دارحان قىدىءرالى, تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى: تۇركى الەمىندە تاريحشىلار قاۋىمداستىعىن قۇراتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى
ەجەلگى تاريحىمىزعا دەندەپ بارۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىن, يسلام ءداۋىرىن مەڭگەرۋ ءۇشىن اراب-پارسى تىلدەرىن, ال جاڭا زامان تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن دە اعىلشىن-فرانتسۋز تىلدەرىن ءبىلۋ قاجەت. اۋدارمادا قاتە نەمەسە بۇرمالانعان تۇستار بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان, كاسىبي تاريحشىنىڭ تۇپنۇسقانى پايدالانعانى ابزال.
– تۇركى كەڭەسى ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ۇلكەن ءبىر ساياسي قۇرىلىم رەتىندە 
ىقپالدى كۇشكە اينالۋى ءۇشىن قازىرگى تاڭدا تۋىسقان ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا ءتيىستى دەڭگەيدە قول جەتكىزىلدى دەپ ساناۋعا بولا ما؟
– ماعجان اقىندى جاقسى كورەمىن. جاسىنداي جارقىلداعان, تىنىسى كەڭ, تۇتاس تۇركىنىڭ تاعدىرىن جىرلاعان, ولەڭى ءورشىل ورەلى اقىننىڭ «اقساق تەمىردىڭ ءسوزى» اتتى ولەڭىن بىلەسىز, سوندا «جەر ءتاڭىرىسى تەمىرمىن» دەگەن وتتى جولدار بار. ول ايگىلى ءامىر تەمىردىڭ مونولوگى رەتىندە ايتىلادى. ءتۇپ-تۇقيانى مەن تامىر-تاريحىن جەتىك بىلگەن اقيىق اقىن بۇل جەردە اششى ءبىر اقيقاتتى مەڭزەپ وتىر. تاريحقا ۇڭىلسەك, ءاربىرى ءوزىن «تاڭىرىگە» نەمەسە «ءتاڭىرىنىڭ تۇقىمىنا» بالاعان تۇركىلەردىڭ ەرىكتى تۇردە باستارىنىڭ ءبىر قازاندا قوسىلا قويماعانىن كورەمىز. تارپاڭ مىنگەن تاس-ءتۇيىن تۇركىنى تۇقىرتۋعا تەك تۇركىنىڭ عانا شاماسى جەتكەندىكتەن, كوبىنە ولار جاھان پاتشالىعىن ءوزارا بولىسە الماعان. سوندىقتان, ءبىر قاعاننىڭ كۇشىمەن باس بىرىكتىرگەندە دۇنيەنى تىتىرەتكەن جاۋجۇرەك ۇلىس ارتىنشا الاۋىزدىققا ۇشىراپ وتىرعان. مۇنى استانا تورىنە اكەلىپ ورناتىلعان كۇلتەگىن ۇستىنىنداعى جازۋلاردان دا جاقسى اڭعارامىز. مۇنى سالجۇق پەن عازنەلى, التىن وردا مەن تەمىر, تەمىر مەن وسمانلى سياقتى الپاۋىتتار اراسىنداعى ارپالىستاردان دا جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى, الىسقا بارماي-اق, قازاق ۇلىسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى وسى بولىنۋدەن باستاۋ العانى بارشاعا بەلگىلى. سوندىقتان, ءوزىڭىز ايتقانداي, ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تۇركى كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋىن تاريحي وقيعا رەتىندە باعالاۋعا ابدەن بولادى. ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن قۇرىلعان بۇل ىرگەلى ۇيىم – تۇپتەپ كەلگەندە, تۇركى تاريحىندا تەرەزەسى تەڭ تۇردە قۇرىلعان تۇڭعىش ۇيىم. تاريحتاعى تۇركى وداقتارىنىڭ ءبىر ۇكىمداردىڭ باس بىرىكتىرۋىمەن نەمەسە باسقىنشىلىعىمەن قۇرىلعانىن جوعارىدا اتاپ وتتىك, سوندىقتان بۇل ۇيىمدى العاشقى ەرىكتى, سانالى وداق دەپ تە اتاۋعا بولاتىن سياقتى. ارينە, جاڭا قۇرىلعان ۇيىم ءالى ساياسي قۇرىلىم رەتىندە ىقپالدى كۇشكە اينالا قويعان جوق. بۇعان ۋاقىت كەرەك شىعار. دەگەنمەن, تۇركى كەڭەسىنىڭ جانە ونىڭ تۇراقتى حاتشىلىعىنىڭ دەربەس قۇرىلىم رەتىندە قۇرىلۋىنىڭ ءوزى كوپ جايتتى اڭعارتادى. سوندىقتان, بۇل وقيعانى تۋىسقان ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ بيىك بەلەسى دەپ اتاۋعا بولادى.
– تۇركى كەڭەسىنىڭ ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعانىن قاپەرگە سالدىڭىز. ايتىڭىزشى, ەندەشە, كەڭەستىڭ استانادا نەمەسە انكارادا ەمەس, ناحچىۆاندا قۇرۋىنىڭ نەندەي ءبىر ءمانى بار ما؟
– ءبىر جايت ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. مۇستافا شوقاي 1933 جىلى ازەربايجاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە بايلانىستى «ياش تۇركىستاندا» ءبىر ماقالا جاريالاعان ەكەن. تۇتاس تۇركىنىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن تۇعىرلى تۇلعا ماقالاسىندا: «ءبىز نەگىزىندە ۇلكەن كۇشكە يەمىز. بۇل كۇش تەك قۇر ءسوز ەمەس, ءىس بىرلىگىنە اينالۋى كەرەك. سوندىقتان ءوز ءىس-ارەكەتتەرىمىزدىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىستىعىن انىقتاۋ ءۇشىن دە كەڭەس تۇرىندە جىلىنا ءبىر رەت باس قوسىپ تۇرۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ باس قوسۋىمىزعا ەڭ قولايلى كۇن ازەربايجاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى بولۋى مۇمكىن» دەگەن ماعىنادا جازىپتى. شوقتىعى بيىك شوقايدىڭ ارمانى شىندىققا اينالدى. ارينە, ونىڭ بۇل سوزدەرىمەن تۇركى كەڭەسىنىڭ ازەربايجاندا قۇرىلۋى اراسىندا قانداي دا ءبىر بايلانىس ىزدەۋ بالكىم بەكەرشىلدىك بولار, دەگەنمەن بۇل دا ءبىر ساباقتاستىقتى, ومىرشەڭ مۇراتتى كورسەتەدى. سۇراعىڭىزدىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن, قازىر تۇركى دۇنيەسىندە جەتەكشى مەملەكەتتەر – قازاقستان مەن تۇركيا. قازاقستان – ماعجان ايتقانداي, «قارا شاڭىراق» ءارى دامىعان ەكونوميكاسىمەن, الەۋەتتى قۋاتىمەن, ساياسي تۇراقتىلىعىمەن ايماقتاعى جەتەكشى ەل, ال تاريحىندا بودان قامىتىن كيمەگەن, ىرگەلى يمپەريانىڭ بۇگىنگى جۇرناعى تۇركيا بولسا, باتىستاعى تۇركىلەر ءۇشىن تۇعىرلى مەملەكەت. سوندىقتان تۇركى كەڭەسىنىڭ وسى ەكى ەلدە ەمەس, ءتىپتى ازەربايجاننىڭ استاناسى باكۋدە دە ەمەس, بەيتاراپ جەردە قۇرىلۋىنىڭ دا بالكىم, ءبىر ماعىناسى بولار. بىزدىڭشە, ناحچىۆاننىڭ تاڭداپ الىنۋى بەكەر ەمەس. ءوزىڭىز بىلەسىز, ازەربايجان – شىعىس پەن باتىس تۇركىلەرىن جالعاپ تۇرعان التىن ارقاۋ ىسپەتتى. ال ناحچىۆان – ازەربايجاننىڭ ۇلتتىق كوسەمى حەيدار اليەۆتىڭ تۋعان جەرى. ءوزىڭىز بىلەسىز, حەيدار اليەۆ تە, ودان بۇرىنعى ءابىلفايىز ەلشىبەي دە تۇرىكشىل تۇلعالار. جالپى, ازەربايجان – تۇرىكشىلدىكتىڭ تۇپكى وتانىنىڭ ءبىرى. ءتىپتى, تۇركياعا تۇرىكشىلدىكتى الىپ بارعان دا ازەريلەر مەن تاتارلار. تۇران فاميلياسىن العاش قولدانعان دا اليبەي حۇسەيىنزادە دەگەن ازەربايجاندىق ويشىل بولعان. ازەربايجاننان احمەت اعاوعلۋ, مەحمەت ەمين راسۋلزادە, اليماردان توپچىباشەۆ سىندى تۇرىكشىل تۇلعالار شىققان. تۇركولوگتاردىڭ العاشقى جيىنى دا سوندا وتكەن, تۇركولوگيا ءىلىمى دە ازەربايجاندا جاقسى دامىعان. بالكىم, بۇلاردىڭ دا ءبىر سەپتىگى تيگەن شىعار. دەگەنمەن, بۇل تاريحي جيىننىڭ ناحچىۆاندا ءوتۋى جانە وندا تۇركى كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋى ەلباسىنىڭ باستاماسى ەكەنى بۇگىندە بارشاعا بەلگىلى. جالپى, تۇركى كەڭەسى 2009 جىلى ناحچىۆاندا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ سامميتىندە دۇنيەگە كەلگەنىمەن, ونىڭ باستاۋى ارىرەكتە جاتىر. قالاساڭىز, كەيىنگە ازىراق شەگىنىس جاسايىق. وزىڭىزگە ءمالىم, تۇركى ەلدەرىنىڭ مەملەكەت باسشىلارى 1992 جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە باس قوسىپ, جيىن وتكىزىپ كەلدى. سول العاشقى 1992 جىلعى ءسامميتتىڭ وزىندە تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعۇت ءوزال تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وداعىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس كوتەرگەن ەكەن. مۇنى ءبىز ەلباسىمىزدىڭ «عاسىرلار توعىسىندا» دەگەن كىتابى ارقىلى دا جاقسى بىلەمىز. ول كەز تەگى ءبىر تامىرلاس ەلدەر ەندى عانا ەگەمەندىك الىپ, ەس جيىپ, ەتەك جاۋىپ جاتقان تۇس بولعاندىقتان, مۇنداي وتكىر ۇسىنىس قاز تۇرىپ, قالىپتاسۋ جولىنا تۇسكەن, الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءالى تانىلىپ ۇلگەرمەگەن جاس مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىنە تۇساۋ بولۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان ەلباسى تۇركى جۇرتىنا تۇپكىلىكتى تۇتاسۋ جولىن ەمەس, نەگىزىنەن, ەكونوميكالىق ينتەگراتسياعا نەگىزدەلگەن تاۋەلسىز ەلدەردىڭ تەرەزەسى تەڭ دوستىعىن ۇسىندى. مۇنى تۇرعىت ءوزال دا تەز ءتۇسىندى. سودان كەيىن جىل سايىن تۇركىتىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ جاتتى. قازاقستان ونىڭ بارلىعىنا ەڭ جوعارى دەڭگەيدە قاتىسىپ كەلدى. ال تەگى ءبىر مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىنە 15 جىل تولعان 2006 جىلى انتاليادا وتكەن سامميتتە ەلباسى بۇدان بىلاي سوزدەن ناقتى ىسكە كوشۋ قاجەتتىگىن ايتىپ, تۇركى كەڭەسىن, ونىڭ تۇراقتى حاتشىلىعىن جانە اقساقالدار كەڭەسىن قۇرۋدى ۇسىندى. ەلباسىنىڭ بۇل ۇسىنىسى ناحچىۆاندا جۇزەگە استى.
– اسىلىندا, مىندەتتى كوتەرە الاتىننىڭ يىعىنا ارتادى. ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولدىڭىزدار. پرەزيدەنت ەل مۇددەسىنە قاتىستى نەندەي ناقتى تاپسىرما جۇكتەدى؟
– وسى ۇيىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءارى تۇركى الەمىنىڭ بۇگىنگى جەتەكشىسى رەتىندە ەلباسى ناقتى تاپسىرمالار بەردى. بىشكەكتە وتەتىن الداعى سامميتكە بايلانىستى كەڭەستىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى تۋرالى ەسەپتى تىڭدادى, سوسىن تۇركى الەمىندەگى ىنتىماقتاستىق پەن ۇيىمنىڭ باسىم باعىتتارىنا توقتالدى.
– ۇيىمنىڭ باسىم باعىتتارى قانداي؟ الۋان ءتىلدى, الۋان سىرلى ءۇندى ەلى, ءۇندىستان مەملەكەتىنىڭ داڭقىن ءۇندىنىڭ مادەنيەتى مىڭجىلدىقتاردان بەرى تۇتاستىرىپ كەلەدى. وعان قاراعاندا, ءتىلىمىزدىڭ ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتپىز. ايتىڭىزشى, ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىزدى, باۋىرلاس حالىقتى ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي ۇستاپ تۇراتىن تاريحىمىز بولا ما, الدە ءتىلىمىز بە, الدە ىنتىماق بىرلىكتى ۇرانداتىپ وتىرعان ساياسات بولا ما؟
– تۇركى الەمىندەگى ينتەگراتسيا ەڭ اۋەلى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن. ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامۋى, ەلدەرىمىزدىڭ الەۋەتىنىڭ ارتۋى ينتەگراتسيانىڭ ومىرشەڭ بولۋىنا دا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان, ەلدەرىمىز اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستار مەيلىنشە ارتا ءتۇسۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ تاريحي تامىرلاستىعىمىز ءوزارا بايلانىستارىمىزدىڭ تەرەڭ دامۋى-نا سەرپىن بەرەدى. ورتاق تاريحي سانا مەن ورتاق مادەني بايلانىستار ەتەنە تۋىس ەلدەردى جاقىنداستىرا تۇسەدى. ماسەلەن, تاياۋدا استانادا «استانا ارقاۋى» دەگەن ءداستۇرلى فەس-تيۆال ءوتتى. ۇيىمداستىرۋشىلارىن قۇتتىقتايمىن, جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. تۇركى الەمىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن انشىلەر مەن بيشىلەر, كۇيشىلەر مەن تەرمەشىلەر ءداستۇرلى مۋزىكامىز ارقىلى ءبىزدىڭ سونشاما جاقىن ەكەنىمىزدى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ بەردى. ارينە, تامىرى ءبىر تۋىستىعىمىزدى ايقىندايتىن ءتىل دە ماڭىزدى. تۇركى الەمىندەگى تىلدىك جاقىنداستىقتى زەرتتەۋ جانە ورتاق تەرميندەرگە بايلانىستى پرينتسيپتەردى ايقىنداۋ ءۇشىن كەڭەس جانىنان تەرمينولوگيالىق كوميسسيا قۇرىلۋ ۇستىندە. وعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەڭ تانىمال تەرمينولوگ عالىمدارى ەنۋدە. مىنە, وسىنداي شارالار تۇركى الەمىن جاقىنداستىرادى. سوندىقتان, تۇركى كەڭەسى دە وسى باعىتتاردى باسىمدىق رەتىندە قاراستىرادى.
– بىلتىر العاشقى سامميت الماتىدا ءوتتى. بيىل قىركۇيەك ايىندا بىشكەكتە وتەتىن تۇركى كەڭەسىنىڭ ءىى ءسامميتى «ءبىلىم, عىلىم جانە مادەنيەت سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق» تاقىرىبىنا ارنالماق. مۇندا بۇرىنعى-سوڭعى تۇركى الەمىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ايرىقشا نەندەي ماسەلەگە نازار اۋدارىلماقشى؟
– ءوزىڭىز ايتقانداي, بيىلعى سامميت ءبىلىم جانە مادەنيەت سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق تاقىرىپتارىنا ارنالادى. ءبىلىم مەن مادەنيەت – تەگى ءبىر تۋىس ەلدەردى ءبىر-بىرىنە ەتەنە جاقىنداستىرا تۇسەتىن سالالار. ءبىلىم ارقىلى, سونىڭ ىشىندە تاريح پەن ادەبيەت عىلىمىن ورتاق يگەرۋ ارقىلى ءبىز جالپى جادىنى جاڭعىرتامىز, ورتاق تاريحي ساناعا قول جەتكىزەمىز. تەرەڭ تاريحي سانا – ماقتانىش سەزىمىن ورنىقتىرادى, وزىڭە دەگەن سەنىمدى ارتتىرادى. بۇل دا تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋگە قىزمەت ەتەدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز دە بايتاق ادەبيەت. تۇركى ادەبيەتىندەگى ورتاق تۇلعالاردىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ ورتاق ماقتانىشتارىمىز. ورتاق ادەبيەت ارقىلى قازاق قاشقاريمەن, تۇركىمەن توقتاعۇلمەن, تۇرىك توقايمەن, ازەربايجان ابايمەن ماقتانا الاتىن بولادى, نيزامي, فيزۋلي, ناۋاي بارشامىزدىڭ ورتاق اقىنىمىزعا اينالادى. ءبىزدىڭ جىراۋلارىمىز دا تۇركى جۇرتىندا تۇگەل وقىلادى. بۇل – ۇلكەن بايلىق, سارقىلماس قازىنا. ونىڭ ۇستىنە, ادەبيەتتە حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگى, مۇڭ-مۇقتاجى, ارمان-تىلەگى, وتكەن جولى تولىق كورىنەدى. ادەبيەت پەن تاريح ارقىلى ءبىز تامىرلاس قانا ەمەس, تاعدىرلاس ەكەنىمىزدى ايقىن اڭعارامىز. ارينە, بۇل جۇمىستاردىڭ ۇرانشىل سيپاتتا ەمەس, تازا عىلىمي بولعانى ابزال. سوندىقتان, تۇركولوگيا عىلىمىن دامىتقان ءجون. بۇل رەتتە وسى القالى جيىندا استاناداعى تۇركى اكادەميا-سىنا حالىقارالىق دارەجە بەرىلەدى دەپ كۇتىلۋدە. ول باعىتتا ءتيىستى جۇمىستار اتقارىلۋدا. بىزدىڭشە, ءسامميتتىڭ باستى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى وسى بولار ەدى. ىستىقكول فورۋمىن تۇراقتى تۇردە وتكىزۋ جانە تۇركى ەلدەرى جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىستار دا ماڭىزدى. سونىمەن قاتار, سامميتتە تۇركسوي مەن تۇركى اكادەمياسىنىڭ جۇمىستارىنا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا تۇركى مادەني مۇرا قورى قۇرىلۋى مۇمكىن. ارينە, بۇلاردىڭ بارلىعى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ورتاق شەشىمىمەن جۇزەگە اساتىن شارالار.
– بۇگىندە حالىقارالىق ىرگەلى عىلىمي ورتالىق رەتىندە بەدەلگە يە بولىپ كەلە جاتقان تۇركى اكادەمياسىنىڭ جۇمىسى تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءوزىڭىز بىلەسىز, تۇركى اكادەمياسى 2010 جىلى قۇرىلدى, وعان تۇركى الەمىنە تانىمال تۇركولوگ, بەلگىلى عالىم, پروفەسسور شاكىر يبراەۆ جەتەكشىلىك ەتىپ وتىر. تۇركى اكادەمياسىنىڭ استانادا قۇرىلۋى – قازاقستاننىڭ تۇركى الەمىندەگى جەتەكشى ءرولىن بەكەمدەي تۇسۋگە باعىتتالعان كورەگەن شەشىم. بۇدان بۇرىن شىعىستانۋدىڭ ورتالىعى تاشكەنت, تۇركولوگيانىڭ ورتالىعى باكۋ بولىپ كەلسە, اكادەميانىڭ اشىلۋىمەن بىرگە بۇل سالالار استاناعا بەت تۇزەدى. بايقاۋىمشا, اكادەميا ءالى حالىقارالىق ستاتۋس الماعانىنا قاراماستان قىرۋار شارۋالار اتقارۋدا. كوپتەگەن اۋقىمدى حالىقارالىق جوبالار جاساپ, ىرگەلى ەڭبەكتەر شىعارۋدا. كىتاپحانا قورىن كەڭەيتە تۇسۋدە. بۇل – ىرگەسى جاڭا قالانعان قۇرىلىم ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك. بىزدىڭشە, ىنتىماقتاستىق باياندى بولۋى ءۇشىن ونىڭ عىلىمي نەگىزدەرى دە مىقتى بولعانى ابزال. اكادەميا ناقتى تازا تۇركولوگيا عىلىمىن جاساۋمەن بىرگە, تۇركى الەمىنىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن ارتتىراتىن جۇمىستار دا اتقاراتىن شىعار دەپ ويلايمىن. مىسالى, تاياۋ بولاشاقتا ورتالىق ازيادا سۋ ماسەلەسى شەشىمى قيىن كۇردەلى كۇرمەۋگە اينالۋى مۇمكىن. سول سياقتى شەكارا, ميگراتسيا, دەموگرافيا, ەكولوگيا, ەكسترەميزم, تەرروريزم سياقتى كوپتەگەن جايتتار تۇركى جۇرتىنىڭ دوستىعىنا سىنا بولىپ قادالاتىن ورتاق سىنعا اينالۋى كادىك. مىنە, اكادەميا ءبىر جاعىنان, بۇگىنگى جانە بولاشاقتاعى وسىنداي ماسەلەلەرگە دە شەشىم ىزدەيدى دەپ ويلايمىن. مۇنداي ساليقالى جايتتارعا عىلىمي نەگىزى بەكەم شەشىمدەر داۋا بولعان بولار ەدى. ارينە, مۇنىڭ بارلىعى اكادەميا حالىقارالىق ستاتۋس العاننان كەيىن اتقارىلاتىن شارالار رەتىندە جوسپاردا بار شىعار دەپ ويلايمىن.
– باۋىرلاس ەلدەردىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن انىقتاۋ زەرتتەۋ جانە دامىتۋ, جالپى, تۇركى الەمىندەگى مادەني قاتىناستاردى جولعا قويۋدا تۇركسوي كەڭ كولەمدە مويىندالىپ, تانىلدى. وسى ورايدا, تۇركى مادەني-رۋحاني بىرلىگىن ودان ءارى تەرەڭدەتۋدە تۇركى كەڭەسى نەندەي ماڭىزدى شارالارعا باسشى بولىپ, ۇيلەستىرمەكشى؟
– تۇركسوي – ىنتىماقتاستىقپەن جۇمىس جاساپ جاتقان ارىپتەس ۇيىم. ونىڭ باسشىلىعىنا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى دۇيسەن قاسەيىنوۆ بارعالى ۇيىمنىڭ جاڭا تىنىسى اشىلدى. ءوزىڭىز ايتقانداي كەڭ كولەمدە مويىندالىپ, تانىلدى. تاۋەلسىزدىكپەن قۇرداس دەۋگە بولاتىن, تۇركى الەمىندەگى ەڭ العاشقى ينتەگراتسيالىق ۇيىمنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن تۇركسوي-مەن بىرگە تۇركى كەڭەسى ءبىرشاما شارالاردى بىرلەسىپ اتقاردى. ماسەلەن, وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تەگەراندا ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر فوتوسۋرەتشىلەرىنىڭ كورمەسى وتكىزىلدى. قازىر ءبىز تۇركسوي-مەن بىرگە تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق مادەني مۇرالارىن يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگىزۋ ءۇشىن ءتيىستى جۇمىستاردى باستاپ كەتتىك. مۇنان وزگە, كەڭەس وسى سامميت قارساڭىندا تۇركى ەلدەرىنىڭ جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ, ىستىقكول فورۋمىن وتكىزۋ, ورتاق تەلەارنا اشۋ, ونەر, مادەنيەت جانە عىلىم سالالارىندا بەدەلى بيىك سىيلىق تاعايىنداۋ, ۋنيۆەرسيتەتتەر اراسى وداق قۇرۋ, تاريح جانە ادەبيەت سالالارىندا ورتاق وقۋلىقتار شىعارۋ سياقتى ىستەردى قولعا الۋدا.
– قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ تۇركى دۇنيەسىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى رەتىندە ناسيحاتتاۋ قولعا الىنار ما؟ ءارى بۇل باعدارلامانى تۇركى الەمىنىڭ ورتاق رۋحاني قۇندىلىعى سيپاتىندا وزگە ەلدەر اراسىندا مويىنداتۋعا مۇمكىندىك ەتۋگە بولار ما؟
– ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز دە, مادەني مۇرامىز دا ورتاق. ونى ورتاق زەرتتەۋ بارشا تۇركى جۇرتى ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولارى انىق. بۇل ماسەلەنى دە ەلباسىمىز 2006 جىلدان بەرى كوتەرىپ كەلەدى. انتاليادا وتكەن سامميتتە ەلباسى قازاقستانداعى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى تۋرالى ايتىپ, ءدال وسىنداي باعدارلامانى تۇركى الەمىندە ورتاق جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالعان بولاتىن. جوعارىدا ايتىپ كەتكەن, بيىل جۇزەگە اسۋى مۇمكىن تۇركى مادەني مۇرا قورى تۋرالى ۇسىنىس – قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ سول سوزىنەن باستاۋ الادى.
– تۇركىلەردىڭ مادەنيەتىن, تاريحىن ەۋروپانىڭ كەشەگى كۇنگى كورنەكتى عالىمدارى جازدى. فرانتسيا, رەسەي, انگليا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ سول جازبالاردان يمپەريالىق كوزقاراسىنان ارىلتۋدا تاريحي-دەرەكتىك سيپاتتار جەتكىلىكتى مە؟ ونى يگەرىپ, جۇزەگە اسىراتىن جاس تاريحشىلاردىڭ تىلدىك الەۋەتى كەمەل مە؟
– دۇرىس ايتاسىز, دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا وريەنتاليستىك كوزقاراستىڭ باسىم ەكەنى بەلگىلى. قايدان «قۇلاق شىعارسا دا قازانشىنىڭ ەركىندە» ەكەنى سياقتى, كىم تاريحتى جازسا, ءوز ىڭعايىنا بۇراتىنى تاعى شىندىق. وكىنىشكە قاراي, تۇركىلەر تاريحتى جاساعان, بىراق, جازباعان ۇلت. تۇركى تاريحىنسىز دۇنيە تاريحىن ەلەس-تەتۋ مۇمكىن ەمەس. سويتە تۇرا, بابالارىمىز جاساعان ۇلان-عايىر ىستەرىن جازۋعا اسا قۇلىقتى بولماعان. جازعاندارىن دا تاسقا قاشاپ, ماڭگىلىككە قالدىرعان. ال بەرتىندە تاريح عىلىم رەتىندە قالىپتاسا باستاعان تۇستا دا ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا دا, تاعدىرىمىزعا دا وزگەلەر يەلىك ەتۋگە ۇمتىلعان. سوندىقتان, شەجىرەمىز كوبىنە شەرلى بولىپ شىقتى. داڭقتى جولىمىز, ايبارلى وتكەنىمىز كوبىنە كومەسكىلەندىرىلدى, قولدان بۇركەمەلەندى. سوندىقتان, ءالى كۇنگە دەيىن وزگەلەردىڭ جاڭىلىستارى مەن قاتەلىكتەرىن نەمەسە ادەيى جاساعان قاستىقتارىن تۇزەتۋمەن كەلەمىز. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە تاريح تا ەڭسەسىن تۇزەدى. ءوزىڭىز ايتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى دا – وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ كەرەمەت جەمىسى. قازىر تاريحشىلاردىڭ الدىندا جينالعان مول مۇرا يگەرۋ مىندەتى تۇر. دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان ۇلكەن ەڭبەكپەن جينالعان ءارتۇرلى كەزەڭگە قاتىستى قىرۋار ماتەريالداردى, تىڭ دەرەكتەردى يگەرە بىلسەك, شىنايى تاريحىمىزعا دا جاقىنداي تۇسەر ەدىك. مۇندا, ءوزىڭىز ايتقانداي, ءتىل ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. شوقايمەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەن, باشقۇرت اۆتونومياسىن باسقارعان ايگىلى عالىم زاكي ءۋاليدي توعان «شىن مانىندەگى كامىل تاريحشى بولۋ ءۇشىن كەمىندە 4-5 شەت ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت» دەگەن ەكەن. ماسەلەن, ەجەلگى تاريحىمىزعا دەندەپ بارۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىن, يسلام ءداۋىرىن مەڭگەرۋ ءۇشىن اراب-پارسى تىلدەرىن, ال جاڭا زامان تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن دە اعىلشىن-فرانتسۋز تىلدەرىن ءبىلۋ قاجەت. اۋدارمادا قاتە نەمەسە بۇرمالانعان تۇستار بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان, كاسىبي تاريحشىنىڭ تۇپنۇسقانى پايدالانعانى ابزال. قازىر بىزدە ءتىل بىلەتىن جاستار تاريح عىلىمىنا كوپتەپ كەلۋدە. مۇندا اسىرەسە عىلىمدا جاڭا جۇيەگە كوشۋدىڭ ۇلەسى دە ۇلكەن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى, قازىر شەت ءتىلىن جەتىك بىلمەسەڭ, عىلىمعا قادام جاساي المايسىڭ, ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋراعا تۇسە المايسىڭ. شەتەلدەردەن بىلىكتى جەتەكشىلەردىڭ بولۋى دا بۇل رەتتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. جالپى, جاس تاريحشىلارىمىزدىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا دا شەت ەلدەردە بىلىكتىلىك ارتتىرۋى جاقسى بولار ەدى.
– ايتپاقشى, ءوزىڭىزدى «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا دوكتورانتۋراعا وقۋعا بارادى دەپ ەستىپ ەدىك. وسىعان دەيىن ەكى رەت دوكتورلىق قورعاعان ەمەس پە ەدىڭىز؟ وقۋدى تۇركى كەڭەسى حاتشىلىعىنداعى قىزمەتكە «جىعىپ» بەردىڭىز بە؟
– بىلتىر «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا اقش-تىڭ ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريح جانە ساياسات عىلىمدارى بويىنشا تاعلىمدامادان وتۋگە جولداما العان ەدىم. ءبىرىن ستامبۋلدا, كەيىننەن الماتىدا دوكتورلىقتى ەكى رەت قورعاعانىمىز راس. سوندىقتان, بۇل جولى تاعلىمدامادان وتۋگە باراتىن ەدىك. وندا ورتالىق ازيا جانە تۇركى الەمىنىڭ بەلگىلى بىلگىرلەرىنىڭ سەمينارلارى مەن دارىستەرىنە دە قاتىسۋعا دا مۇمكىندىك بولعان ەدى. الايدا, جاڭا قىزمەتكە بايلانىستى ونى كەشەۋىلدەتە تۇرۋعا تۋرا كەلدى. جالپى, ديپلوماتيالىق قىزمەت تە شەت ءتىلىن جەتىلدىرۋگە جاقسى ىقپال ەتەدى. بىراق شەت ەلدەردە ءبىلىمىمدى جەتىلدىرە ءتۇسۋ ءبىر ماقساتىم بولىپ قالا بەرەدى.
– تۇركى الەمىن قۋاتتى ەتۋ جولىندا بۇرىندى-سوڭعى مامانداردىڭ ءارتۇرلى سىنىنا ۇشىراپ, پىكىرتالاسقا ارقاۋ بولىپ كەلە جاتقان ءامىر تەمىر مەن كەشەگى توقتامىس حان, بايازيت سۇلتان سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردى كەلەشەك ۇرپاققا لايىقتى تانىتۋ ءۇشىن تاريح عىلىمىندا نەندەي قادامدار جاسالىپ جاتىر؟ جالپى, مۇنداي پرينتسيپ قولعا الىندى ما؟ تۇركى دۇنيەسىنىڭ قايراتكەرلەرى ياۆۋز دا, يسمايل شاھ تا, شايباني دا, جانىبەك حان, فاتيح پەن ۇزىن حاساندى ءبىزدىڭ ءوز تۇلعالارىمىز رەتىندە تانىتۋ ءۇشىن ورتاق تۇركى تاريحىن قانداي نەگىزدە ءتۇزۋ كەرەك دەپ سانايسىز؟
– ءيا, تاريحىمىزدا قاقتىعىستار مەن الاۋىزدىقتار از بولماعان. بىراق, بۇل بارلىق ەلدەردىڭ تاريحىنا ءتان جايت. ماسەلەن, بۇگىنگى ەۋروپا ەلدەرى ءوزارا قىرىق پىشاق بولىپ جۇزدەگەن جىلدار بويى سوعىسقان. ءتىپتى, ارىعا بارماي-اق, ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك الاپات سوعىستار دا وسى ەۋروپادا شىققانى بەلگىلى. وركەنيەتتى ەلدەر وسى اششى وقيعالاردان ءتيىستى ساباق الىپ, ىنتىماقتىقتى دامىتا وتىرىپ بۇگىندە بەرىك وداققا اينالدى. ولار ىنتىماقتاستىققا تەك ەكونوميكالىق مۇددەلەستىك قانا ەمەس, تاريحي سانا ارقىلى دا جەتىپ وتىر. بولەتىن جايتتاردى ەمەس, بىرىكتىرەتىن تۇستاردى تاۋىپ, سونى دوستىققا ارقاۋ ەتۋدە. تاريح – تاعلىم, ول وتكەنمەن كەكتەسۋ ءۇشىن ەمەس, بولاشاقپەن جۇزدەسۋ ءۇشىن قاجەت. سوندىقتان, وتكەن تاريحتاعى ماعىناسىز سوعىستار مەن قيلى قانتوگىستەردى ەمەس, حالىقتارىمىزدى جاقىنداستىراتىن جارقىن بەتتەردى كوبىرەك كورسەتكەن ءجون دەپ ويلايمىن. ماسەلەن, قازاق پەن قىرعىزدىڭ قاتىناسى كەنەسارى تاعدىرىنان عانا تۇرمايدى, قازاق پەن قىرعىزدىڭ بىرىككەن قولى قالماقتارعا تالاي رەت تويتارىس بەرگەن. ارينە, اركىم ءوز تاريحىن جەتىك بىلگەنى دۇرىس, بىراق دوستىق ورناتۋ ءۇشىن دە ەكى جاقتىڭ ساليقالى, بايىپتى كوزقاراسى كەرەك. قازىر وتكەندى قازعانىمەن ول قايتىپ كەلمەيدى جانە سول قالپىندا دا ەشكىمگە پايدا بەرمەيدى. ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەندەي, تەمىر دە, توقتامىس تا, ەدىگە دە, بايازيت تە – بۇلاردىڭ بارلىعى دا تاريحتا ءوز ورنى بار كورنەكتى تۇلعالار. دەگەنمەن, تاريح تەك پاتشالار مەن باتىرلار ومىرىنەن, ساياسي قاقتىعىستار مەن سوعىستاردان تۇرمايدى. الەۋمەت تاريحى, ەكونوميكا تاريحى, حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن قامتيتىن تاريح, وي-تانىم تاريحى, مادەنيەت تاريحى سياقتى كوپتەگەن سالالار بار. بۇلارعا ۇڭىلسەك, ءبىزدى بولەتىن جايت ءبىر بولسا, بىرىكتىرەتىن, جاقىنداستىراتىن جايتتىڭ دا توقسان توعىز ەكەنىن بايقايمىز. ارينە, مۇندا تۇركى الەمىندەگى تاريحشىلاردىڭ ءوزارا پاتۋاعا كەلۋى دە ماڭىزدى. ماسەلەنى جاقسى كوتەرىپ وتىرسىز. تۋىس ەلدەردىڭ تاريحشىلارى جيىلىپ, ورتاق ۋاجگە, ورتاق پرينتسيپكە كەلگەنى ءجون. ءبىز ورتاق تاريح جازاتىن بولساق, قانداي كەزەڭدەرگە بولەمىز, قاي تۇلعالاردى قامتيمىز, وقيعالارعا قالاي باعا بەرەمىز دەگەن سياقتى. سوندىقتان, بىزدىڭشە, تۇركى الەمى تاريحشىلار قاۋىمىن قۇرۋدىڭ مەزگىلى جەتكەن سياقتى.
اڭگىمەلەسكەن, راۋشان تولەنقىزى
