە» نە «ازيا پاركتە» بالاسى مەن اكەسىنىڭ بىرگە وتكىزگەن ءۇش ساعاتى نە بەرەدى؟ اكەلى-بالالىنىڭ اراسى سۋىپ كەتپەي مە؟ اكەسى بالاسىنا قالاي شەگە قاعۋدى ۇيرەتپەسە, شاڭعى تەۋىپ, بىرگە مۇز ايدىنىندا سىرعاناماسا نە بولادى؟! ايتپەسە, بالاسىن ءبىر كافەگە اپارىپ تويدىرىپ الىپ, پوپكورن جەپ, كينو كورۋمەن بار پارىزى وتەلگەندەي حال كەشۋى بالا تاربيەسىنە زور ىقپالىن تيگىزەدى. سودان كەيىن «بالام جىگەرسىز بولىپ بارادى» دەپ انالار جانۇشىرىپ ماعان كەلەدى. جىگەرسىزدىك, قاۋقارسىزدىق – وتباسىندا بىرجاقتى, تىم قاتال تاربيەنىڭ سالدارى. بۇگىندە بالا تاربيەسىمەن ايەلدەر اينالىسادى. وتباسىندا ايەل باسىمدىق كورسەتىپ, «مەنىڭ ايتقانىم عانا بولادى», «مەن بىلەمىنگە» سالاتىندار كوپ. بۇل قايدان شىققان سەنىمدىلىك؟ ويتكەنى ءوزى دە اناسىنىڭ قامقورىندا ءوسىپ, اكە تاربيەسىن كورمەگەن جانداردىڭ قاسىرەتىنىڭ كەلەسى بۋىننىڭ الدىنان شىعۋىنىڭ بەلگىسى. سول سەبەپتى ۇلدارىمىز ءينفانتيلدى, جىگەرسىز, قىز مىنەزدى بولىپ كەلەدى.
قازىرگى كۇندە جۇمىسباستىلىقتى جەلەۋ ەتىپ, كوپ نارسەگە ءمان بەرمەيمىز. بالا تاربيەسىندەگى ولقىلىقتار بولسا, جۇمىسباستىلىقتى العا تارتىپ اقتالعىمىز كەلەدى. مۇندايدا ومىردەگى باسىمدىقتى العا قويىپ ۇيرەنۋ كەرەك. تىرلىكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ, العا قويعان ماقساتىمىزدى ايقىنداۋىمىز كەرەك. ەگەر بالا تاربيەسىنە مۇرشا بولماسا, كۇنىنە ەكى ساعات بالاعا كوڭىل ءبولىپ سىرلاسپاسا, بارشا تىرلىكتى ىسىرىپ قويىپ, تەك جۇمىسپەن كۇن وتكىزۋدى ويلاسا, وندا وتباسى قۇرىپ, بالا ءوسىرىپ كەرەگى نە؟
مۇنىڭ ءبىر ۇشىعى قوعامداعى بالا تاربيەسىنە دەگەن كوزقاراستىڭ دۇرىس ەمەستىگىنەن دەپ ايتۋعا بولادى. جاۋاپكەرشىلىك ەكپىندەرى دۇرىس قويىلماعان. ارقايسىمىز جاقسى جۇمىسشى, بىلىكتى قىزمەتكەر عانا ەمەسپىز. ەڭ الدىمەن انامىز, اكەمىز, بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىنە جاۋاپ بەرەمىز. قانداي جۇمىسباستىلىق بولسا دا, وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى ەكەنىڭىزدى ەسىڭىزدەن شىعارماڭىز. جانۇياڭىزبەن جالعاستىرىپ تۇراتىن ءجىپتى ءۇزىپ الۋ ءبىر دەمدە.
ءسىزدىڭ بالاڭىز ەڭ اقىلدى, ەڭ تالانتتى
باستاۋىش سىنىپتىڭ وقۋشىسى مەكتەپتە تەك قانا 4 ساعاتتاي عانا ۋاقىتىن وتكىزۋى ءتيىس, ءارى كەتسە 5 ساعات. سىنىپ جۇمىسىنىڭ 25 پايىزىن عانا ۇيىندە ورىندايدى. ول دەگەنىمىز, ەگەر مەكتەپتە داپتەرىنە ون جول جازۋ جازسا, ۇيىندە ءۇش جول عانا جازۋى كەرەك. تاعى سول سياقتى تاپسىرمانىڭ شيرەگى عانا ۇيدە ورىندالادى. بىزدە ءبارى باسقاشا. نەگە وسى ستاندارتتاردى ورىندامايتىنىن تۇسىنبەدىم. سول بالا كۇنىنە 2 ساعات تازا اۋادا تىنىعىپ, سەيىلدەپ كەلۋى كەرەك. ال بىزدە قالاي؟ ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر ورىندا تاپجىلماي وتىرىپ ءۇي تاپسىرماسى, ودان قالدى كومپيۋتەر ويىندارى… مۇندايدا بارلىق سالماق باسىنا ءتۇسىپ, بالا تەز شارشايدى. ونىڭ ارتى نەگە سوعاتىنى بەلگىلى. بالا قۇرداستارىمەن ويناماسا, وزگەلەرمەن ءتىل تابىسا المايتىن, توماعا-تۇيىق بولىپ وسەدى. بالانى ءجيى ماقتاعان ءجون. ءبىز ءوز بالامىزدى وزگەمەن سالىستىرىپ ۇيرەنگەنبىز. ونى تۇقىرتىپ, وزگەنى ارتىق كورۋدىڭ سالدارى ءوزىن قور سەزىنۋىنە جەتكىزەدى. بالاڭىزدى ءجيى ماقتاپ, دوستارىنىڭ كوزىنشە جاقسى ىستەرىنىڭ لايىقتى باعاسىن بەرسەڭىز, وندا دوستارىنىڭ الدىندا دا مارتەبەسى ءوسىپ, ءوزىن جاقسى سەزىنەتىن بولادى. سوندا بالانىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى ارتادى.
انا ماحابباتى مەن مەيىرىمىنىڭ شەگى مەن شەكاراسى بار. ەگەر بەس جاسار بالاسىن ەلۋگە كەلگەندە دە سول مەيىرىمىمەن وبەكتەپ, الدىنا ءتۇسىپ وتىرسا, بالا ەشقاشان ەسەيىپ, وزدىگىنەن ءومىر سۇرۋگە تالاپتانبايدى. اناسىنا جالتاقتاعان بالا وزدىگىنشە جاۋاپكەرشىلىك الىپ, قادامى نىق بولمايتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر.
عالىمدار ادام ءومىرىن بىرنەشە ساتىدان تۇراتىنىن دالەلدەدى. ونىڭ داعدارىس كەزەڭدەرىن دە انىقتادى. ياعني, 1 جاس, 3 جاس, 7 جاس پەن 11 جاسى قاتەرلى كەزەڭدەر دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل جەردە ادامنىڭ 17 جاسقا دەيىنگى شاعىن قاراستىرىپ وتىرمىز. وسى ساتتەردە اتا-انا لايىقتى دارەجەدە قورعان بولا بىلگەنى دۇرىس. تۋعاننان 1 جاسقا دەيىن «ايالا مەنى» دەپ اتالادى. بۇل كەزەڭدە بالانىڭ تاماعى توق, استى قۇرعاق بولسا بولدى. بىراق بالا تەك ايەلدىڭ عانا ەمەس, اكەسىنىڭ دە داۋىسىن قاتار ەستۋى ماڭىزدى. ءۇش جاسار بالا ءۇشىن جاقىندارىنىڭ جانىندا بولعانى جاقسى. تالپىنىپ جۇرە باستاعاننان «بىلاي ىستەمە», «بىلاي ءجۇر» دەپ بالانى قاعا بەرۋگە بولمايدى. ءۇشىنشى ساتىدا بالا «مەن ءوزىم» دەگەن قىلىق شىعارادى. قارسىلىق كورسەتۋ, ايتقانمەن جۇرمەۋ, «وزىمدىكى دۇرىس» دەيتىن شاتاق مىنەزىن كورسەتەتىن كەزەڭنەن دە وتەدى. بالانىڭ تاڭداۋىنا ءمان بەرىپ, سوزىنە قۇلاق سالۋ كەرەك. وسىدان كەيىن ءۇي ويناۋعا اكەسى مەن شەشەسى بولىپ, قۋىرشاقتارمەن ويناۋ باستالادى. بۇل دا بالا پسيحيكاسىنداعى وزگەرىستەردىڭ ءبىر نىشانى. ويىن ارقىلى اقپارات جەتكىزىپ, تۋرا جولعا يكەمدەۋ وسى كەزدەن باستالادى. جەتى جاستان وننان اسقانعا دەيىن دە بالا بويىندا ەرەكشە وزگەرىستەر وتەدى. ونى ماماندار بالانىڭ قۇلقىنا قاراپ, «جايىما قويشى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن سيپاتتايدى. وسى جاسىندا العاش رەت مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. اراعا جىلدار سالا, جەتكىنشەك ءجاسوسپىرىم اتانادى. بوي ءپىشىمى قالىپتاسىپ, بالا تابيعاتى دا ايقىندالا باستايدى. ەگەر بالاڭىزدىڭ بويىندا قالىپتان تىس ادەتتەر پايدا بولىپ, قالاي تۇسىنەرىڭىزدى بىلمەسەڭىز, وندا ماماندارمەن اقىلداسقان ءجون. وسى كەزەڭدەردە ەرەسەكتەردىڭ جىبەرىپ العان ولقىلىقتارى بالا تاربيەسىندە ورىن الىپ, ورنى تولماس وكىنىشكە جەتكىزۋى دە ابدەن مۇمكىن.
دايىنداعان:
ايگۇل ۋايسوۆا
