ادجاريا استاناسىندا, جالپى گۇرجىستاننىڭ اۋا رايى ادامعا وتە جايلى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن قاتارىنان ءتورت كۇن جاۋعان جاڭبىردان كەيىن بۇلتسىز ءبىر تاۋلىك تە جەتكىلىكتى. راسىندا دا, تابيعاتى سۇلۋ مەكەندە جايسىز جاۋىن-شاشىن بولمايدى. اسىرەسە, گۇرجىستانداي ءوزىنىڭ عاسىردان عاسىرعا توعىسقان سالت-داستۇرلەرىن, ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتايتىن ەڭسەسى بيىك ەلدە. گرۋزين حالقىنا ءتان پاراساتتىلىق ونىڭ انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋىنەن, مادەني, تاريحي كونە ەسكەرتكىشتەرىنە دەگەن كوزقاراسىنان بايقالادى. قالاي دەسەڭىز دە, جاھاندانۋ داۋىرىندە حالىقارالىق وزىق تەحنولوگيالاردى ۇلتتىڭ بولاشاعىنا زيانسىز قابىلداۋ, سونىمەن بىرگە ءوز حالقىنىڭ قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋ, دامىتۋ – بۇل قوعامنىڭ كەمەلدىلىگىنىڭ بەلگىسى.
وسى ويىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە يسپان ساۋلەتشىسى البەرتو دومينگو كابونىڭ جوباسىمەن سالىنعان باتۋمي قالاسىنداعى گرۋزين ءالفاۆيتىنىڭ مۇناراسىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ەڭ سوڭعى زاماناۋي ماتەريالدارمەن اشەكەيلەنگەن 130 مەترلىك مەتالدان تۇرعىزىلعان «ماۋەلى بايتەرەك» ءۇش جىل بۇرىن «تاڭعاجايىپتار پاركىندە» بوي كوتەرگەن. «بايتەرەكتىڭ» باسىندا ۇلكەن شارعا ۇقساس كۇمبەز, ونىڭ ىشىندە گرۋزين ارىپتەرىنىڭ بەلدىگىنە اينالىپ, وبسەرۆاتوريا, تەلەستۋديا جانە رەستوران جۇرتشىلىققا قىزمەت كورسەتەدى.
باتۋمي تەڭىز پورتىنىڭ كورىنىسىنە قوسىمشا ءسان بەرىپ تۇرعان وسىنداي سۇلۋ عيماراتتاردى كورگەندە, گۇرجىستان ەجەلدەن تالانتتى, ىسكەر تۇلعالارعا ارقاشاندا اشىق بولعانى ەسىڭە تۇسەدى. تاعى ءبىر تاڭعالارلىق ءجايت, ساكۆارتەلوعا (گرۋزيندەر وتانىن وسىلاي اتايدى) كەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ تۋىندىلارىندا ءبارىبىر گرۋزيندىك ايشىق ايقىن سەزىلىپ تۇرادى. شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسۋىمەن بوي كوتەرگەن كەز كەلگەن نىساندار, اسىرەسە, وسى قارا تەڭىز جاعاسىنداعى شاھاردا كوزگە ءجيى ىلىگەدى. شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ كۇشىمەن سالىنعان قاhارلى قاپ تاۋىمەن جارىسقان ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ سانى جىل سايىن ارتا تۇسۋدە.
تەڭىزدى جاعالاي سالىنعان مەيمانحانالار, ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى, تاعى باسقا ساۋلەتتىك كەشەندەر – باتۋميلىقتاردىڭ زاڭدى ماقتانىشى. عاجايىپ باتۋمي ساياباعىنىڭ نەگىزىن 1881 جىلى فرانتسۋزدىق باعبان ميشەل دالفونس قالاعان. بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ ۇزىندىعى جەتى شاقىرىمعا سوزىلادى – شەكاراعا دەيىن. قالا باسشىلارىندا بۋلۆاردى ءارى قاراي تۇرىك تەرريتورياسىندا جالعاستىرۋ ويى جوق ەمەس. ارينە, ولاي بولسا, ەكى كورشى ەلگە دە پايدالى بولار ەدى.
تەڭىز جاعالاۋىندا كوپتەگەن بۋنگالو, كافە-لاۋنجدار, مەيرامحانالار, اتتراكتسيوندار, فونتاندار, شاعىن زووپارك, سپورت الاندارى بار. مۇندا دەمالىسپەن قوسا سپورتتىق ويىندارمەن اينالىسۋعا دا مۇمكىندىك مول. وتە ساپالى ۆەلوسيپەد جولى جانە ۆەلوتۇراقتار كوزدىڭ جاۋىن الادى. بەلسەندى دەمالىسقا تەڭىز اۋاسى مەن مىڭداعان تاۋ وسىمدىكتەرىنىڭ جۇپارىنان ارتىق نە كەرەك؟
ادجاريادا وتكىزەتىن دەمالىستىڭ ءبىلىمىڭىزدى تولىقتىرۋعا دا سەبەپ بولۋى بەك مۇمكىن. اسىرەسە, بۇل بالالارعا پايدالى. قارا تەڭىز جاعالاۋىندا ولاردى قىزىقتىراتىن نىساندار از ەمەس. ايتايىق, كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ماقتانىشى بولعان باتۋمي دەلفيناريى. شاھاردىڭ نەگىزگى جانە ەڭ كورىكتى عيماراتتارىنىڭ ءبىرى نەكە سارايىنىڭ ءپىشىنى مۇحيتتىڭ ەركەسى –دەلفينگە ۇقساستىعى بەكەردەن بەكەر ەمەس. ال, ءباتۋميدىڭ بوتانيكالىق باعى تۋرالى تالاي ايعا جالعاساتىن كوپسەريالى فيلم تۇسىرسەڭىز دە, بۇنداي ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان جاسىل جۇماقتىڭ جۇمباعىن ايتىپ تاۋىسا الماس ەدىڭىز! «الەمدە ءدال وسىنداي كەرەمەت باقتى كەزدەستىرە المايسىز» دەيدى باتۋميلىقتار. بۇل پىكىرمەن كەلىسپەگەن قوناق بىرەن-ساران شىعار.
باتۋمي بوتانيكالىق باعى – الەمنىڭ ەڭ باي باقتارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. ۇشعاسىرلىق ەمەننىڭ سۋعا ۇمتىلعان ات شالاتىن ارقانداي تامىرلارىن, تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنان ءۇش قادامدىق جەردە گۇلدەنگەن جاپون ساكۋراسىن ءوز كوزىڭمەن كورگەندە تەڭدەسى جوق ەرەكشە ورتادا جۇرگەنىڭدى سەزەسىڭ. بۇل باقتا بەس مىڭنان استام وسىمدىك وسەدى. ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى وسىمدىكتەر كولەمى ايتارلىق كوپ ەمەس. بۇل باق اڭىزعا تولى سەميراميدانىڭ ۇلگىسىمەن بولىنگەن. ونىڭ توعىز فلوريستيكالىق بولىمىندە تابيعاتتىڭ ەڭ جۇپار يىستەرى مەن ايقىن بوياۋلارى ومىرگە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرعانداي. پالما, بامبۋك, كيپاريس, ماگنولي, تاعى باسقا عاجايىپ اعاشتار مەن گۇلدەر… وسى ساياباقتىڭ كولوننالارى تەڭىز قاقپاسى سياقتى اسەر قالدىرادى. بۇل كولوننادا – قازىرگى ءباتۋميدىڭ باستى سيمۆولى.
وسىنداي تابيعاتتىڭ جۇماقتاي جازيراسىن تاماشالاي ءجۇرىپ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزگە, قورشاعان ورتاعا اسەر ەتە بىلگەن ەڭبەكقور تۇلعالاردىڭ ىقپالى تۋرالى ايتپاي كەتە المايسىڭ. مىسالى, پالمالار, ەۆكاليپتەر گۇرجىستاندا بىزدەگى قاراعاش, تەرەك سياقتى ۇيرەنشىكتى اعاشتار بولىپ كەتكەن. ال شىندىققا كەلسەك, ولاردىڭ جانە تاعى جۇزدەگەن وسىمدىكتەردىڭ قاپ تاۋىنا «ءسىڭىسىپ كەتۋىنە» 1880 جىلى باتۋمي بوتانيكالىق باعىنىڭ نەگىزىن سالعان بوتانيك جانە گەوگراف اندرەي كراسنوۆ سياقتى ءوز ىسىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن ناعىز ەنتۋزياستتار ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەنى ايقىن.
تەڭىز جاعالاۋىندا كاشتان, پالما كولەڭكەلەرىندە شاعىن كافە, مەيرامحانالار, مۇسىندەر مەن ينستالياتسيالار مول. سولاردىڭ ءبىرى – «ءالي مەن نينو». سەگىز مەترلىك تاماشا تۋىندىنىڭ اۆتورى – بەلگىلى سۋرەتكەر تامارا كۆەسيتادزە. «ءالي مەن نينو» ماحابباتتىڭ, ازيا مەن ەۆروپا حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتىڭ بەلگىسى.
ءباتۋميدىڭ كوركىنە كوز تويمايتىن «ەۋروپا الاڭىندا» قاشان دا ادام قاراسى قالىڭ. ونىڭ ورتا تۇسىندا ورنالاسقان مەدەيا ەسكەرتكىشى ء(مۇسىنى) گرۋزيا مادەنيەتىنىڭ ەۋروپانىڭ وركەنيەتىنە ەتەنە جاقىن ەكەندىگىن ەسكە سالادى. اتاعى ودان ەش كەم تۇسپەيتىن پياتستسا الاڭى دا جاقىن ماڭايدا. ادجاريانىڭ تۋريزم جانە كۋرورتتار دەپارتامەنتى مەن گرۋزيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ شاقىرتۋىمەن وسى ءبىر كورىكتى ەلگە اياق باسقان قازاقستاندىق جۋرناليستەر ونى «ادجاريانىڭ كىندىگىندەگى كىشكەنتاي يتاليا» دەپ اتاپ كەتتى. پياتستسانىڭ ىرگەسىن جاعالاي يتاليالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ كانوندارى بويىنشا سالىنعان عيماراتتار ورنالاسقان. پياتستسا تۋريستەردى اسەم ءارى ەرەكشە ناقىشتاعى ورنەكتەرىمەن تاڭعالدىرادى. بۇل توڭىرەكتەگى ءدامحانالار مەن مەيرامحانالاردا ەمىن-ەركىن دەمالىپ, جاندى داۋىستاعى اسەم اندەردى تىڭداۋعا بولادى.
باتۋميدەگى وسى ەكى اتاقتى الاڭدا ەنريكە يگلەسياستان باستاپ پلاسيدو دومينگوعا دەيىنگى ارالىقتاعى ستيلدەرى سان قيلى الەمدىك جۇلدىزدار ونەر كورسەتكەن جانە كورسەتە بەرمەك.
گرۋزيندەردىڭ قوناقجايلىلىعى تۋرالى اڭگىمە بولەك… «زەبو» قوناقجايىنا (قوناقۇي) ءبىز كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا ۇزدىكسىز جاۋىن جاۋىپ تۇردى. شاعىن كولىكپەن تاۋدىڭ قيىر-شيىر جولىمەن جۇرۋگە ءبىزدىڭ ەتىمىز ۇيرەنبەگەن. دەگەنمەن, ادجار داۋىلپازىنىڭ جان سەرگىتەتىن ءۇنى مەن جەرگىلىكتى بالدىرعانداردىڭ ەمەن-جارقىن كۇلكىسىن ەستىگەن سوڭ ونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتتىك. تانىسقاننان كەيىن بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە دانالىققا تولى ۇستانىمدارى توستارىنان عانا ەمەس, اسقاق اندەرى مەن اسەم بيلەرىنەن دە كورىنىپ تۇراتىن ادجارلىق اقساقالداردىڭ اق پەيىلىنەن قۋات العانداي بولدىق.
قايتار جولدا كەد اۋدانىندا ءبىزدى توسىن سىيلار كۇتىپ تۇر ەكەن. اسىرەسە, كۇمىس سۋلى ماحۋنتسەتي سارقىراماسى مەن چوروحي تاۋ وزەنىنىڭ ۇستىنەن سالىنعان كوپىر ايرىقشا ەستە قالدى. ەجەلگى كوپىر سالۋشىلاردىڭ ونەرى تاڭداي قاعىپ, باس شايقاماسقا قويمايدى. كوپىر قوسىمشا تىرەكسىز, ەشقانداي مەتالل نەمەسە باسقا دا كونسترۋكتسيالارسىز سالىنعان. وسى ولكەنىڭ تاسى مەن ولاردى بىرىكتىرەتىن ماتەريالداردىڭ فيزيكالىق قاسيەتىن ءجىتى بىلەتىن ۆەنەتسيالىق, گەنۋەزدىك شەبەرلەر تامارا پاتشايىمنىڭ كەزىندە-اق چوروحي وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىن مىزعىمايتىن كوپىرمەن جالعاپ قويىپتى. سودان بەرى تالاي عاسىر وتكەن. 800 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى قاسقايىپ تۇرعان مۇنداي كوپىرلەردىڭ ادجاريادا ون شاقتىسى بار.
ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرىندا سالىنعان گونينو-اپسوروس قامالىنا دا ات باسىن تىرەدىك. گرۋزيانىڭ وڭتۇستىك-باتىس اۋداندارىن قارا تەڭىز جاعالاۋىمەن جالعايتىن چوروحي مەن ادجاريستسكاليدىڭ شاتقالدارىنا باراتىن جولدى قورعايتىندىقتان, قامالدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى زور بولىپتى. بۇل قامال الدىمەن ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ, ودان سوڭ وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزگى تسيتادەلدەرىنىڭ ءبىرى بولعان.
تاريحقا قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار جەرگىلىكتى ارحەولوگيالىق مۋزەيگە بارىپ, ءارتۇرلى داۋىردەن قالعان ەسكەرتكىشتەرمەن تانىسۋىنا بولادى. بۇل مۋزەيدە كۇمىس تيىندار, التىن ىدىس-اياقتار, يكونالار, كرەستەر, ەجەلگى گرەتسيانىڭ شەبەرحانالارىندا جاسالعان, گەرمەس پەن افروديتانىڭ بەينەسى سالىنعان جۇزىكتەرگە دەيىن 30 مىڭنان استام جادىگەر بار…
ءباتۋميدىڭ جىڭىشكە كوشەلەرى مەن الاڭدارىندا دا قىزىقتار جەتەرلىك. سىپايى مىنەزدى جولسەرىكتەر (گيد) قالانىڭ دامۋىندا ايلاقتاردىڭ قانداي ءرول اتقارعانىن, كاۆكاز ەلدەرى ەكسپورتىنىڭ ۇشتەن ەكىسى وسى ايلاقتارعا تيەسىلى بولعانىن مايىن تامىزىپ بايانداپ بەرەدى. ونى ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق «قازترانسكوم» كومپانياسى باسقارىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. بيزنەس الەمىندە عانا ەمەس, بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايگىلى اعايىندى نوبەلدەر وسى جەردە جۇمىس ىستەپ, جەتىستىككە جەتكەن. باتۋميدە مۇناي تاسىمالداۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن دا ەنگىزگەن سول اعايىندى نوبەلدەر.
حح عاسىر باسىندا شاھار قۇرىلىسىنا ەۋروپانىڭ ايگىلى ساۋلەتشىلەرى بەلسەنە ارالاسقان. سونىڭ ارقاسىندا باتۋمي قازىرگى تاڭدا ارحيتەكتۋرالىق ۇزدىك ۇلگىلەردى بويىنا سىڭىرگەن قالا بولىپ وتىر. باتۋمي ونەر مەن مۋزىكا ورتالىعى, ادىلەت ءۇيى, استرونوميالىق ساعات, جۇزىمنەن وندىرىلگەن سۋسىنداردىڭ ءدامىن تاتۋعا بولاتىن چاچي مۇناراسى سىندى عيماراتتار وسىنى ايعاقتاپ تۇر.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى, ءداستۇرلى گرۋزين اراعى «وزەن بولىپ» اعىپ جاتپايدى, ول سۋبۇرقاقتان سۋدىڭ ورنىنا اپتاسىنا ءبىر-اق مارتە 15 مينۋت اعىپ تۇرادى. سونىڭ وزىندە بيىكتىگى 25 مەترلىك چاچي-تاۋەرگە بارۋعا اركىم-اق قۇشتار. وسى سياقتى ەرەكشە عيماراتتار بۇل جاقتا از ەمەس.
كليماتى قوڭىرجاي, جىلى دا جايلى شاھاردا اۋا رايى جازدا +17 مەن +29 ارالىعىندا. تۋريستەردى ءباتۋميدىڭ شالقار تەڭىزى مەن تاۋ-تاسى عانا ەمەس, ينفراقۇرىلىمىنىڭ جولعا قويىلعانى دا قىزىقتىرادى. شاھار حالقىنىڭ قوناقجاي ءھام اشىق-جارقىن مىنەزى دە جاقسى اسەر قالدىرادى. وكىنىشكە قاراي, زىمىراپ بارا جاتقان جاھاندانۋ داۋىرىندە ادامدارعا جەتىسپەيتىنى دە سول مىنەز ەمەس پە!..
P.S. قيان دالانى قيقۋلاتقان دەشتى قىپشاقتار مەن قاپ تاۋىنداعى گۇرجىلەردى بايلانىستىراتىن تاعلىمدى تامىرلاستىق تاريحى تالاي عاسىردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ارعى-بەرگى گرۋزين اتاۋلىنىڭ ماڭدايعا باسار ماقتانىشى داۆيد قالىپتاۋشى پاتشاڭىزدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ جۇرتقا كۇيەۋ ەكەندىگىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. سان شاپقىنشىلىقتى باستان وتكەرگەن ساكارتۆەلونى سىرتقى جاۋلارىنان قورعاۋ ءۇشىن ءبىر زامانداردا الاش ۇراندى اتا-بابالارىمىز اتقا قونعانىن دا ايتا كەتكەنىمىز ابزال.
قازىرگى تاڭدا تاۋەلسىز قازاقستان مەن گرۋزيانىڭ ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناسى قالىپتى دامۋ ۇستىندە. ونىڭ كەيبىر كورىنىستەرى تۋرالى جوعارىدا ەپتەپ ءسوز ەتتىك. استانا جانە تبيليسي سەكىلدى باس قالالارىمىزدىڭ باۋىرلاستىعى ءوز الدىنا ءبىر توبە اڭگىمە.
ەندەشە, ەكى ەل اراسىنداعى بارىس-كەلىس, الىس-بەرىس ارنالارى الداعى ۋاقىتتاردا دا كەڭەيە بەرەتىنىنە سەنىمىمىز مول. اسىرەسە, EXPO-2017 كورمەسى اياسىندا ىنتىماقتاستىق پەن ىقپالداستىق ودان ءارى تەرەڭدەي بەرمەك.
اياعان ساندىباي
