استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ساليحيدەن نۇرالىۇلىنىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى التى بالاسى بار. ەندى ول «ەلىمىزدە بالالارعا ارنايى ەسەپشوت اشىلىپ, جىل سايىن شامامەن سول ەسەپشوتقا 150 دوللار سالىنىپ تۇرادى» دەگەن حاباردى ەستىپ, «سونىڭ بۇگە-شىگەسىن قالاي بىلۋگە بولادى؟» دەپ الاڭداۋلى. بۇل اقپاراتتى كوپشىلىگىمىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ەستىدىك. دەگەنمەن «بۇل اقشا قاشان اۋدارىلادى جانە بالالارعا قالاي بەرىلەدى, ونىڭ جاي-جاپسارى نەدە؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ناقتى بىلىڭكىرەمەيمىز. ءبىز وسىعان نازار اۋدارىپ كوردىك.
اقشا سالىنادى, الىنبايدى
2022 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگى كۇنى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «ءاربىر وتباسى ەلىمىز پايدالانىپ جاتقان ۇلتتىق بايلىقتىڭ يگىلىگىن كورۋى كەرەك. سوندىقتان مەن جاريالاعان بالالار جىلىنىڭ اياسىندا «ۇلتتىق قور – بالالارعا» اتتى مۇلدە جاڭا باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ وتە ماڭىزدى دەپ سانايمىن.
ۇلتتىق قوردىڭ جىل سايىنعى ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ 50 پايىزىن بالالاردىڭ ارناۋلى جيناقتاۋشى ەسەپشوتىنا اۋدارۋدى ۇسىنامىن. قارجى ءار بالا 18 جاسقا تولعانعا دەيىن اۋدارىلىپ تۇرادى, ونى مەرزىمىنەن بۇرىن ەسەپشوتتان شىعارىپ الۋعا بولمايدى. جيناقتالعان قارجى بالالار كامەلەت جاسىنا تولعاننان كەيىن ولاردىڭ باسپانا نەمەسە ءبىلىم الۋىنا جۇمسالاتىن بولادى. بۇل قاراجات وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇلكەن ومىرگە قادام باسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. قور, شىن مانىندە, ۇلتتىق مارتەبەگە يە بولىپ, حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى. باستامانى مۇقيات ازىرلەۋ قاجەتتىگىن ەسكەرە وتىرىپ, جوبانى 2024 جىلعى 1 قاڭتاردان جۇزەگە اسىرا باستاۋدى تاپسىرامىن» دەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بار دا, ونى ورىنداۋ تەتىكتەرى بار. ول قالاي جۇزەگە اسىرىلماق؟ وسى تۇرعىدا ءبىز بەلگىلى ەكونوميست-ساراپشى قاناتبەرگەن نۇروۆتىڭ پىكىرىن سۇرادىق.
– بۇل – قازاقستان پرەزيدەنتى تاراپىنان كورسەتىلىپ وتىرعان بالالارعا دەگەن ۇلكەن قامقورلىق. ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ 50 پايىزى 18 جاسقا دەيىنگى بارلىق بالاعا تەڭدەي ءبولىنىپ بەرىلۋى, اسىرەسە, ۇل-قىز ءوسىرىپ وتىرعان اتا-انالاردى قۋانتارى ءسوزسىز. دەگەنمەن جولداۋدا ايتىلعان پرەزيدەنتتىڭ وسى ۇسىنىسىنان كەيىن ساراپشىلار اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بولعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. كەيىنىرەك بەلگىلى بولعانىنداي, جوبا 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان ىسكە قوسىلىپ, وندا اشىلاتىن ەسەپشوتقا 150 اقش دوللارى سالىناتىن بولدى. مىنە, وسى مالىمەتتەردى قۇلاعى شالعان بەس, التى, جەتى, ودان دا كوپ پەرزەنتى بار اتا-انالار «اقشانى بالا 18 جاسقا تولعانىن كۇتپەي, ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن الىپ تۇرۋعا بولاتىنداي مۇمكىندىك جاساماي ما؟» دەپ ءوتىنىش ايتا باستادى.
دۇرىس, 2024 جىلدان باستاپ بارلىق بالاعا بەلگىلى ءبىر سومادا اقشا اۋدارىلا باستايدى. بىراق ونى بالا دا, ونىڭ اتا-اناسى دا (قامقورشىسى) بالا كامەلەت جاسقا, ياعني 18-گە تولماي الا المايدى. «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قارجىنى بالالاردىڭ وقۋى مەن تۇرعىن ءۇي الۋ مۇمكىندىكتەرىنە ارناپ جىلدار بويى جيناقتاۋ. 2000 جىلدان بەرى مۇنايدان تۇسەتىن تابىستىڭ نەگىزىندە جينالعان پايدانىڭ ءبىر بولىگىن بالالارعا ءبولۋ ولاردىڭ بولاشاعىن وسى كۇننەن باستاپ ويلاۋدىڭ جارقىن كورىنىسى دەپ تۇسىنەمىن, – دەدى ەكونوميست-ساراپشى.
مۇنىڭ ءبارى – ينۆەستيتسيا
جاقىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى الىبەك قۋانتىروۆ جۋرناليستەرگە بالالاردىڭ ۇلتتىق قورى باعدارلاماسى تۋرالى ءبىراز تۇسىنىكتەمە بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, اۋدارىلاتىن اقشا كولەمى بىرنەشە جىلعى ينۆەستيتسيالىق كىرىستىڭ مولشەرىمەن ايقىندالاتىن كورىنەدى. نەگە دەسەڭىز, 2022 جىل, بۇكىل الەمدەگى سياقتى, قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى ءۇشىن دە اۋىز تولتىرارداي تابىستى بولا قويماپتى. سوندىقتان ۇلتتىق بانكپەن جانە باسقا دا ساراپشىلارمەن اقىلداسا كەلە, بالا 18 جاسقا تولعانشا بىرنەشە جىلدىڭ ورتاشا ينۆەستيتسيا تابىسىن سالىپ تۇرۋعا توقتام جاسالعان.
«بۇل جوباعا حالىق ريزاشىلىقپەن العىسىن بىلدىرۋدە. سوعان وراي ءبىز دە كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىنەن شىعۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى قاراستىرىپ جاتىرمىز. تىڭنان باستالعان ءىستىڭ انىقتايتىن, كەلىسەتىن, تاجىريبە جۇزىندە جەتىلدىرەتىن تۇسى كوپ بولادى. جۇمىس جاڭا باستالىپ جاتقاندىقتان, ءبىرىنشى كەزەڭدە ناقتى اۋدارىمدارعا ەسەپ جۇرگىزىلگەن دۇرىس. ماسەلەن, كەلەسى جىلدىڭ قاڭتارىندا بالا 17 جاستا بولسا, ونىڭ ەسەپشوتىنا تيىسىنشە 100-150 دوللارداي اقشا ءتۇسۋى كەرەك. ال 8 جاسار بالا كامەلەتكە تولعانشا جىل سايىن وعان 1500-2000 دوللاردان جينالۋى مۇمكىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, 18 جاسقا تولعاندا ول بالا قانشا اقشاعا يە بولادى, ونى قازىر تاپ باسىپ ەسەپتەپ شىعارۋ قيىن. ويتكەنى اينالىمدا بولاتىن اقشاعا ۇستەمە ءوسىم قوسىلادى.
قازىر بىزگە «بالام 18-گە تولعاندا قانشا اقشاعا يە بولار ەكەن؟» دەگەن ماندەگى ساۋال كوپ قويىلۋدا. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, ونى ءدال قازىر تاپ باسىپ ەشكىم ەسەپتەپ شىعارا المايدى. ءتىپتى جاڭا دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيلەرگە العاشىندا 150-200 دوللار اۋدارىلعاننىڭ وزىندە ولاردىڭ اقشاسى كەلەسى جىلدارى وسەتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە الدىڭعى جىلعى كىرىستىڭ 50 پايىز ۇستەمەسى قوسىلادى. مۇنىڭ ءبارى – ينۆەستيتسيا. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە, 18 جىلدا ۇلتتىق بانك وسى جۇيەدەگى بالانىڭ ەسەپشوتىنا شامامەن 3,5-4 مىڭ دوللار اقشا سالۋى كەرەك» دەدى مينيستر.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى, بالالار ءۇشىن ەسەپشوت اۆتوماتتى تۇردە اشىلادى. بارلىق مالىمەت ادىلەت مينيسترلىگىنەن الىندى. قازاقستاندىقتار بالالار قورىنان تۇسەتىن اقشانى وسى باعدارلامانىڭ وپەراتورى – بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى ارقىلى ءبىلىپ وتىرۋىنا بولادى. ينفلياتسيانىڭ اسەرىن ازايتۋعا سەپتىگى تيۋ ءۇشىن اقشانى اقش دوللارىمەن اۋدارۋ كوزدەلۋدە.
تامشىداي بولسا دا…
شوتتاعى اقشانى بالا دا, ونىڭ اتا-اناسى دا كورۋىن كورگەنمەن, الا المايدى. ال 18 جاسقا تولعاندا ەسەپشوت يەسى قارجىسىن تەك ەكى باعىتتا جۇمساي الادى. ءبىرى – ءبىلىم الۋىنا, ەكىنشىسى – باسپانا الۋىنا. مىنە, وسى جەردە كوپتەگەن تۇيتكىل تۋىنداپ وتىر. قوعام بەلسەندىسى, بەلگىلى زاڭگەر تۇرسىنحان ءىلياسوۆتىڭ پىكىرىنشە, مۇنداي شەكتەۋلەر كەز كەلگەن ادامعا ۇناماۋى ءسوزسىز.
«بۇل – قازىر بىزگە قۇزىرەتتى وپەراتوردىڭ قويىپ وتىرعان تالابى. بالا شەتەلگە شىعىپ وقي المايدى. پاتەردى دە تەك قازاقستان اۋماعىندا الۋىنا رۇقسات. ءارى سول اقشاعا الىنعان ءۇيىڭىزدى ساتۋعا دا شەكتەۋ قويىلادى. ەگەر بالا 18 جاسقا دەيىن ەلدەن كەتىپ قالىپ, ازاماتتىعىن وزگەرتسە, تولەم مۇمكىندىگى جويىلادى. جينالعان قارجىسى دا باسقا بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا بولىنەدى. ال بالا ەلدەن كەتكەنمەن, ازاماتتىعىن جويماسا, قارجىسى ساقتالادى. سونداي-اق جيناقتالعان قارجىسىن مۇراگەرلىككە بەرۋ, ءوزى ارەكەت ەتە الماعان جاعدايدا اتا-اناسىنىڭ, قامقورشىسىنىڭ پايدالانۋ ماسەلەسى دە قر قولدانىستاعى زاڭناماسىنا سايكەس قاراستىرىلعان. مۇنىڭ ءبارى ءبىر قاراعاندا كوكەيگە قوناتىن دا سياقتى. الايدا تەرەڭىرەك وي جۇگىرتىپ قاراساق, قازىرگى ءار قازاقستاندىق ءسابي سول اقشاعا 2042 جىلى وقۋىن وقىپ, پاتەر الا الار ما ەكەن؟ ساناپ كورىڭىزشى, كەلەسى جىلى 12-13 جاسقا تولعان بالاعا ەندى 5-6 جىلدا 700-800 دوللار جينالادى ەكەن. قازىرگى باعامەن ەسەپتەگەندە – 330-360 مىڭ تەڭگە. قازىر ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اقىلى بولىمىندە جىلدىق وقۋ اقىسى – 1,6 ميلليون تەڭگەدەن 2,8 ميلليون تەڭگەگە دەيىن. ال جيناقتالاتىن 2-3 ميلليون شاماسىنداعى اقشاعا پاتەر الۋ ماسەلەسىن ءتىپتى ويلاماي-اق قويسا دا بولادى. سوندىقتان وسى «ۇلتتىق بالالار قورى» باعدارلاماسىمەن دەندەپ اينالىسىپ جاتقان, قولىندا قۇزىرەتى بار شەندىلەرگە مەملەكەت باسشىسى تاپسىرماسىن ناقتى ورىنداۋدا تاعى ءبىر ساليقالى ويلانىپ, ەڭ بولماعاندا بالانىڭ تولىق جوعارى ءبىلىم الۋىنا جەتەتىن قارجى جينالۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تەتىكتەردى قاراستىرۋ كەرەك سياقتى.
