ەرتەرەكتە ءبىر باسىلىمنان مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, جازۋشى انەس اعامىزدىڭ (ساراي) سۇحباتىن وقىپ ەدىم. سوندا قارىمدى قالامگەر كونە تاريحقا توقتالا كەلە: «ارقادان قانشاما جازۋشىلار شىقتى. سوندا دا ولكە تاريحىنىڭ مۇرتىنا بالتا تيمەپتى, مىنا دالا – تۇنىپ تۇرعان تاريح, بۇگىپ جاتقان شەجىرە ەكەن» دەپ ايتىپتى.
ساعىمى تەڭىزدەي تولقىعان سايىن دالادا كىمدەر عۇمىر كەشپەدى؟! اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شەشەندەر دە, ازۋلى بيلەر دە, ايبارلى باتىرلار دا ءومىر ءسۇردى. سولاردىڭ بىرەگەيى – ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى. كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرماعان, باسىنان ءسوز اسىرماعان داڭقتى ەر تۋرالى اڭىز ءالى كۇنگە جىرداي ايتىلادى.
تەكتىنىڭ تۇياعى
دالانىڭ كوكبورىسى اتانعان ءيمانجۇسىپ اتامىز تەكتى تۇقىمنان تاراعان. ونىڭ ۇلى اتاسى تۇرعانباي داتقا سىرگەبايۇلى تۇركىستاندى بيلەگەن. قوقان حاندىعىنىڭ قورلىعىنا كونبەي كۇرەسىپ, ءبىر شايقاس ۇستىندە قازا تابادى. ودان كەيىن داتقا اۋلەتى قۋعىنعا تۇسەدى. تۇرعانباي داتقانىڭ ايەلى ماليكە انامىز ءبىر جاسار ۇلى بايمىرزا مەن تۇرعانبايدىڭ بەس جاسار ءىنىسى باسىقارانى الىپ, قاراتاۋدىڭ وگىزمۇيىس دەگەن جەرىن پانالايدى. ەكى بالامەن الىسقا ۇزاي الماي, ۇلى بايمىرزانى تاسالاۋ جەرگە جاسىرىپ, قاينىسى باسىقارانى ەرتىپ, ارقاعا بەت الادى. ايدالادا جاسىرىلعان, موينىندا امانات بەلگىسى بار شيەتتەي جاس بالانى قىر مەن سىردىڭ اراسىنا قاتىناپ جۇرگەن كەرۋەنشىلەر ىشىندەگى دايراباي ەسىمدى كىسى تاۋىپ الىپ, باۋىرىنا باسادى. ەسىمىن قۇتپان قويادى. اقمولا دۋانىنا ىبىراي جايىقبايۇلى اعا سۇلتان بولىپ سايلانعان تۇستا قۇتپان قاراوتكەلگە قونىس اۋدارىپ, كۇيگەنجار دەگەن جەردى مەكەندەيدى.
قۇتپان دا (نەگىزگى ەسىمى بايمىرزا) – قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ەرەن باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان. ءيمانجۇسىپ – ءبىر كىندىكتەن ءۇش اعايىندى. اعالارى اقشاباي مەن شوڭاي كوشەلى, داۋلەتتى كىسىلەر بولعان. الىپ ادام بالا جاسىنان ەركە, بىربەتكەي, تەنتەكتەۋ بولىپ وسەدى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن-اق باتىر تۇلعالى جىگىتتىڭ اتى شىعىپ, سايىن دالانىڭ سەركەسىنە اينالادى. پاتشالىق رەسەي مەن ەلدەگى كەيبىر قانداستاردىڭ قىسىمىنا شىداماي الاعاي-بۇلاعاي كۇندەردى دە باستان كەشەدى. جالعان جالامەن قۋعىندالادى. 1905-1912 جىلدارى وسكەمەنگە, 1914 جىلى جەتىسۋعا جەر اۋدارىلادى. شۇباراعاش, ويجايلاۋ, لەپسى, قاپالدا تۇرىپ, بىرنەشە رەت جاۋاپقا تارتىلادى. اقىرى, 1913 جىلى اتا-باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان شيەلىگە تابان تىرەيدى.
ارقانىڭ اسقاق جىرشىسى
ءيمانجۇسىپ اتامىز جاسىنان ولەڭ-جىرعا, شەشەندىك سوزگە قۇمار بولىپ وسەدى. سەرىلىك سالتتى ۇستانادى. اۋەلەتىپ ءان سالادى. قۇيقىلجىتىپ دومبىرا تارتادى. يت جۇگىرتىپ, قۇس سالادى. جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋان اتانادى. دالىرەك ايتقاندا, ءبىر باسىنا سان ءتۇرلى ونەر قونعان ەلدىڭ رۋحتى ازاماتى بولادى. ساڭلاق سارباز بالا كەزىنەن ءبىرجان سال, اقان سەرى, ۇكىلى ىبىراي, بالۋان شولاق, ءمادي اندەرىن ايتىپ ەر جەتەدى. ەستاي, جارىلعاپبەردىلەرمەن دوس بولعان. ارقانىڭ تاعى ءبىر ايگىلى ءانشىسى جاياۋ مۇسا يمانجۇسىپپەن جاقىن سىيلاسقان.
جالپى, ءيمانجۇسىپتىڭ شىعارمالارى ءور رۋحتى, ەركىن, سازدى كەلەدى. زاڭعار عالىم قانىش ساتپاەۆ تا ونىڭ اندەرىن جوعارى باعالاعان. «بۇعالى مەن تاعالى», «سارىمويىن», «ءىشىم ولگەن, دۇنيە-اي, قۇر سىرتىم ساۋ», «اكەم قۇتپان بولعاندا, اعام شوناي», «قىسىراقتىڭ ءۇيىرى جيرەن الا», «مەن قالايشا جالعاندا تۇراقتايىن» سەكىلدى تۋىندىلارىن ەل ءالى كۇنگە ۇيىپ تىڭدايدى. بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى ا.زاتاەۆيچ ونىڭ شىعارمالارىن نوتاعا تۇسىرگەن. «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» اتتى جيناعىنا ەنگىزگەن. ونىڭ ءانى برۋسيلوۆسكيدىڭ «قىز جىبەك» وپەراسىنا (بەكەجان ارياسىنا) پايدالانىلعان.
وسى جەردە تانىمال جازۋشى زەيتىن اقىشەۆ ءيمانجۇسىپ جايلى «شىناردىڭ شىبىعى» دەپ اتالاتىن رومان جازعان. كورنەكتى قالامگەر ورازبەك سارسەنباي اعامىز دا داۋىلپاز تۇلعانىڭ ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى كوبىرەك قالام تەربەدى.
ءولىمى دە جۇمباق ەر
قايدا بارسا دا قۋعىننان كوز اشپاعان ارداقتى اتامىزدى كەڭەس ۇكىمەتى دە قىرىنا الادى. اقىرى, 1930 جىلى مويىنقۇم كوتەرىلىسىنە قاتىستى دەپ تۇتقىنعا قامايدى. سودان 1931 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا اتۋ جازاسىنا كەسەدى. ول كەزدە يمانجۇسىپ اتامىز 68 جاستا عانا. بارلىق سانالى ءومىرى ات ۇستىنەن تۇسپەي, ەلى مەن جەرى ءۇشىن ءور
باسىن ەشكىمگە يمەگەن قايسار تۇلعا وسىلاي كوز جۇمادى.
كورنەكتى قايراتكەردىڭ ەسىمى ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كومبە استىندا جاتقان سوم التىنداي جارقىراپ شىعا كەلدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى باسىندا تولىق اقتالادى. اتاسىنىڭ ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن نەمەرەسى راۋشان كوشەنوۆانىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. 2012 جىلى ول تاراز قالاسىنان اتاسىنىڭ سۇيەگى جاتقان جەردى تابادى. ول ەرتەرەكتە شاحتانىڭ ورنى بولعان ەكەن. سول جەرگە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ادامداردى كومگەن.
راۋشان كوشەنوۆا دا – بىلىكتى عالىم, فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. اتاسى تۋرالى ۇلكەن كىتاپ جازعان. بىرنەشە ماقالالارى جارىق كورگەن. ءيمانجۇسىپتانۋدىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى.
بۇگىنگى تاڭدا اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانى جىبەك جولى
اۋىلىندا ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپ بار. اتالعان ءبىلىم ورداسىنا وعان باتىردىڭ ەسىمى 2002 جىلى بەرىلگەن. اتالعان وقۋ ورداسىندا دارابوز تۇلعا اتىندا شاعىن مۇراجاي جۇمىس ىستەيدى. وعان راۋشان نۇرحانقىزى جەتەكشىلىك ەتەدى.
– اكەم ماعان: «ءبىرىنشى, اتامنىڭ سۇيەگى جاتقان جەرىن انىقتا, ەكىنشى, سۋرەتىن تاۋىپ ال» دەپ امانات جۇكتەپ ەدى. ەكەۋى دە ورىندالدى. اتام اقتالعاننان بەرى سونى ەلگە تانىتۋ, مۇرالارىن جيناقتاپ كىتاپ شىعارۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ كەلەمىن. مەكتەپ مۇراجايى دا اشىلدى. مۇندا اتامنىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرى بار. ءوز قولىمەن بالاسى نۇرحانعا جاساعان ەرتوقىمى, اتىنىڭ جۇگەنى, جابۋى بار. ول كىسى جايىندا جازىلعان قانشاما دەرەكتەر جيناقتالدى. تۋعان-تۋىستارىنىڭ سۋرەتتەرى ساقتالدى. ەگەر قارجى تابىلىپ جاتسا, وسى مۋزەيدى ودان ءارى كوركەيتىپ, ەل اياعى ۇزىلمەيتىن ورتالىققا اينالدىرسام دەيمىن. ءبىزدىڭ اۋلەتىمىز دە قۋعىننان كوز اشپادى. اكەم اتامنان ون جاسىندا جەتىم قالادى. ودان كەيىن باس ساۋعالاپ وزبەكستانعا وتەدى. سول جاقتان ەلگە 1946 جىلى ورالادى. سودان اكەسىنىڭ تۋىستارىن ىزدەيدى. ايتەۋىر, ولاردى ىزدەپ تابادى. اكەسىنىڭ جازىقسىز ەكەنىن ايتىپ, جوعارىعا حات جازادى. سونىڭ بارلىعى مەندە ساقتاۋلى. ءيمانجۇسىپتىڭ قىزى كۇلاندا اجەمىز جاسى 102-گە كەلىپ, دۇنيەدەن وزدى. سولاردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الدىم. قانشاما كورنەكتى تۇلعالاردىڭ كومەگىن كوردىم. يدەيا كوپ. سونىڭ بارلىعىنا قارجى قولبايلاۋ بولىپ تۇر. اۋىلدىق ىرگەدە ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ زيراتى بار. سونى اكىمدىك قورشاپ بەرەمىز دەپ وتىر. ەندى ايتا بەرسە اتقارىلماق جۇمىس كوپ. سونىڭ بارلىعى دا – اتام ءۇشىن جاسالىپ جاتقان تاعىلىمدى ءىس, – دەيدى تەكتىنىڭ تۇياعى.
ايتپاقشى, الداعى 30 مامىردا دالانىڭ داڭقتى دارابوزىنا ارنالعان «كونگرەسس-حولل» سارايىندا «ۋا, اعايىن, مەن بولامىن قازاقتىڭ ءيمانجۇسىبى» اتتى ادەبي-سازدى كەش وتەدى.
ازامات ەسەنجول
