قازاقستان ەگەمەن ەل اتانىپ, تاۋەلسىزدىگىن العان تۇستا كوپتەگەن قيىنشىلىقتى باستان كەشىردى. جەتپىس جىلعا جۋىق كسرو-نىڭ شيكىزاتتىق قورى بولىپ كەلگەن بايتاق ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قاۋقارى قازبا بايلىعىنا ساي بولماي شىقتى. شيكىزاتتى وندىرۋمەن عانا شۇعىلدانىپ كەلگەن قازاقستاننىڭ نارىققا يكەمسىزدىگى بىردەن بايقالدى. اۋپىرىمدەگەن ەلىمىز العاشقى ءتاي-ءتاي باسقان تاۋەلسىز قادامىن تىكتەۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ساياسي-ەكونوميكالىق ستراتەگياعا سۇيەندى.
ەگەمەندىك الىسىمەن ن.نازارباەۆ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىن نارىقتىق قاتىناستارعا باعىتتادى. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەت ۇتىلماي, از عانا جىلدىڭ ىشىندە وتپەلى كەزەڭدى ەڭسەرىپ, 1997 جىلى العاش رەت ءجىو ءوسىمىنە يە بولدى. ول 1,7 پايىزعا ءوستى. 1997 جىلدان باستالعان ورلەۋ كەزەڭى 2006 جىلعا دەيىن ۇزدىكسىز ءوسۋ كورسەتكىشىن كورسەتىپ وتىردى. ياعني, ەلدىڭ ەكونوميكاسى دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ, جىلدامدىعىن جىل سايىن ۇدەتىپ وتىردى. ەل ىشىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس وركەن جايدى. مەملەكەتتىك بولىپ سانالعان ءىرى كاسىپورىندار جەكەشەلەندى. ەندىگى باستى ماقسات نارىققا بەيىمدەلە, ونىڭ زاڭدىلىقتارىن تەز يگەرۋگە باعىتتالدى. فرانتسيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى جاك شيراك: «تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاننىڭ جەدەل ەكونوميكالىق دامۋى – پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ زور ەڭبەگى ءجانە ونىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا باعىتتاي جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. وسى ساياسات پەن دامۋىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان ەۋروپاعا وتە تانىمال بولا باستادى» دەگەن لەبىز بىلدىرگەن ەدى.
ەلدىڭ دامۋ قارقىنى ءدال وسىنداي ورلەۋ باعىتىنداعى جۇرىسىنەن جاڭىلماس پا ەدى؟ ەگەر الەمدىك قارجىلىق داعدارىسقا تاپ بولماعاندا. ارينە, الەمدىك قارجى داعدارىسى ۇلكەن قولبايلاۋ بولدى. دەگەنمەن, مەملەكەت باسشىسىنىڭ دەر شاعىندا شەشىم قابىلداۋى ارقاسىندا قارجىلىق داعدارىسقا توتەپ بەرەرلىك باعدارلامالار جۇزەگە استى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن ۇكىمەتتىڭ, ۇلتتىق بانك پەن قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە باقىلاۋ اگەنتتىگىنىڭ «2009-2010 جىلدارعا ارنالعان ەكونوميكا مەن قارجى نارىعىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە باقىلاۋ جونىندەگى بىرلەسكەن ارەكەتتەر جوسپارى» جاسالدى. سوندىقتان, قازاقستاندى بۇل داعدارىس كوپ قيىندىققا ۇرىندىرا المادى. 2007 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ بايقالعان داعدارىستى ەڭسەرۋ ءۇشىن ونىمەن كۇرەس شارالارى ۇنەمى جۇرگىزىلىپ وتىردى.
الەمدە ورىن العان قارجى داعدارىسىنىڭ باستى سەبەبى — الەمدىك ۆاليۋتا اقش دوللارىنىڭ شەكتەن تىس كوپ مولشەردە شىعارىلۋى دەپ ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالانعانى جادىمىزدا جاڭعىرادى. الايدا, بۇل داعدارىستىڭ سەبەپتەرى ەلباسىنىنىڭ «داعدارىستان شىعۋ كىلتى» اتتى ماقالاسىندا ناقتى ءارى تەرەڭىنەن قاراستىرىلعان. «بۇگىندە ەلدەر مەن كونتينەنتتەردى تىتىرەنتىپ تۇرعان جاھاندىق الەمدىك داعدارىس – بۇل ادامزات ءالى ءبىلىپ بولماعان ايرىقشا قۇبىلىس. ول الەم تاريحىندا تەڭدەسى جوق جانە الەمدىك ءتارتىپتى, بارلىق ەكونوميكالىق باستاۋلاردى تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن قۇبىلىستار ساناتىنا جاتاتىنى انىق. سوندىقتان دا ونى تالداۋعا, وي-ەلەگىنەن وتكىزۋگە ءجانە ەڭسەرۋگە بارلىق ەسكى دوگمالار مەن ستەرەوتيپتەردى قايتا قاراستىراتىن جاڭاشا كوزقاراس قاجەت». ن.نازارباەۆ ەل ەكونوميكاسىن قۇلدىراۋعا جىبەرمەي, امان-ەسەن قيىندىقتان الىپ شىقتى. باسقا ەلدەردىڭ باسىنا تۇسكەن قيىن كۇندەر قازاقستاندى اينالىپ ءوتتى. ەكونوميكالىق ءوسىم باسەڭسىگەنىمەن, رەتسەسسياعا جول بەرىلمەدى.
ەكونوميكانى قالىپقا كەلتىرىپ, ءوسىمدى قايتادان جاڭعىرتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق اۋقىمدا ماڭىزى زور بىرقاتار باعدارلامالار جۇزەگە استى. ولاردىڭ اراسىندا ەڭ باستى مەملەكەتتىك ماڭىزعا يە بولعان باعدارلاما يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ ستراتەگياسى. وسى ستارتەگيانىڭ شەڭبەرىندە «جول كارتاسى 2010», «بيزنەستىڭ جول كارتاسى 2020» سىندى باعدارلامالار ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
ارينە, جاڭاشا كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا ءبىرتالاي ۋاقىتتىڭ كەتەتىنى ءسوزسىز. الايدا, مۇنداي يگى باستامانىڭ العاشقى قادامىن قازاقستان جاساپ تا ۇلگەردى دەپ ايتۋعا بولادى. وعان جوعارىدا اتاپ وتكەن يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ ستراتەگياسى دالەل. عىلىمي-تەحنولوگيالىق ساياسات – ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ باستى تەتىگى. الايدا, ەلدە عىلىمي زەرتتەمەلەرگە دەگەن سۇرانىستاردىڭ بولماۋى جانە وسىنىڭ سالدارى بولىپ تابىلاتىن ونەركاسىپتەردەگى يننوۆاتسيالىق بەلسەندىلىكتىڭ تومەن دەڭگەيى ەكونوميكانى رەفورمالاۋداعى عىلىمنىڭ ءرولىن باعالاماۋدان تۋىنداپ جاتىر. شىن مانىندە, ءوندىرىس فاكتورلارىنىڭ ونىمدىلىگىنە تەك قانا عىلىمي-تەحنيكالىق جانە يننوۆاتسيالىق پروگرەسس ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولاتىنى بۇگىنگىنىڭ اقيقاتى.
قازاقستاندا عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا سوڭعى بەس جىل ىشىندە ءجىو-ءنىڭ 0,2% جۇمسالادى. بۇل, ارينە, تومەن كورسەتكىش. الايدا, قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە وراي, كەزەڭ-كەزەڭمەن اتالعان كورسەتكىشتى ءجىو-ءنىڭ 2% دەيىن كوتەرۋ, ال 2015 جىلى 2,5-3,0% جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر.
عىلىمي-تەحنيكالىق سالادا كاسىپكەرلىك سەكتوردى قالىپتاستىرماي, يننوۆاتسيا سالاسىن دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. سوڭعى جىلدار ىشىندە ونەركاسىپتىك ءوندىرىس قۇرامىنداعى جانە ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتىلگەندەر ىشىندە شاعىن بيزنەس سەكتورىنىڭ ۇلەسى وزگەرىسسىز قالىپ, سايكەسىنشە 2,8-3,2% جانە 12,0-14,0% قۇراپ وتىر. بۇل كورسەتكىشتەر يندۋستريالدى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە از.
قازاقستاننىڭ داعدىرىستان امان-ەسەن ات كولىگىن وتكىزۋى كوپ ەلدەردىڭ ساراپتامالىق جۇيەسىنە نەگىز بولدى. بۇكىل ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە ساياسي ءترانزيتتىڭ ءماسەلەلەرىن نەعۇرلىم ءتيىمدى جانە جۇيەلى شەشۋ تەتىكتەرى ەڭ العاش قازاقستان جۇزەگە اسىردى.
قازاق ەلىن تۇراقتى دامۋدىڭ سارا جولىنا تۇسىرگەن ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ناقتى قادامدارعا سۇيەنە وتىرىپ, جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالىق جەتىستىگى الەمدى اۋزىنا قاراتقان قايسار شەشىمدەرىمەن دە باعالاۋعا لايىقتى. داعدارىستىڭ ءوزىن كادەگە جاراتا بىلگەن ن.نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگى بىلايعى مەملەكەتتەردى ءسۇيسىنتىپ تە, مويىنداتىپ تا ۇلگەردى.
شىنار ءابىلدا
