ەلوردادا – ەسىمى

بي ونەرىنىڭ پاديشاسى

بي ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ, كيەلى دۇنيەنىڭ سىرىن اشقان بەلگىلى ءبيشى, پەداگوگ, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى شارا جيەنقۇلوۆانىڭ تۋعانىنا بيىل 110 جىل بولسا, ومىردەن وتكەنىنە 30 جىلدان اسىپ بارادى. شىن شەبەردىڭ ەسىمى ءالى دە حالىق جادىندا.

[smartslider3 slider=3556]

«بي ونەرىنىڭ پاديشاسى» اتانعان شارا جيەنقۇلوۆانىڭ اتىندا ەلوردادا كوشە بار. ونىڭ بۇرىنعى اتاۋى – د.فۋرمانوۆ كوشەسى. باس قالاداعى بۇل كوشە ي.پانفيلوۆ پەن م.لەرمونتوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىنەن باستالىپ, ب.بەيسەكباەۆ كوشەسىندە اياقتالادى.

قازاق حالىق ءبيىنىڭ زەرتتەۋشىسى, جيناۋشىسى, دارىندى مۇراگەرى ءارى ۇلى جاڭعىرتۋشىسى شارا بايمولداقىزىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – گۇلشارا. 1912 جىلى 18 تامىزدا الماتى قالاسىندا وتباسىنداعى ون ءتورتىنشى پەرزەنت بولىپ دۇنيەگە كەلگەن قىز بالا ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ, سوندا ءجۇرىپ بي ونەرىمەن تانىسادى. العاش رەت ساحناعا جايلاۋدا ون ءۇش جاسىندا شىققان ول قازاق-قىرعىز تويىندا جينالعانداردى ونەرىمەن ءتانتى ەتكەن ەدى.

اۋەن مەن ىرعاققا ۇيلەسە قوزعالۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىنى بەلگىلى. ال كىشكەنتايىنان دومبىرا مەن سىرناي تارتىلسا, سوعان ىلەسىپ مىڭ بۇرالا بيلەي جونەلەتىن شارانىڭ كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتكەن كوپشىلىك «بايمولدانىڭ قىزى ءبيشى بولايىن دەپ تۇر» دەپ تاڭداي قاعىسادى ەكەن. تالانتتى جاستىڭ كاسىبي بيشىلىك جولى 1928 جىلى اكتەر, رەجيسسەر قۇرمانبەك جانداربەكوۆكە تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن باستالادى. سول تۇستا تەاتر تارلاندارى قاليبەك قۋانىشباەۆ, ەلۋباي ومىرزاقوۆ, سەركە قوجامقۇلوۆ جانە ارقالى اقىن يسا بايزاقوۆپەن قويان-قولتىق ارالاسا باستايدى. سويتە ءجۇرىپ, م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا ب.ءمايليننىڭ «مايدان» پەساسىنداعى ءپۇلىشتىڭ, «شۇعا» سپەكتاكلىندە شۇعانىڭ, كەيىن م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك», «قاراگوزىندە» باستى ءرولدى سومدايدى.

«ايمان-شولپان» سپەكتاكلىندە «كەلىنشەك» دەگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيىن تۇڭعىش رەت ساحناعا الىپ شىققانى ءارى بۇل ءبيدى ءوزى ويلاپ تاۋىپ, ونى ءوزى ورىنداعانى ءدۇيىم جۇرتقا جاقسى ءمالىم. بۇل قازاق حورەوگرافياسىنىڭ باستاماسى بولاتىن.

سوناۋ ءبىر جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى «قىز جىبەك» وپەراسىمەن اشىلىپ, ول جەردە شارا جيەنقۇلوۆا جەكە دارا بيلەدى. ۇلكەن تەاترداعى قورىتىندى كونتسەرتتە اتاقتى تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن جەكە حورەوگرافيالىق ينتەرپرەتاتسيالاۋمەن ونەر كورسەتتى. وسىلايشا ماسكەۋلىك كورەرمەننىڭ دە سۇيىكتى ارتىسىنە اينالعان ءبيشى تۋرالى ورتالىق گازەتتەر جارىسا ماقالا جازدى.

كەيىن ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ «جالبىر» جانە «ەر تارعىن» وپەرالارىندا ۇلتتىق ءبيدى بيلەيدى. 1938 جىلى ش.جيەنقۇلوۆا قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق بالەتى «قالقامان-مامىردا» مامىردىڭ پارتياسىن ورىندايدى. سول جىلى لەنينگرادتا قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق كوركەم ءفيلمى – «امانگەلدى» ءتۇسىرىلىپ, شارانى امانگەلدىنىڭ ايەلى – بالىمنىڭ رولىنە شاقىرادى. بۇل ۇسىنىستى قۇرمەتپەن قابىلداعان اكتريسا وسى جەردە قازاق كسر حالىق ءارتىسى قۇرمەتتى اتاعىن الادى. ءبيشىنىڭ ونەرىنە تامسانعان سۋرەتشى گۇلفايرۋس يسمايلوۆا 29 جاسىندا «قازاق ءۆالسى» كارتيناسىن سالسا, «قىز جىبەك» بالەتى ءۇشىن وعان مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلەدى. ساكەن سەيفۋللين ءبيشىنىڭ ساحناداعى شەبەرلىگىنە, ونىڭ جالت-جۇلت ەتكەن وتتى جانارىنىڭ كورەرمەن كوڭىلىنە ساۋلە تۇسىرەتىن اسەرىنە تاڭعالىپ, اكتريسانىڭ سۇلۋلىعىنا مەيىرلەنە «سىر ساندىق» ولەڭىن شىعارعان دەسەدى.

قازاق فيلارمونياسىندا جۇمىس ىستەپ, كوپ ۇزاماي قازاق كسر ءان-بي انسامبلىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. الماتى حورەوگرافيا ۋچيليششەسىنىڭ ديرەكتورى بولعان جىلدارى ۇلتتىق بي ونەرىن دامىتۋ ءۇشىن ەل ارالاپ, حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن, سالت-ءداستۇرىن, حالىق ءبيىن زەرتتەپ, ناتيجەسىندە «تاتتىمبەت», «ايجان قىز», «قارا جورعا», «قىرىق قىز» بيلەرى دۇنيەگە كەلەدى.

ۋچيليششە تۇلەكتەرىنەن قۇرىلعان «الماتىنىڭ جاس بالەتى» كوپ ۇزاماي «مەملەكەتتىك كلاسسيكالىق بي ءانسامبلى» دەگەن اتاققا يە بولدى. رامازان باپوۆ, بولات ايۋحانوۆ, راۋشان بايسەيىتوۆا, گۇلجان تالپاقوۆا, بوتاگوز بايجۇمانوۆا, عاليا توقتارباەۆا سىندى ءبىر توپ دارىن يەلەرى – شارا اپالارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن ءىزباسارلارى, بي ونەرىن شىڭعا شىعارعان شەبەرلەر. كەزىندە ۇلى جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆ: «جان تەبىرەنتە, تەرەڭ سەزىمگە بولەيتىن كەلىستى ورنەك شارانىڭ بويىنان ايقىن سەزىلەدى. ساحنانىڭ ەركەسى دە, ءسانى دە شارا! ونىڭ سەزىم سەرگىتەتىن شىنشىل ونەرى مەن قايتالانباس قولتاڭباسى مەيلىنشە جارقىراپ كورىندى. بۇل – دارىن يەسىنىڭ تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋىنىڭ تاماشا ۇلگىسى» دەپ جازسا, وزىنەن ءدارىس العان شاكىرتى سارا مامىتوۆا ۇستازىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «شارا – تابيعي دارىن. ول ءان ايتا ءجۇرىپ بي بيلەيتىن. ءار بيگە ارنايى كوستيۋمى بولۋشى ەدى, قىرعىزدىڭ «پەريزات-وي» ءانىن ايتسا كادىمگى قىرعىز قىزى ايتقانداي, «بۇركىتشى» ءبيىن بيلەسە, قولىنا بۇركىت ۇستاپ, تىماق, شاپانىن كيىپ ەرلەرشە بيلەيتىن. وعان قۇدايدىڭ بەرگەن قاسيەتى وسىنداي ەدى».

شارا جيەنقۇلوۆانىڭ تالىمگەرى, تەاتردىڭ تاجىريبەلى بالەتمەيستەرى الەكساندر الەكساندروۆ ءاردايىم بيدە ۇلتتىق مىنەز بولۋى قاجەت ەكەنىن ايتىپ وتىراتىن. ەكەۋى بىرلەسىپ «تاتتىمبەت» ءبيىن دۇنيەگە اكەلەدى.

شارا بايمولداقىزى – پولشا, چەحوسلوۆاكيا, بىرىككەن اراب امىرلىگى, قىتاي, فرانتسيا, يتاليا, موڭعوليا, ءۇندىستان, يران, سيريا, ليۆان سياقتى الىس ەلدەردە قازاقتىڭ ۇلتتىق بي ونەرىن ناسيحاتتاي ءجۇرىپ, سول ەلدىڭ ۇلتتىق بي ۇلگىلەرىن جەرلەستەرىنە جەتكىزە بىلگەن حاس شەبەر. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى قازاقستانعا جىبەرىلگەن ونەر قايراتكەرى گالينا ۋلانوۆادان بىرنەشە بي ۇيرەنىپ, ءوز رەپەرتۋارىنا قوستى. سونداي-اق تامارا حانۋم, ماحمۋد ەسەنباەۆپەن بىرگە شىعارماشىلىق بايلانىستا بولىپ, بي سىرىنا قانىقتى.

بەلگىلى ءبيشى 1945-1961 جىلعا دەيىن قازاقتىڭ جامبىل اتىنداعى مەملەكەتتىك فيلارمونياسىندا, 1961-1965 جىلدارى «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگىندە كونتسەرتتىك بريگادامەن ونەر كورسەتتى. جاسى ەلۋگە كەلگەن شاعىندا ساحنا ونەرىن قويىپ, ۇستازدىق قىزمەتكە اۋىسادى. 1965-1975 جىلدارى الماتى حورەوگرافيا ۋچيليششەسىندە باسشىلىق قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ, شاكىرت تاربيەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارسا, 1968 جىلى «قىز جىبەك» سپەكتاكلىنىڭ بالەتتىك قويىلىمىن جاساپ, قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, حورەوگرافيا ونەرىندەگى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن «ەڭبەك قىزىل تۋ» جانە «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

«قازاق بيلەرى» جانە «بي قۇپياسى» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى 1991 جىلى 21 مامىردا الماتىدا 78 جاسىندا ومىردەن ءوتتى.

ەلورداداعى شارا جيەنقۇلوۆا كوشەسى كۇلتەگىن, ابىرالى, ل.تولستوي قىسقا كوشەلەرىمەن قيىلىسادى جانە ءا.سەمبينوۆ كوشەسىن قيىپ وتەدى. ۇزىندىعى – 1727,7 م. الداعى ۋاقىتتا وسى كوشەنىڭ بويىنا ءبيشىنىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى ورناتىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

گۇلبارشىن وكەشقىزى

 

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button