قاسيەتتى قۇراننىڭ «ناحل» سۇرەسى 112-اياتىندا:
«اللا مىناداي ءبىر قالانى (مەككەنى) مىسالعا كەلتىرەدى: (ول قالادا) بەيبىتشىلىك, ورنىقتى (تىرشىلىك), بۇل قالاعا جان-جاقتان مول ريزىق كەلىپ تۇرۋشى ەدى. (بىراق, ول قالانىڭ حالقى) اللانىڭ بەرگەن جاقسىلىعىنا كۇپىرلىك قىلدى (مۇنى اللا بەردى دەپ تانىمادى). سوندىقتان, اللا ولاردىڭ قىلعانىنا قاراي اشارشىلىق پەن قورقىنىشتىڭ قاسىرەتىن تارتقىزدى» دەلىنگەن.
ايات بىرنەشە سويلەمنەن تۇرادى. تاراتىپ ايتاتىن بولساق, ءبىرىنشى سويلەمىندە: «اللا مىناداي ءبىر قالانى مىسالعا كەلتىرەدى» دەلىندى. مىسالمەن سويلەۋ ادامزات اقىلىنا قونىمدى, تۇسىنۋىنە وڭتايلى. سوندىقتان قاسيەتتى قۇراندا مىسالمەن سويلەۋ ءادىسى كوپ قولدانىلادى. بۇل اياتتا مىسال ءادىسى قولدانىلىپ, «اللا مىناداي ءبىر قالانى مىسالعا كەلتىرەدى» دەپ باستادى. عۇلامالاردىڭ ايتۋى بويىنشا, اياتتاعى مىسالعا الىنعان قالا – ارابستانداعى مەككە قالاسى.
دەمەك, بۇل ايات – مەككە حالقى ءۇشىن ەسكەرتۋ. دەگەنمەن, بۇل ايات تەك مەككە حالقى ءۇشىن عانا ەمەس, تومەندە كەلەتىن سيپاتتاعى كۇللى حالىق ءۇشىن ەسكەرتۋ دەپ قابىلدانۋى كەرەك. مۇنداي ەسكەرتۋلەر قۇران كارىمنىڭ بىرنەشە جەرىندە كەزدەسەدى. ءبىر جەردە كەيبىر ايات جوعارىداعى اياتتاعىداي ءبىر جەرگە قاتىستى عانا ايتىلىپ جاتقانداي تۇيىلەدى. كەيبىر جەردە ءبىر ەل ءۇشىن ارنايى ايتىلعان ۇكىم سياقتى بولادى. قۇران كارىمنىڭ اياتتارى ءبىر جاعدايعا, ءبىر سەبەپكە بايلانىستى ءتۇسىپ, 23 جىلدا سوڭىنا جەتتى. سوندىقتان اياتتى ءبىر قاراپ وقىعاندا ول ايات ءبىر جەر مەن ءبىر ەلگە قاتىستى بوپ كورىنگەنىمەن, ونداعى ماسەلە جالپىعا ورتاق. بۇل ايات مەككەگە قاتىستى ايتىلعانىمەن, تومەندەگى جاعدايدى باسقا قالالارعا دا سالىستىرۋعا بولادى.
ول مىسالعا الىنعان قالانىڭ تومەندەگى سيپاتتارى مىناداي: «(ول قالادا) بەيبىتشىلىك, ورنىقتى (تىرشىلىك) بار. قالاعا جان-جاقتان مول ريزىق كەلىپ تۇرادى». دەمەك, ءبىر كەزدەردە مەككە قالاسىندا اماندىق, تىنىشتىق, حالقى جايباراقات تىرشىلىك ۇستىندە ەدى. مەككەلىك اراب حالقىنىڭ نەسىبەسى مول. ريزىقتارى ءارتاراپتان ءوزى كەلىپ وتىرادى. نەگىزى, مەككە قالاسى كليماتتىق تۇرعىدان اسا قولايسىز ايماقتا ورنالاسقان. كۇنى اسا ىستىق, جەرى ءشول دالا, توپىراعى قۇنارسىز, ەگىن وسپەيدى. سوندا دا اللا تاعالا ول ەلدەگى اراب حالقىنىڭ ريزىق-نەسىبەسىن ءارتاراپتان كەلتىرىپ قويعان.
اياتتاعى كەلەسى سويلەم: «(ول قالانىڭ حالقى مەككەلىكتەر) اللانىڭ بەرگەن جاقسىلىعىنا كۇپىرلىك قىلدى». ياعني, ورناعان بەيبىتشىلىككە, ەلىنىڭ اماندىعى مەن جەرىنىڭ تىنىشتىعىنا, مول ريزىق-نەسىبە بەرگەن اللا تاعالاعا كۇپىر كەلتىردى. «كۇپىر» دەگەن ءسوزدىڭ سوزدىك ماعىناسى «بەكىتىپ قويۋ», «كورسەتپەۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. شاريعاتتا كۇپىر ءسوزى ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىرىنشىسى – يمانعا قاراما-قايشى كۇپىر. مىسالى, مۇسىلماندار اللاعا يمان كەلتىرەدى, تاستارعا تابىنۋعا, بۇتتار مەن وتقا سىيىنۋعا كۇپىر كەلتىرەدى. مۇسىلمان ادام يماندى سانالادى. كاپىر ادام يمانسىز سانالادى. يمانسىز قىلاتىن كۇپىرگە عۇلامالار مىناداي انىقتاما بەرەدى: «مۇحاممەدكە (س.ع.س.) سەنبەۋ, وعان تۇسكەنگە يمان كەلتىرمەۋ نەمەسە ءدىن يسلامداعى قاجەتتى امالداردى ادەيى مويىنداماۋ كۇپىرلىك دەپ اتالادى. بۇل ءاھلى ءسۇننا ءۋال-جاماعاتتىڭ ۇستانىمى, ول – حاق. بۇدان باسقاسى باتىل» دەيدى.
قاسيەتتى قۇراندا, «باقارا» سۇرەسى 39-اياتتا:
«كاپىر بولعاندار مەن اياتتارىمىزدى جالعانعا شىعارعاندار ولار توزاق يەلەرى» دەلىنگەن. دەمەك, يمانسىز كاپىردىڭ ورنى – توزاق. كاپىرلىك, يمانسىزدىق ءتورت ءتۇرلى دەڭگەيدە بولادى.
ءبىرىنشى, مۇلدەم مويىندامايدى. مۇنداي ادام جۇرەگىمەن دە, تىلىمەن دە مويىندامايدى. دىننەن مۇلدەم بەيحابار. مۇنداي ادامدار تۋرالى قاسيەتتى قۇراننىڭ «باقارا» سۇرەسى 6-اياتتا:
«كاپىرلەرگە ەسكەرتسەڭ دە, ەسكەرتپەسەڭ دە ءبارىبىر. ولار يمان كەلتىرمەيدى. اللا ولاردىڭ جۇرەكتەرىن جانە قۇلاقتارىن بىتەپ قويعان. كوزدەرى پەردەلەنگەن (اقيقاتتى ەستىمەيدى جانە كورمەيدى). ولار (اقىرەتتە) اۋىر جازاعا ۇشىرايدى» دەيدى.
ەكىنشى, جۇحۋد, ءبىلىپ تۇرىپ مويىندامايدى. مۇنداي ادام جۇرەگىمەن بىلسە دە, تىلىمەن مويىندامايدى. بۇعان شايتاندى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. شايتان بىلەدى, بىراق, مويىندامايدى. سونداي-اق, تاۋرات, ءىنجىل كوتەرگەندەر دە پايعامبارىمىزدىڭ حاق پايعامبار ەكەنىن بىلگەن. بىراق, مويىنداماعان. بۇل تۋرالى «باقارا» سۇرەسىنىڭ 89-اياتىندا: «بىراق وزدەرى بىلەتىن اقيقات (قۇران) تۇسكەندە ونى مويىندامادى» دەيدى.
ءۇشىنشى, جۇرەگىمەن قۇپتايدى, تىلىمەن مويىندايدى, بىراق, قابىلداۋدان باس تارتادى. بۇعان پايعامبارىمىزدىڭ اعاسى ءابۋ ءتاليبتى ايتۋعا بولادى. ول باسقالاردىڭ ايىپتاۋىنان قورقىپ, مۇسىلمان بولماي ءوتتى. قازاقتا «اققان سۋدىڭ قادىرى جوق» دەگەن ءسوز بار. پايعامبارىمىزدىڭ اعاسىنىڭ قاسىنان يسلام ءدىنى داريا بولىپ اعىپ ەدى. بىراق, اعاسى سودان ۇرتتاماي ءوتتى.
ءتورتىنشى – ەكىجۇزدىلىك. مۇنداي ادام جۇرەگىندە يمانى جوق بولسا دا, تىلىمەن يمانىم بار دەيدى. مۇنداي ادامنىڭ دا بارار جەرى – توزاقتىڭ شۇڭقىرى.
قۇران كارىمدە 311-دەن استام جەردە كاپىرلىكتىڭ زياندى ەكەنى ايتىلۋى كۇپىرلىكتىڭ جاماندىعىنا جەتكىلىكتى شىعار. كۇپىرلىكتىڭ زيانى: كۇپىر ءسوز, كۇپىر ءىس-ارەكەت پالەكەتكە الىپ كەلەدى. كۇنانىڭ ەڭ سوڭعىسى – كۇپىرلىك. كاپىرلىكتەن كەيىن كۇنا جوق. كاپىر ادامنىڭ ورنى – ماڭگى توزاق. پەندە ءۇشىن كۇپىرلىكتەن قاتەرلى كۇنا بولماۋى كەرەك. سوندىقتان مۇسىلمان بالاسى كۇپىر ءسوز بەن ءىس بىلاي تۇرسىن, كۇپىرلىككە قاتىستى تىرلىكتەن جيىركەنۋى شارت. ءاربىر مۇسىلمان كۇپىرلىكتەن جانىپ تۇرعان وتتان قورىققانداي قورقۋى, كۇيىپ قالۋدان ساقتانعانىنداي ساقتانۋى قاجەت. جوعارىدا كۇپىرلىك دەگەن ءسوز شاريعات بويىنشا ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلادى دەدىك. ءبىرىنشىسىن ايتتىم. كۇپىردىڭ ەكىنشى ءتۇرى, شۇكىرگە قاراما-قايشى كۇپىرلىك. مىسالى, اللانىڭ بەرگەنىنە شۇكىر ەتپەۋ دە – كۇپىرلىك. مۇنى اللا بەردى دەپ مويىنداماۋ دا – كۇپىرلىك. قاسيەتتى قۇراننىڭ «يبراھيم» سۇرەسى 7-اياتتا:
«سوندا راببىلارىڭ: «ەگەر (جاقسىلىعىما) شۇكىرلىك قىلساڭدار, ونى ارتتىرا بەرەمىن. ەگەر كۇپىرلىك قىلساڭدار, ازابىم, ارينە, اسا قاتتى» دەپ جاريالاعاندى» دەلىنگەن. دەمەك, شۇكىر ەتپەۋ – كۇپىرلىك. جوعارىداعى يمانعا قاراما-قايشى كۇپىرلىك, ياعني, يمانسىزدىق توزاققا تاپ قىلسا, ال, شۇكىرگە قاراما-قايشى كۇپىرلىك ياعني, شۇكىرسىزدىك تەك كۇنا سانالادى.
«شۇكىر» – پەندە وزىنە بەرىلگەن نىعمەت ءۇشىن اللاعا العىسىن ءبىلدىرۋ دەگەن ءسوز. شۇكىر – الەمدى جوقتان بار ەتكەن اللانى ۇلىقتاۋ, ونى ماداقتاۋ. اللا بەرگەن ەسەبى جوق ريزىق-نەسىبەلەر مەن نىعمەتتەردىڭ قادىرىن ءبىلۋ, ولاردى ورىنسىز ەمەس, كەرىسىنشە, اللا جولىنا جانە اللانى ريزا قىلاتىن ىسكە قولدانۋ. ال, اللانىڭ ادامزاتقا بەرگەن نىعمەتىنىڭ ەسەبى جوق. بۇل تۋرالى اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا:
«اللانىڭ نىعمەتىن ساناساڭدار سانىنا جەتە المايسىڭدار. راس, اللا وتە جارىلقاۋشى, ەرەكشە مەيىرىمدى» دەگەن.
حاسان باسري (ر.ا) ريۋاياتىندا: «مۇسا (ع.س) ءبىر كۇنى اللاعا: و, جاراتقان راببىم, ادام (ع.س) سەنىڭ بەرگەن نىعمەتتەرىڭە قانداي شۇكىر ايتىپ ەدى, نە ىستەپ ەدى, ونى ءوز قولىڭمەن توپىراقتان جاسادىڭ دا, وعان رۋح كىرگىزىپ ءومىر سىيلادىڭ, ءجانناتتان جاي بەردىڭ, پەرىشتەلەرگە: وعان ساجدە ەتىڭدەر» – دەپ ءامىر ەتتىڭ» دەپ سۇرادى. سوندا اللا تاعالا: ەي, مۇسا. ادام وعان بەرىلىپ جاتقان نارسەلەردى مەنىڭ تاراپىمنان ەكەنىن ءبىلدى, مويىندادى, ماعان «ءالحامدۋليللا» دەپ ماداق وقىدى. ونىڭ وسىلاي مويىنداۋى ماعان بويۇسىنۋى مەنىڭ وعان بەرگەن نارسەلەرىمە شۇكىرى بوپ تابىلادى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. دەمەك, بىزدە اللانىڭ بەرگەن نارسەلەرىن مويىنداپ, مۇنى بىزگە اللا بەردى دەپ, وعان ماداق وقىساق, بويۇسىنىپ, كامىل مۇسىلمان بولساق, اللا ونى بىزدەردەن شۇكىرشىلىك رەتىندە قابىل ەتۋى عاجاپ ەمەس. شۇكىرشىلىگىمىزگە جاراسا, بەيبىتشىلىگىمىزدى, تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋى, حالقىمىزدى تاتۋ-ءتاتتى جايباراقات مامىراجاي تىرشىلىك ۇستىندە جۇرگىزۋى جالعاسىمدى بولاتىنى ءسوزسىز.
جوعارىداعى ءبىز ماعىناسىن تاراتىپ ايتىپ جاتقان «ناھل» سۇرەسى 112-اياتتا: «(ول مەككە قالاسىنىڭ حالقى) اللانىڭ بەرگەن جاقسىلىعىنا كۇپىرلىك قىلدى» دەدى. ياعني, مەككەلىكتەر اماندىق, تىنىشتىقتى, جايباراقات تىرشىلىكتى, ءارتاراپتان اعىل-تەگىل كەلىپ جاتقان ريزىقتاردى, مول نەسىبەگە كۇپىرلىك جاسادى. ونى اللا بەردى دەپ تانىمادى, شۇكىرشىلىك قىلمادى. شۇكىر ەتپەگەن پەندەنى كۇپىرلىگى ءۇشىن اللا تاعالا ازاپتايدى. شۇكىر ەتپەگەندەرى ءۇشىن اللا تاعالا ولارعا: «سوندىقتان اللا ولاردىڭ قىلعانىنا قاراي اشارشىلىق پەن قورقىنىشتىڭ قاسىرەتىن تارتقىزدى» دەپ اياتتىڭ سويلەمى اياقتالدى. كەزىندە وسى ايات مەككەلىكتەر تۋرالى ءتۇستى. سوندا مەككە مۇشريكتەرى شۇكىر ەتپەگەندىكتەرى ءۇشىن يۋسۋف (ع.س.ء)نىڭ قاۋىمى سياقتى جەتى جىل قاتتى قيىنشىلىق پەن اشارشىلىققا تاپ بولدى. مەككەلىكتەر جەۋگە ەشتەڭە تاپپاي, شىبىن-شىركەي مەن تىشقاندى اۋلاپ جەيتىن حالگە جەتتى. اللا اشارشىلىق پەن قيىنشىلىقتان ساقتاسىن. ەلىمىزدە ارقاشان بەرەكە, بىرلىك بولسىن.
اللادان سىيلىق ەتىلگەن نىعمەتتەرگە شۇكىرشىلىك ەتۋدىڭ ورنىنا وزدەرىندەگى جاقسى جاعدايدى وزگەرتىپ, اللانىڭ قاھارىنا كەزىككەن قاۋىمدار تۋرالى «ءانفال» سۇرەسىنىڭ 53-اياتىندا: «ونداي بولۋىنىڭ (ولارعا اللا ازاپ جىبەرۋىنىڭ) سەبەبى, اللا ءبىر قاۋىمعا بەرگەن جاقسىلىق-نىعمەتىن ولاردىڭ وزدەرى وزگەرتپەيىنشە, وزگەرتپەيدى. اللا تولىق ەستۋشى, اسا بىلگىر» دەلىنگەن. اللا تاعالا جەر بەتىندەگى حالىقتارعا ءتۇرلى نىعمەت, جەتىستىكتەر بەرەدى. ريزىق-نەسىبەلەر مەن ابىروي بەرەدى. بىراق, بۇل نارسەلەر سول حالىقتى سىناۋ ءۇشىن بەرىلەدى. قانە, ولار شۇكىر ەتە مە ەكەن نەمەسە كۇپىرلىك قىلا ما ەكەن؟ البەتتە, شۇكىرشىلىك جاسامايتىن, بارىنا قاناعات ەتپەيتىن ەلدەن اللا تاعالا بەرەكەنى الىستاتادى. ال, قاناعات پەن شۇكىرشىلىك بەرەكەگە بەرەكە قوسادى. اتا-بابامىزدىڭ «قاناعات قارىن تويعىزار, قاناعاتسىزدىق جالعىز اتتى سويعىزار» دەگەن ءسوزى بوسقا ايتىلماعان بولار. دەمەك, اللانىڭ بەرگەن نىعمەتتەرىنە قاناعات ەتىپ, شۇكىرشىلىك جاساۋ, ولاردىڭ قادىرىنە جەتۋ ەلگە قۇت-بەرەكە دارىتادى.
باقتىباي بەيسەنباەۆ,«سادۋاقاس قاجى عىلماني» مەشىتىنىڭباس يمامى
