باستى تەتىك – تەڭ مۇمكىندىك
ەلباسى «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «بويجەتكەن, ايەل زاتى – ءاردايىم ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تەڭقۇقىلى مۇشەسى, ال انا – ونىڭ ەڭ ارداقتى تۇلعاسى بولدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن.
ەلىمىزدىڭ گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسىندا بارلىق شەشىمدەر قابىلداۋ دەڭگەيىندە ايەلدەردىڭ 30 پايىزدىق وكىلدىگىنە قول جەتكىزۋ مىندەتى قويىلعان. قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان ايەلدەرىنىڭ سەزىندە بەرگەن تاپسىرماسى بويىنشا ايەلدەردى شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىنە ىلگەرىلەتۋ جونىندەگى 2016 جىلعا دەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان ءىس-قيمىل جوسپارى ازىرلەندى. ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسىنىڭ ءبىر ماقساتى – ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ. ءوز جولداۋىندا مەملەكەت باسشىسى «بىردەن ايتايىن, ونداي زورلىق-زومبىلىقتىڭ جولى قاتاڭ تۇردە كەسىلۋى ءتيىس. مەملەكەت ابدەن اسقىنعان جىنىستىق قۇلدىققا, ايەلگە تاۋار رەتىندە قارايتىن كوزقاراسقا ايرىقشا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالۋعا ءتيىس» دەپ شەگەلەي ايتادى. وسى ماقساتتا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اۋداندىق ءبولىمدەرگە دەيىنگى قۇرىلىمىندا ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ جونىندەگى ارنايى بولىمشەلەر جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ مىندەتىنە ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىن انىقتاۋ, جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ ايەلدەردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى شاعىمدارى مەن وتىنىشتەرىن قاراۋ كىرەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق-زومبىلىقتىڭ بارلىق تۇرلەرىن جاساعانى ءۇشىن جازالاۋ – قىلمىستىق كودەكستىڭ 99, 101, 102, 104-110, 117, 120-131 باپتارىندا كوزدەلگەن. سەكسۋالدىق سيپاتتاعى قىلمىستار جاساعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 120-122 جانە 124-باپتارىندا كوزدەلگەن. مىسالى, 121-باپ بويىنشا (سەكسۋالدىق سيپاتتاعى زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرى) 10-نان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلعان. زورلاۋ تۋرالى قىلمىستىق ىستەر بويىنشا جابىرلەنۋشىلەر قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستەگى 96-باپتىڭ «جابiرلەنۋشiلەردiڭ, كۋالاردىڭ, سەزiكتiلەردiڭ, ايىپتالۋشىلاردىڭ جانە قىلمىستىق پروتسەسكە قاتىسۋشى باسقا دا ادامداردىڭ قاۋiپسiزدiگi شارالارىن قولدانۋ» نورمالارىنا سايكەس قورعالۋعا قۇقىلى.
قازاقستان بۇۇ-نىڭ ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى كونۆەنتسياعا 1998 جىلى قوسىلدى. سودان بەرى زاڭگەرلىك پراكتيكادا وسى كونۆەنتسيانىڭ 1-بابىندا انىقتالعان «كەمسىتۋ» ۇعىمى قولدانىلادى. «كەمسىتۋ» ءسوزىنىڭ ءوزى كونستيتۋتسيانىڭ, قابىلدانعان زاڭدار مەن نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ ءماتىندەرىندە كەڭىنەن قولدانىلادى.
2009 جىلى قازاقستاندا «ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارىنىڭ جانە تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وندا «جىنىستىق بەلگىسى بويىنشا كەمسىتۋشىلىك» ۇعىمى «جىنىستىق بەلگىسى بويىنشا ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن شەكتەۋ نەمەسە ولارعا قىسىم جاساۋ, سونداي-اق ونىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىرۋ» دەپ انىقتالعان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكسىندە قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ بارىسىندا ەشكiمدi دە شىققان تەگi, الەۋمەتتiك, لاۋازىمدىق جانە مۇلiكتiك جاعدايى, جىنىسى, ءناسiلi, ۇلتى, تiلi, دiنگە قاتىسى, سەنiمدەرi, تۇرعىلىقتى جەرi بويىنشا نەمەسە وزگە دە كەز كەلگەن ءمان-جايلار بويىنشا قانداي دا بولسىن كەمسiتۋشiلiككە ۇشىراتۋعا بولمايتىنى بەكىتىلگەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 145-بابى جوعارىدا اتالعان سەبەپتەرمەن, سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ قىزمەتتىك جاعدايىن پايدالانا وتىرىپ نە بولماسا قوعامدىق بiرلەستiكتىڭ باسشىسى تاراپىنان, تiكەلەي نەمەسە جاناما شەكتەگەنى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى كوزدەيدى.
ەرلەر مەن ايەلدەر تەڭدىگى قاعيداتى كونستيتۋتسياعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق قولدانىستاعى زاڭناماسىنا ەنگىزىلگەن. ايەلدەر ازاماتتىق, وتباسىلىق, ەڭبەك جانە باسقا دا قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنۋدە وزدەرىنىڭ ءىس جۇرگىزۋ قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدا قىسىم كورمەيدى.
سوت ادىلدىگىنە, جوعارعى سوتقا نەمەسە وبلىستىق سوتتارعا ايەلدەر, سونداي-اق ەرلەر تاراپىنان جىنىسى بويىنشا كەمسىتۋگە نەگىزدەلگەن قانداي دا ءبىر شاعىمدار تۇسكەن جوق. سونىمەن قاتار, جىنىسى ايەل بولۋىنا بايلانىستى قۇقىقتاردىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپ بولعان تالاپ-ارىز وتىنىشتەرى تۇسكەن جوق. زاڭنامالىق دەڭگەيدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسى مەن «ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارىنىڭ جانە تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» زاڭعا قايشى كەلەتىن ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋلەر جوق.
سوت ىستەرىن قاراۋدا گەندەرلىك تەڭدىك سوتتاردىڭ ەرلەر مەن ايەلدەرگە قاتىستى زاڭ تالاپتارىن ناقتى ورىنداۋى; پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ, ادامداردىڭ ادامگەرشىلىگىن كەمسىتەتىن نەمەسە ار-نامىسىن تاپتايتىن شەشىمدەر مەن ءىس-ارەكەتتەرگە جول بەرمەۋ; زاڭ مەن سوت الدىندا بارلىعىنىڭ تەڭدىگى; تاراپتاردىڭ داۋلاسۋى مەن تەڭدىگى; ءىستى تالقىلاۋداعى اشىقتىق, جاريالىق جانە انىقتىق; پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى سوتتى جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى.
اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق سوت جۇرگىزۋدە ايەلدەردىڭ جاعدايىن جاقسارتاتىن نورمالار قاراستىرىلعان. مىسالى, اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 50-بابىنا سايكەس, اكىمشىلىك جازا جۇكتى ايەلدەرگە جانە ون ءتورت جاسقا دەيىنگى بالالارى بار ايەلدەرگە قولدانىلا المايدى. كودەكستىڭ 56-بابىنا سايكەس جۇكتى ايەلدىڭ نەمەسە ءۇش جاسقا دەيىنگى بالاسى بار ايەلدىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىعى جاۋاپكەرشىلىكتى جەڭىلدەتەتىن جاعداي بولىپ تابىلادى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 46 جانە 47-باپتارىنا سايكەس, ومىرلىك باس بوستاندىعىنان ايىرۋ نەمەسە ءولىم جازاسى سياقتى قىلمىستىق جازانىڭ ەڭ اۋىر تۇرلەرى ايەلدەرگە تاعايىندالمايدى. ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ مەملەكەتىمىزدە ناقتى جولعا قويىلعان.
اسقار جارمەنكەنوۆ,
اقمولا گارنيزونى اسكەري سوتىنىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىسى مىندەتىن اتقارۋشى