ەلىمىز بويىنشا كوكتەمگى اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانى باستالدى. استانا قالاسى قورعانىس ىستەرى جونىندەگى دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى, كەلىسىمشارت بويىنشا اسكەري قىزمەتشىلەردى جيناۋ جانە شاقىرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى, پودپولكوۆنيك عاني ارتىقوۆ بيىل كوكتەمگى شاقىرۋ كەزىندە ەلوردادان 8 مىڭعا جۋىق ازاماتتى اسكەرگە تارتۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن ايتادى. ال وسى جاستارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى قانداي؟ ولار وتان الدىنداعى بورىشىن وتەپ كەلۋگە قانشالىقتى قاۋقارلى؟
ماسەلە – ساندا ەمەس, ساپادا
قر ۇكىمەتىنىڭ «اسكەري-دارىگەرلىك ساراپتامانى جۇرگىزۋ قاعيداسىن جانە اسكەري-دارىگەرلىك ساراپتاما ورگاندارى تۋرالى ەرەجەنى بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس بۇگىندە اسكەري قىزمەتتەرگە ازاماتتاردى الۋ ءتارتىبى كۇشەيدى. ناقتىلاپ ايتساق, اسكەري قىزمەتتە جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىندەردىڭ دەنساۋلىعىندا تيتتەي دە كىنارات بولماۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى سانى جاعىنان ەمەس, ساپا جاعىنان ەرەكشەلەنۋى ءتيىس. ەلباسى, جوعارى باس قولباسشىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا, اسكەريلەردىڭ دەنساۋلىعى مىقتى, تىڭ تەحنولوگيانى ەركىن مەڭگەرگەن, جوعارى دايىندىقتان ءوتىپ, ابدەن شىنىققان كاسىبي ماماندار بولۋى قاجەت. وسىعان بايلانىستى قازىر جىگىتتەردىڭ دەنساۋلىعى قاتاڭ سۇرىپتالاتىن بولعان.
پودپولكوۆنيك عاني ارتىقوۆتىڭ ايتۋىنشا, اسكەر جاسىنداعى ازاماتتار دەنساۋلىعىنا قاراي ەكى توپقا بولىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – اسكەرگە شەكتەۋسىز جارامدىلار بولسا, ەكىنشىسى – شەكتەۋلى جارامدىلار.
مەديتسينالىق ساراپتامانىڭ ءبىرنەشە تۇرىنەن مۇدىرمەي ءوتىپ, دەنساۋلىعىنان ەشقانداي اقاۋ تابىلماعان ازاماتتار – شەكتەۋسىز جارامدىلار. ولار رەسپۋبليكالىق ۇلان, اەروۇتقىر اسكەري بولىمدەرى سەكىلدى كەز كەلگەن كاسىبي قىزمەتتەرگە الىنادى. ال شەكتەۋلى جارامدىلار دەگەنىمىز – بۇرىن بىرنەشە سىرقات تۇرىمەن اۋىرعان, بويىندا سوزىلمالى اۋرۋى بار, بىراق اسكەري قىزمەتتى اتقارا الاتىن ازاماتتار. بۇلار وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە جىبەرىلۋى مۇمكىن, بىراق قارۋلى كۇشتەر قۇرىلىمدارىنا اسكەري قىزمەتكە الىنبايدى. «بۇرىن ءبىز دەنساۋلىعى شەكتەۋلى جارامدى ازاماتتاردى دا كاسىبي اسكەري قىزمەتتەرگە الا بەرەتىنبىز. ەندى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن ۇكىمەت قاۋلىسى بويىنشا, تەك شەكتەۋسىز جارامدى ازاماتتار عانا ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە جۇمىس اتقارا الادى» دەيدى عاني ارتىقوۆ.
دەنساۋلىقتىڭ دىمكاستىگى نەدەن؟
بۇرىن وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە شاقىرىلعانداردىڭ ىلۋدە ءبىرەۋى عانا اسكەرگە جارامسىز بولاتىن ەدى. اسكەرگە جارامسىز بولىپ قالۋدى جىگىتتەر كادىمگىدەي نامىس كورەتىن. ال قازىر «اسكەرگە جارامسىز» دەگەن سوزگە ەلەڭ ەتپەيتىن بولدىق. جىگىتتەردىڭ دە ەتى ءولىپ كەتكەن. نامىستانا بەرمەيدى. ءتىپتى, ىشتەي قۋاناتىن دا سەكىلدى كورىنەدى كەيدە. مۇمكىن, بۇعان تەلەديداردان ۇنەمى كورسەتىلىپ جاتاتىن اسكەري سالاداعى جاعدايدىڭ دا اسەرى بار شىعار؟!
پودپولكوۆنيك عاني ارتىقوۆتىڭ ايتۋىنشا, بيىل كوكتەمدە ءاسكەرگە شاقىرىلعانداردىڭ 1203-ءى مەديتسينالىق ساراپتامادان ءوتىپ ۇلگەرگەن. سونىڭ 374-ءى عانا اسكەري قىزمەتكە جارامدى دەپ تانىلىپ وتىر. ال تەرەڭدەتىلگەن دارىگەرلىك تەكسەرۋدەن وتۋگە 567 ادام جىبەرىلگەن. جالپى, كوكتەمگى ءاسكەرگە شاقىرىلعالى وتىرعان 8 مىڭداي ازاماتتىڭ 600-ءى عانا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى اسكەري قۇرىلىمدارعا ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە جىبەرىلمەك.
– بۇل جەردە وتان الدىنداعى پارىزىن وتەۋگە شاقىرىلعانداردىڭ تەك 600-ءى عانا اسكەرگە جارامدى ەكەن دەگەن وي تۋماۋ كەرەك. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي, بۇگىندە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعانداردىڭ دەنساۋلىعىنا قويىلاتىن تالاپ قاتال. كەيبىر جىگىتتەرىمىز دەنساۋلىعىن تۇزەۋگە بايلانىستى وسى جولى اسكەردەن قالدىرىلدى. وقۋ ورىندارىندا وقيتىن اسكەر جاسىنداعى جاستارىمىز دا بار. زاڭ بويىنشا بۇلار دا وقۋىن بىتىرگەنشە اسكەردەن بوساتىلادى, – دەيدى عاني اسىلبەكۇلى.
ارينە, بۇلاردان وزگە, شىنىمەن دە اسكەرگە بارۋعا دەنساۋلىعى جارامايتىن ازاماتتار دا بار. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, قازىرگى جاستاردىڭ اراسىندا اسقازان-ىشەك جولدارى, كوز اۋرۋلارى, اياق-تابان سۇيەكتەرىنىڭ بۇزىلۋ سىرقاتتارى ءجيى كەزدەسەدى ەكەن.
تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردا ەلىمىز قيىن-قىستاۋ كەزەڭدى باستان كەشىردى. ساپالى ونىمدەر وندىرەتىن ءوندىرىس وشاقتارى جابىلىپ قالعاندا, ساۋدا ورىندارىندا قىتايدىڭ تاۋارلارى قاپتاپ كەتتى. قىمبات كيىم ساتىپ الۋعا قالتاسى كوتەرمەگەن اعايىن قىتايدىڭ ارزانقول دۇنيەلەرىن تۇتىنا باستادى. سونىڭ ىشىندە ەشقانداي تالاپقا ساي كەلمەيتىن جايپاق تابان اياق كيىمدەر دە بار (قازىر دە تولىپ جاتىر).
سول كەزدە قىتايدىڭ باتەڭكەسىن كيىپ وسكەن ۇرپاق بۇگىن اسكەر جاسىنا جەتتى. ولاردىڭ اراسىندا جالپاقتابان اۋرۋىنىڭ كوپتەپ كەزدەسۋىنىڭ ءبىر سەبەبىن دە دارىگەرلەر وسى ساپاسىز اياق كيىمنەن كورىپ وتىر.
بۇگىنگى بالالار كومپيۋتەردىڭ الدىنان شىقپايدى. تەلەديدار الدىندا دا شامادان تىس وتىرادى. كوز اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىنە وسى سەبەپ.
سونداي-اق, «كوكا-كولا», «پەپسي-كولانى» شامادان تىس ءىشىپ, گامبۋرگەر, چيزبۋرگەر, دونەر-كەباب سەكىلدى دايىن ونىمدەردى تالعاماي جەۋ دە اسقازان-ىشەك جولدارىنىڭ اۋرۋىن اسقىنتىپ جىبەرگەن.
– قازىرگى تاڭدا «چيپسى», «كيريەشكي» دەگەندەردى مەكتەپتەردە ساتۋعا تىيىم سالىندى. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – وسى تاعام ونىمدەرىنىڭ ادام اعزاسىنا زياندىعى. بۇلاردىڭ قۇرامىندا كونسەرۆانتتار تىم كوپ. ادام اعزاسى ونى قالاي قورىتۋدى بىلمەي, داعدارىسقا ۇشىرايدى. شەكتەن تىس سەمىزدىك, اسقازان اۋرۋلارى دا وسىدان كەلىپ تۋىندايدى. سوندىقتان بالاسىنىڭ دەنساۋلىعىن, بولاشاعىن ويلاعان اتا-انا مۇمكىندىگىنشە بۇل تاعامدارعا بالاسىن جولاتپاعان ءجون, – دەيدى №1 قالالىق ەمحانانىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەليزاۆەتا امانشايقىزى.
دارىگەرلەردىڭ بۇل پىكىرىن اسكەري ازاماتتار دا راستاپ وتىر. ولاردىڭ ايتۋىنشا, كەيبىر اسكەر جاسىنداعى جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ دەنەسىن ماي باسىپ, ىركىلدەپ كەتكەن. كەرىسىنشە, كەيبىرەۋلەردىڭ دەنە-ءبىتىمى كىشكەنتاي, وزدەرى ءالجۋاز. مۇنىڭ ءبارى, اينالىپ كەلگەندە, تاماقتانۋ رەجيمىن دۇرىس ساقتاماۋدان بولاتىنى انىق.
العاشقى اسكەري دايىندىق مەكتەپتەن باستالادى
كەيىنگى كەزدەگى اسكەري سالادا قولعا الىنىپ جاتقان جۇمىستار مەن قابىلدانىپ جاتقان زاڭدارعا قاراعاندا, كەلەشەكتە اسكەري قىزمەتكەر بولۋ, اسكەري بورىشىن وتەپ كەلۋ – ۇلكەن ابىرويلى, ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن مانساپقا اينالاتىن سەكىلدى. دۇرىس-اق. ايتپەسە, سوڭعى كەزدەرى اسكەري سالالارداعى ۋشىعىپ كەتكەن ءتۇرلى جاعدايلار جاۋىنگەر اتاۋلىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ-اق جىبەردى. اسكەر دەسە بولدى, قيت ەتسە قاشۋعا دايىن تۇراتىن, بولبىر, ءالجۋاز جىگىتتەر ەلەستەيتىن بولدى. ءتىپتى, قازاق ساربازى دەگەن اتقا لايىق قارا نارداي جىگىتتەر ازايىپ كەتكەندەي كورىنەدى. ەندەشە, اسكەري ازاماتتاردىڭ بەدەلىن كوتەرمەسەك بولمايدى. اسكەرگە شاقىرىلعاندارعا تەحنيكالىق ءبىلىمنىڭ, تەپسە تەمىر ۇزەتىن دەنساۋلىقتىڭ, پسيحولوگيالىق دايىندىقتىڭ قاجەت ەتىلىپ وتىرعانى دا سوندىقتان.
ال بولاشاق ساربازدىڭ بوسبەلبەۋ بولماۋى ءۇشىن اتا-اناعا كوپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. بالالارىنىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك ءدانىن سەۋىپ,
ەركەك كىندىكتى ەلىن قورعاۋعا جارالعانىن كىشكەنتايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ ءوسىرۋ قاجەت. كۇيبەڭ ءتىرشىلىكپەن جۇرگەن اتا-انا كەيدە بالالارىنىڭ تاماق رەجيمىن دۇرىس ساقتاۋىنا, بوس ۋاقىتىندا نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرۋدى ەستەن شىعارىپ جاتادى. مۇنىڭ سوڭى بالانىڭ ءتاربيەسىنە, دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتاتىن جاعدايلار از ەمەس.
بۇگىندە ۇكىمەت پەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى, سونداي-اق, قورعانىس مينيسترلىگى مەكتەپ قابىرعاسىندا العاشقى اسكەري دايىندىق ءپانىن وقىتۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. جاستاردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگى نەگىزىنەن وسى كەزەڭنەن باستاۋ الادى. بولاشاق وتان قورعاۋشىلارىنىڭ قارىم-قابىلەتى العاشقى اسكەري دايىندىق بارىسىندا دۇرىس قالىپتاسۋى ەرەكشە ەسكەرىلەدى ەكەن. ەلورداداعى №54 مەكتەپ-ليتسەيدىڭ اسكەري دايىندىق ءپانىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى حاكىمجان ءادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا, ساباق بارىسىندا وقۋشىلار ءتۇرلى اسكەري ادىستەردى, قارۋ قولدانۋدى, تاكتيكالىق تاسىلدەردى ۇيرەنەدى. توتەنشە وقيعا كەزىندە ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ, جارالانعان سەرىكتەسىنە العاشقى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدى دە مەڭگەرىپ شىعادى. قازاقستان قارۋلى كۇشتەردىڭ قۇرىلىمىمەن جانە اسكەري جارعىلارمەن دە باستان-اياق تانىسادى.
– كالاشنيكوۆ مىلتىعىنىڭ ماكەتى ارقىلى بالالار قارۋدى قالاي قۇراستىرۋ كەرەكتىگىن دە ۇيرەنەدى. ءبىز, ەڭ باستىسى, بولاشاق ساربازدى سايىپقىراندىققا, جىلدام, دەر كەزىندە شەشىم قابىلداي الاتىن العىرلىققا جەتەلەيمىز. قازىرگى وسكەلەڭ جاستاردىڭ اسكەري قىزمەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى زور. جاقىندا وقۋشىلارىم مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن ءوتتى. ءبارى دە شىمىر بولىپ شىقتى, – دەيدى حاكىمجان سەرىكۇلى.
اسكەري ءومىر – تەمىردەي ءتارتىپتى عانا ەمەس, وتانسۇيگىشتىكتى دە قاجەت ەتەتىن ورتا. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قولعا قارۋ الىپ, ەلىن-جەرىن قورعايتىن ازاماتتار وسىنداي پاتريوت ۇلداردان شىعادى. ەندەشە, جىگىتتەرىمىز جىگەرلى, نامىسى بيىك, بويىنا وتانشىل سەزىمدى سىڭىرگەن ازاماتتار بولسىن.
قىمبات توقتامۇرات
