تاعزىم

دانالىق پەن دارالىق جولى

امبەباپ عالىم, اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ تۋعانىنا – 110 جىل

margulan2

اكادەميك الكەي مارعۇلان – قازاق حالقىنىڭ تاريحىن, ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن عىلىمي تۇرعىدا وتە تەرەڭ ءارى كەڭ اۋقىمدا زەرتتەگەن عۇلاما عالىم. تاريحي اقىل-وي پاراساتى ەرەن ەڭبەكقورلىعىمەن ۇشتاسقان عۇلاما عالىمنىڭ قازاقستان عىلىمىنىڭ كوپتەگەن سالالارىنىڭ, اتاپ ايتقاندا, قولا ءداۋىر مەن ورتا عاسىر ارحەولوگياسىن زەرتتەۋدىڭ, قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەر تاريحىنىڭ, ەتنوگرافياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولۋى ابدەن زاڭدى.

بيىل بەلگىلى عالىم, ۇلتتىق ارحەولوگيا مەكتەبiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى, ادەبيەتتانۋشى, ونەرتانۋشى, شىعىستانۋشى الكەي حاقانۇلى مارعۇلاننىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولدى. ونىڭ اسىل مۇرالارى جاس عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى ءۇشىن باعا جەتپەس دەرەك كوزى بولسا, مۋزەي ماماندارى ءۇشىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن قۇندى جادىگەرلەر قاتارىندا.

جالپى, ءا.مارعۇلاننىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى دەرەكتەردى جان-جاقتى جيناقتاۋ جۇمىستارى ارناۋلى ەكسپەديتسيالارعا قاتىسۋ كەزىندە باستالعان. سونداي ەكسپەديتسيالاردىڭ ءبىرى 1926-1927 جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا.فەرسماننىڭ, پروفەسسور س.رۋدەنكونىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستان مەن التاي جەرلەرىنە ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق باعىتتا ۇيىمداستىرىلعان ەدى. وسى ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا قاتىسقان الكەي حاقانۇلى ءا.بوكەيحانوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ, بiرلەسە قىزمەت اتقارادى. 1928 جىلدان قازاق حالقىنا قاتىستى ادەبي, مۇراعاتتىق ماتەريالدار جيناقتاۋمەن شۇعىلداندى.

1929 جىلى اباي شىعارمالارى تۋرالى ديپلومدىق جۇمىس قورعاپ‚ ورىس گەوگرافيا قوعامى مۇراعاتىنداعى اباي قولجازبالارى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگiزiندە دايەكتi تۇجىرىمدار جازدى. ول كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىنىڭ 5 تومدىق تولىق اكادەميالىق جيناعى جارىق كورگەنى, ارينە, بارشاعا ءمالىم. سونىمەن قاتار, پەداگوگيكا سالاسىنداعى فولكلور بويىنشا زەرتتەۋلەرىنىڭ دە ماڭىزى زور. تۇڭعىش رەت حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ قايتالانباس ۇلگى-نۇسقالارى شوعىرلانعان قازاق حالقىنىڭ اڭىزدارىن, ەرتەگىلەرىن, جىرلارىن ىرگەلى زەرتتەدى.

ونىڭ عىلىمي ىزدەنىس اۋماعى ورتالىق قازاقستانمەن, ونىڭ ىشىندە ۇلىتاۋ-جەزقازعان وڭىرمەن تىعىس بايلانىستى بولدى. جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيىندە الكەي مارعۇلانعا بايلانىستى بىرنەشە قۇندى جادىگەرلەر ساقتالعان. اتاپ ايتقاندا, عالىمنىڭ جەكە زاتتارى – شاپانى مەن جەلەگى, شابادانى مەن لۋپاسى, جازۋ قۇرالدارى مەن قۇجاتتارى, ەكسپەديتسيا جۇمىسى تۋرالى ەسەپتەردىڭ كوشىرمەلەرى, كىتاپتارى, حاتتارى, سونىمەن قاتار, الەكەڭنىڭ ءوز قولىمەن مۋزەيگە تارتۋ ەتكەن ۇلىتاۋ جەرىنەن تابىلعان تاس ءمۇسىن, تاستاعى تاڭبا مەن قۇلپىتاس بار. وتىز جىلعا جۋىق جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە تابىلعان زاتتاي ايعاقتار كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋلى.

اكادەميكتىڭ ۇلىتاۋ-جەزقازعان وڭىرىنە ساپارلارى تۋرالى ەستەلىكتەر 1943 جىلعى شىققان «زا مەد» گازەتىنەن تابىلدى.

ونىڭ ۇلىتاۋ-جەزقازعان وڭىرىنە العاشقى ساپارى 1943 جىلى قىركۇيەك ايىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالى ۇيىمداستىرعان 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىسى ا.يمانوۆ تۋرالى ماتەريال جيناۋعا شىققان ەكسپەديتسيانىڭ وڭتۇستىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى رەتىندە باستالدى. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى بايقوڭىردا, قاراجار ۇرىسى بولعان جەر –«تالاپ» كولحوزى اۋماعىندا, ۇلىتاۋدا بولىپ, ۇلت ازاتتىعى كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارمەن كەزدەسىپ, وسى ۋاقيعاعا قاتىستى ولەڭ-جىر, ەستەلىكتەر مەن قارۋ-جاراق ۇلگىلەرىن جيناپ قايتتى. وسى ساپار بارىسىندا الكەي مارعۇلان ۇلىتاۋ جەرىندە العاشقى ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, ۇلىتاۋ تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى – اقمەشىت اۋليەدەن ەسكى قورعان تابادى. «ەسكەرتكىش جانىندا باقسىلىق ءدىني-نانىمنىڭ بەلگىلەرى بايلانعان اقتىق جانە ات قۇيرىعىنىڭ ۇزىكتەرىنىڭ تابىلۋىنا قاراعاندا, بۇل وبا دەشتى-قىپشاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ كەزەڭىندە, ياعني, ب.ز. ح عاسىرىندا دۇنيەگە كەلۋى مۇمكىن» دەپ جازادى ءا.مارعۇلان.

1946 جىلدان باستاپ ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيانىڭ باسشىسى رەتىندە عالىمنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى كونە  مادەني ەسكەرتكىشتەرگە باي بولا تۇرا, ءالى جەتە زەرتتەلمەگەن وسى ءوڭىر تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى.

بۇل ولكەدەگى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلگەن العاشقى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر سارىسۋ وزەنى بويىنان باس­تالدى. قۇرىپ كەتۋگە ءسال قالعان كوشپەلى-وتىرىقشى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى – ەسكى  قالالاردىڭ قيراعان ورىندارى, قىستاقتار سىلەمى, قورعاندار, سۋارۋ جۇيەلەرى, ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىلەرى سارىسۋ وزەنىنىڭ كەڭگىر جانە جەزدى ساعالارىندا مول شوعىرلانعان بولىپ شىقتى.

عالىمنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە كونە سۋارۋ جۇيەسى –قايىپ توعانىندا شىعىردىڭ ورنى مەن ۇزىندىعى – 4-5 كم, تەرەڭدىگى 2-2,5 م ارىق تابىلدى. بۇل ارىق دەشتى-قىپشاق دالاسىندا ب.ز. حI عاسىردان بەلگىلى بولعان «قوناق تارىنى» ەگۋ كەزىندە قولدانىلۋى مۇمكىن. قىپشاقتاردىڭ جەر وڭدەۋ كاسىبى تۋرالى حI-XIV عاسىرداعى ورىس  جىلنامالارى مەن اراب دەرەككوزدەرىندە اتاپ كورسەتىلگەن. ەجەلگى سۋارۋ جۇيەلەرى كەڭگىر مەن جەزدى وزەندەرىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىندە, جوشى, كەلىنتام, اياققامىر مازارلارى ماڭىندا دا انىقتالدى. اتالعان ەكسپەديتسيا بارىسىندا ۇلىتاۋ وڭىرىندە كوپتەگەن ەسكى قالا جۇرتىنىڭ ورىندارى تابىلدى. بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ سيپاتتامالارى XVIII-XIX عاسىر ارالىعىنداعى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىندا كەزدەسەدى.

1776 جىلى كاپيتان نيكولاي رىچكوۆ ۇلىتاۋدا بولىپ, سارىسۋ مەن بولعان انا اتتى قالا ورىندارى تۋرالى جازعان. «وكىنىشكە وراي – دەپ جازادى الكەي حاقانۇلى, – جۇبان انانىڭ ورنىن ىزدەستىرۋ ەش ناتيجە بەرمەدى. بۇل جەردەن تەك ءۇش بەكىنىس قالدىقتارى تابىلدى. ءبىز وسى اتتاس مازاردى كەڭگىر وزەنى ەمەس, سارىسۋ وزەنىنىڭ ورتا ساعاسىندا, جەزقازعان تەمىرجولىنىڭ №89 رازەزىنە جاقىن جەردەن كەزدەستىردىك. قالا ورنى اتىمەن جوق, تەك بىرنەشە سۋارۋ جۇيەلەرىنىڭ ورىندارى مەن تاس قورعاندار تابىلدى».

ءا.مارعۇلاننىڭ 1947 جىلعى ءۇشىنشى ساپارى كەزىندە ۇلىتاۋ جانە ارعاناتى تاۋلارى بەتكەيلەرىندە كونە تاس مۇسىندەر ءجىتى زەرتتەلدى. «بەس وبا», «ءۇش وبا», «مۇرتتى وبا»دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىشتەر ۇلىتاۋ وڭىرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. زەرتتەۋ كەزىندە «مۇرتتى وبالاردا» كومىردىڭ, اعاشتىڭ كۇلدەرى تابىلدى, ياعني, بۇل ورىندار «قۇرباندىققا شالۋ» عۇرپىن جاساۋ ءۇشىن قولدانىلعان دەپ پايىمدايدى الكەي حاقانۇلى.

قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ جوعارعى ساعاسىندا ورنالاسقان قورعاننان قىش ىدىستار جانە قارت ادامنىڭ قيسايتىپ جەرلەنگەن باس سۇيەگى تابىلدى. «بۇل باس سۇيەكتىڭ تابىلۋى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. اتاقتى ارحەولوگتار گەيكەل مەن بەرنشتامنىڭ تالاس وزەنى بويىنداعى كەڭكول قورىمىنان تاپقان باس سۇيەك سەكىلدى, بۇل جادىگەر عۇن زامانىنا سايكەس كەلۋى مۇمكىن» دەپ بولجام جاسايدى ءا.مارعۇلان.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا ۇلىتاۋ ماڭىنان سول جىلى ونعا جۋىق تاس ءمۇسىن تابىلادى. بۇل مۇسىندەردىڭ تورتەۋى – سۇر گرانيتتەن, ال قالعاندارى قىزىل قۇمداۋىتتان قاشاپ جاسالعان. اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ بولجامى بويىنشا, قىزعىلت قۇمداۋىت ۇلىتاۋ تاۋلارىندا كەزدەسپەيدى, ياعني, باسقا جاقتان اكەلىنۋى مۇمكىن. گرانيتتەن جاسالعان مۇسىندەردىڭ بەت-بەينەسى انىق ەمەس. كەرىسىنشە, قۇمداۋىتتان قاشالعان مۇسىندەر ساپالى شىققان. دەمەك, ەرتەدەگى مۇسىنشىلەر تاستى قولدانۋ تاسىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن.

عالىم وسى زەرتتەۋلەرىندە ۇلىتاۋ-كەڭگىر تاس مۇسىندەرىنىڭ اراسىندا ادامنىڭ عانا ەمەس, بۇركىت قۇستىڭ دا بەينەسى كەزدەسەتىنىن ايتادى. دومباۋىل مازارى مەن قاراكەڭگىر جانە سارىكەڭگىر وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى شوقىلارداعى 60-80 سم بولاتىن ەكى گرانيت تاسقا بۇركىتتىڭ تۇرپاتى مەن تابيعي قيمىل-قارەكەتى شىنايى بەينەلەنگەن. جالپى, قازاقستاندا «بۇركىت» تاستار سيرەك كەزدەسەدى. بۇل ورتالىق قازاقستاندى مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالاردىڭ توتەمدىك سەنىمىنىڭ ايعاعى بولىپ تابىلادى.

ەكسپەديتسيا اياسىندا ورتالىق قازاقستان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىن ايعاقتايتىن تاس بەتىنە سالىنعان سۋرەتتەر – پەتروگليفتەر العاش رەت عىلىمي اينالىسقا ءتۇستى. وسى جىلدارى جۇرگىزىلگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا كونە سارىارقا تاريحىنىڭ كوپتەگەن بەتتەرى جاڭادان جازىلدى. بۇل بەتتەر ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ ەلەۋلى مادەنيەت ورتالىعى بولعاندىعىن, وندا ونداعان قالالار ورناپ, مىڭداعان ونەر يەلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ, ەڭبەك ەتكەندىگىن, ولاردىڭ ادامزات مادەنيەتىنە ۇيالماي ۇسىنارلىق اسا باعالى ماتەريالدىق جانە رۋحاني بايلىقتار جاساعانىن باياندايدى.

قارقىندى زەرتتەۋلەر الكەي مارعۇلاننىڭ 1972 جىلى ۇلىتاۋ-جەزقازعان وڭىرىنە سوڭعى ساپارى كەزىندە  بارىنشا ىسكە استى. ۇلىتاۋدىڭ ەدىگە تاۋىنىڭ بەتكەيىندەگى امانگەلدى اتىنداعى كەڭشاردان وڭتۇستىككە قاراي 18 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ايباس-داراسى كەشەنىندە قولا زاماننىڭ ءتورت قورعانى تابىلدى. قورعانداردان قىرىققا جۋىق قىش ىدىس, قولدان جاسالعان بۇيىمدار, جانۋارلار سۇيەكتەرى تابىلدى. ەڭ قۇندى جادىگەر – سالماعى 200 گرامم التىن بىلەزىك. بەت جاعى اشەكەيلەنگەن بۇل بىلەزىك قۇرامىندا 86% التىن, 13% كۇمىس, 1% مىس بار ەدى.

ايباس-داراسى كەشەنى ۇلىتاۋ دالاسىندا قولا زامانننىڭ سوڭعى كەزەڭى–بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ باتىس شەكاراسىنا دالمە-ءدال كەلەدى.

عۇلاما عالىمنىڭ اۋقىمدى دا ناتيجەلى ىزدەنىستەرى بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋمەن بايلانىستى بولدى. بۇل – ايگىلى اندرون جانە قاراسۋىق مادەنيەتىنەن وقشاۋ ەمەس, سولارمەن ساباقتاس, تاعدىرلاس, ساقتار مادەنيەتىنىڭ اراسىندا دانەكەرلىك ءرول اتقارعان مادەنيەت. بەعازى-ءداندىباي ىسپەتتەس قولا ءداۋىرىنىڭ باي مادەني مۇراسىنىڭ ورتالىق قازاقستاننان تابىلۋىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك عىلىمدا ۇلكەن ماڭىزى بولدى. ويتكەنى, بۇعان دەيىن الەمدىك ارحەولوگيا وركەنيەتىن تەك جەرورتا تەڭىزى ماڭىنان عانا ىزدەپ, جەر شارىنىڭ باسقا قۇرلىقتارىنىڭ مادەني سالاۋاتتارى جەرورتاتەڭىزدىك مادەنيەتتىڭ قيىر شەتى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان ەدى. ال, الكەي مارعۇلان مىس پەن جەزگە نەگىزدەلگەن وركەنيەت كەندى ايماقتارعا شوعىرلانعانىن جانە بۇل اۋداندار قولا مادەنيەتىنىڭ پروۆينتسياسى ەمەس, كىندىگى, ورتالىعى ەكەنىن ايعاقتادى. عالىمنىڭ 1979 جىلى باسپادان شىققان «ورتالىق قازاقستاننىڭ بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى» اتتى ەڭبەگىندە كەڭىنەن سيپاتتاعان. بۇل ىرگەلى ەڭبەكتە قولا داۋىرىنەن ەتنو-مادەني تۋراسىندا دالەل كەلتىرىپ, تۇتاستىقتارىنىڭ دامۋ پروتسەستەرى ەگجەي-تەگجەيلى تالدانعان. ۇلىتاۋ-جەزقازعان جەرىنىڭ ايباس-داراسى كەشەنىمەن قاتار ميلىقۇدىق, سورقۇدىق, ايناكول, كرەستو-تسەنتر, زلاتوۋست, پەترو قونىستارىنداعى ەجەلگى كەن ورىندارىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ قورىتىندىلارى دا وسى كىتاپتا مازمۇندالعان. اتالعان ەڭبەكتە جەزقازعان كەن بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ گەولوگيا-مينەرالوگيا مۋزەيىندە ساقتالعان جانە جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەي قورىنداعى قولا زاماننىڭ كەن وندىرىسىندە قولدانىلعان ەڭبەك قۇرالدارى جانە زاتتاي ايعاقتاردىڭ سۋرەتتەرى كورسەتىلگەن.

گەولوگيا-مينەرالوگيا مۋزەيىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان 1972 جىلى 28 ماۋسىمدا بولعان ەكەن. وسى  جىلى الەكەڭ العاش رەت قانىش ساتباەۆ اتىنداعى جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ تاريحي-وندىرىستىك مۇراجايىندا بولىپ, ونىڭ العاشقى ديرەكتورى, بەلگىلى ولكەتانۋشى سۇتەمگەن بۇكىروۆپەن تانىسادى. جىل وتە كەلە بۇل تانىستىق اكادەميكتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ۋاقىتىنا دەيىن سوزىلعان ۇزاق شىعارماشىلىق بايلانىسقا ۇشتاستى. وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ وسى مۋزەيگە عالىم اعامىز ۇلىتاۋدىڭ ارعاناتى تاۋىنان تابىلعان «ادام» تاس ءمۇسىنىن, قۇلاننىڭ بەينەسى بار تاستاعى تاڭبانى جانە قۇلپىتاستى قۇندى جادىگەر رەتىندە تارتۋ ەتكەنى ءمالىم.

الەكەڭە بايلانىستى جەزقازعان مۇراجايىنا جيناقتالعان قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى – ول كىسىنىڭ سۇتەمگەن بۇكىروۆكە 1972-1976 جىلدارى جازعان حاتتارى.

جوعارىدا اتاپ وتىلگەن «بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتى جازۋ ۇستىندە ءا.مارعۇلان س.بۇكىروۆتەن كىتاپقا قاجەتتى مالىمەتتەردى الىپ وتىرعان.

وعان 1974 جىلى 30 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا الكەي حاقانۇلى كىشكەنە ءمۇسىن تاستىڭ نەگاتيۆىن بەرىپ جىبەرۋىن وتىنە كەلە: «ۇلىتاۋدىڭ ەدىگە شىڭىنىڭ باسىندا تۇرعان ەدىگە وباسىن قازىپ كورسەك جاقسى بولار ەدى. وندا سامارقانداعى تەمىردىڭ جازۋلارى سياقتى كوپ جازۋلار جاتۋ كەرەك. ازىرشە كۇش-قۋات بار كەزىندە ىستەلسە دۇرىس بولار ەدى» دەيدى.

قازىرگى تاڭدا زەرتتەۋشى ماماندار اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ سالىپ كەتكەن سارا دا دارا جولىمەن تىلسىم تاريحىمىزدىڭ جۇمباق سىرلارىن شەشۋگە ات سالىسۋدا. ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ايانباي تەر توككەن ءاربىر تۇلعا ماداقتاۋعا, دارىپتەۋگە لايىق. مۇنى ەلىن سۇيگەن پاتريوت, حالقىنىڭ ءبىرتۋار ادال ۇلدارىنىڭ ءبىرى ءا.مارعۇلانعا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

 

 

عاليا اقپانبەكوۆا,

قر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

شولپان تولەگەنقىزى,

جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيىنىڭ ادىسكەرى

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button