باستى اقپاراتقالا تىرشىلىگى

دارىگەر دارەگەيى

قايىرلى قادام

مەكتەپ تابالدىرىعىن جاڭا اتتاعانىندا ءادىلحان ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن ءبىرىنشى سىنىپ­تا قالىپ قويا جازداعان. تۇڭعىش ۇلىنىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ, وزىنەن كەيىنگى بالالارمەن وقىپ جۇرگەنىن كورگىسى كەلمەگەن اكەسى – امىربەك مەكتەپكە بارىپ, مۇعالىمدەرمەن سويلەسىپ ءجۇرىپ, ارەڭ دەگەندە ەكىنشى سىنىپقا كوشىردى.

مۇعالىمدەردىڭ بالانى ورنىندا قالدىرامىز دەگەنى دە – زاڭدى. نە دەگەنمەن, بۇل ورىس حالقىنىڭ تاريحي وتانى – رەسەيدىڭ جەرى ەمەس پە؟ وقيتىن مەكتەبى دە ورىس مەكتەبى.

ءيا, ءادىلحان 1959 جىلى رەسەيدىڭ چەليابى وبلىسى, قىزىل اۋدانى­نا قاراستى كىشكەنتاي عانا اۋ­ىلدا تۋعان. قازاقشىلىعىنان اجىراماعان شاڭىراقتا دۇنيەگە كەلگەن ول بالاباقشاعا بارماي, ۇيدە اتاسى مەن اجەسىنىڭ قولىندا وسكەن. ورىس ءتىلىن ءالى مەڭگەرە قويماعانى دا سوندىقتان ەدى. الاي­دا, زەرەك بالا باستاۋىش سىنىپ­تاردا زورىعىپ ءجۇرىپ ءتىل ۇيرەنىپ, الدىمەن قاتارعا قوسىلدى. سو­دان كەيىنگى جىلدارى ۇلگەرىمى جاقسارىپ, ۇزدىك وقۋشىلار ساپىن­دا سانالدى.

ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعاندىقتان, اتا-انانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وسكەن بالا مەكتەپ بىتىرىسىمەن, اكەسىنىڭ كەڭەسى بويىنشا چەليابى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋ­تىنا تۇسكەن. بىراق وتباسىنداعى جاعداي ستۋدەنت شاعىندا-اق جۇمىسقا تۇرىپ, ۇيگە قاراسۋعا ماجبۇرلەدى. وسىلايشا كۇندىز وقىپ, تۇندە ايماقتىق اۋرۋحانانىڭ رەانيماتسيا بولىمىندە ىستەگەن ول 22 جاسىندا العاش رەت وتا جاساۋ پروتسەسىنە قاتىستى. سەزىمتال بوز­بالا دارىگەرلەردىڭ ايەلدىڭ ءىشىن ءتىلىپ جىبەرىپ, قۇرساقتا جاتقان كىشكەنتاي عانا شارانانى الىپ شىققانىن ءبىرىنشى رەت وسى جولى ءوز كوزىمەن كورگەن. ادامنىڭ انا­تومياسى ءبىر الەم ەكەنىن سول جولى العاش رەت ءتۇيسىندى.

كەيىن ءوز سالاسى بويىنشا وكپەگە وتا جاساي باستادى.

العاشقى اسەر ادام بويىنان وشپەك ەمەس. ءبىرىنشى رەت وكپەگە وتا جاساردا ادامنىڭ جۇرەگىن قولمەن ۇستاپ كورگەنى ءالى ەسىندە. وتا جا­ساۋ ۇستەلىندە جاتقان ادامنىڭ ەكى قابىرعاسىن الا ورنالاسقان وكپەنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا جۇرەك تۇر ەدى. بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇرعان جۇدىرىقتاي عانا قىزىل ەت سونشالىقتى قۇدىرەتتى دەپ ويلاعان با؟ ارىرەك ىسىرماق بولىپ ءادىلحان قولىنا العان. وي, قۇدىرەت, الگى جۇرەكپەن بىرگە بۇنىڭ دا تۇلا بويى دىرىلدەپ, توك ۇرعانداي سەلكىلدەپ سالا بەردى.

«ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى» دەگەن راس ەكەن. كەيىن كەلە ءبىر ءومىر يەسىن قۋات-كۇشپەن قامتاماسىز ەتىپ تۇراتىن جۇرەك بۇنىڭ دا كۇندەلىكتى كەز­دەسە بەرەتىن دۇنيەسىنە اينالعان. ارينە, كۇنىنە ەكى-ءۇش وتا جاسايدى. ءتىپتى, كەيدە ءوزى قاتىسقان وتا ودان دا اسىپ تۇسەدى. بۇل ۋاقىتتا دارىگەر ءوز سالاسىنىڭ مىقتى مامانىنا اينالعان. الەمدىك تاجىريبەدە وكپەگە وتا جاساۋدىڭ قانشا ءتۇرى بولسا, سونىڭ ءبارىن مەڭگەرگەن. بۇل كەزدە, راسىندا, جۇرەككە دە كوز ۇيرەنگەن. وكپەمەن جاپسار­لاس تۇرىپ, كەدەرگى جاساي بەرسە, ونى قولىنا ۇستاپ, ولاي دا قويادى, بىلاي دا قويادى. بىراق ول بۇلكىلدەپ سوعىپ, ادامنىڭ ءىشىن اقتارىپ تاستاپ, وتا جاساپ جاتقانداردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا بەرەدى. بەينە جۇمىسى ادامنىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن دارىگەردىڭ قاپەرىنە سالىپ تۇراتىن سياقتى…

وزگەنىڭ ءومىرىن اراشالاپ…

اقشا ارقىلى اقشا تاباتىن بيزنەس سالاسىنىڭ ادامدارى ءۇشىن اقشا – تاۋار. ياعني, ۇنەمى اقشامەن جۇمىس ىستەيتىندەر اقشاعا اقشا ەمەس, تاۋار دەپ قارايدى. ال, ادام­دى اناتوميالىق جاعىنان جاتقا بىلەتىن دارىگەرلەر ءۇشىن ادام – جۇمىس نىسانى. سوندىقتان, بىردە ادام دەپ قاراسا, ەندى بىردە ءتىرى اعزا دەپ قارايدى. بىراق, ادامشىلىعى بيىك دارىگەرلەر ءومىرى ءوز قولىنان ءوتىپ, قانشا جەردەن جۇمىس نىسا­نىنا اينالسا دا, ادامنىڭ ولگەنىن شىبىن ولگەندەي قابىلداي ال­مايدى. ويتكەنى, ادام – رۋح يەسى. ادام – الاۋ. مۇنى ءادىلحان العاش رەت ادامعا وتا جاساپ, ونىڭ ىشكى اعزاسىن اقتارىپ تاستاپ, سىرتقى تەرىسىنىڭ ىشىنە قولىن سالعان كەزدە سەزىنگەن.

ءاربىر جۇرەك سوعىسىنىڭ توقتاماۋى ءۇشىن جانىن سالۋشى ەدى. وتا جاسالىپ بىتكەننەن كەيىن دە ۇزاق ۋاقىت ەس جيا الماي, الگى قىپ-قىزىل ەتپەن بىرگە جانى اۋى-رىپ, تەرەڭ ويعا باتۋشى ەدى. وتا جاساعان ادامدارى قۇددى ءوزىنىڭ جاقىن تۋىسىنا اينالىپ كەتكەن­دەي بولاتىن.

وتانىڭ ساتسىزدىگىنەن ادام جاتقان ورنىنان تۇرا الماي كەتەتىن كەزدەر از بولمايدى. ويتكەنى, ادامنىڭ ءومىرى – ءبىر عانا دارىگەردىڭ قولىندا ەمەس, اللانىڭ قولىندا. وندايدا بىرنەشە كۇندەر, ءتىپتى, ايلار بويى دارىگەر جانى جاي تابا الماي, اۋىر حالگە تۇسەدى. ال, الدىنا كەلگەن ناۋقاس ءۇشىن ءادىلحان امىربەكۇلى ەشنارسەدەن ايانعان ەمەس. مۇنداي وقيعا, را­سىندا, از بولعان جوق. ناۋقاسقا قان جەتىسپەي, قينالعان ساتتەردە دارىگەر باسىمەن قاتارداعى توسەككە جاتىپ, ءوز بويىنان قان دا بەردى. وسىنداي ەرلىكتەرى ءۇشىن 2002 جىلى ول رەسەيدىڭ قۇرمەتتى دو­نورى اتاندى.

وتانىنا ورالۋ

كاسىبي مىقتىلىعىن دالەلدەگەن كەزدە-اق ءادىلحان ابدۋلين ءوزى تۋىپ-وسكەن چەليابىدە قالالىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى بولىپ تاعايىندالعان. قازاقتارى 1 پاي­ىزدان اسپايتىن وبلىستا وسىلاي سۋىرىلىپ شىعىپ, ءوز بىلىكتىلىگىمەن العا وزعان ەدى. كەيىن «رەسەيدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى» اتاعىن الدى.

ايتپاقشى, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين 2007 جىلى «مەملەكەتتىڭ كاسىبي توبى» دەپ اتالاتىن بايقاۋ جاريالاعان. سون­دا چەليابىدەگى 4 ميلليون حالىقتىڭ, سونىڭ ىشىندەگى 10 مىڭ دارىگەردىڭ اراسىنان اتى وزىپ, ءبىرىنشى تۇلعا رەتىندە تانىلدى. ءسويتىپ, الىپ رەسەيدىڭ ەڭ مىقتى 43 دارىگەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.

ايى وڭىنان تۋعان مامانعا ماسكەۋ قىزىعۋشىلىق تانىتقان. ۇلكەن قىزمەتتەرگە دە شاقىردى. بىراق, بالا كۇنىنەن قازاقشىلىقتا ءوسىپ, ءوزىنىڭ تاريحي وتانىن اڭساۋمەن كەلە جاتقان ءادىلحان بۇل كەزدە ۇلكەن قادامعا اياق باسقالى جۇرگەن. ول – تۋعان وتانعا ورالۋ ەدى.

بالالارى انا ءتىلىن بىلمەيدى. وزگە ەلدىڭ مادەنيەتىنە بەيىمدەلىپ, قانداستارىنا جات بولىپ بارادى. ءادىلحان ابدۋلين وسىعان الاڭدايتىن. ەندى ماڭدايىنىڭ جۇلدىزى جانىپ, ماسكەۋگە جۇمىسقا شاقىرىلعاندا تاۋەكەلگە بەل بايلادى. «مەن رەسەيدىڭ استاناسىنا بارىپ قايتەم, ودان دا تاريحي وتانىما قايتىپ, ءوز استاناما بارايىن» دەپ شەشتى ول.

ايقىن ماقسات اداستىرمايدى

2008 جىلى استاناعا كوشىپ كەلىپ, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەكتەرىنە ارنالعان ورتالىق كلينيكالىق گوسپيتالعا ديرەكتور بولىپ تاعايىندالعان ءادىلحان ءابدۋليننىڭ ءوز سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى مول.

رەسەيدە ناۋقاستارعا جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن ءدارى-دارمەكتەردى شىن مۇقتاجدارعا جەتكىزۋ, ءادىل ءبولۋ ءتاسىلىن قالىپتاستىرعان 2 ەۆم باعدارلاماسىن جاساپ, پاتەنت العانى تاعى بار. الايدا, وزگە ەل وگەيلىگىن كورسەتپەي تۇرمايدى ەكەن. ونەرتاپقىش رەتىندە جاساعان جاڭالىعى ءوز وبلىسىن­دا تارالعانىمەن دە, تۇتاس رە­سەيدە قولدانىسقا ەنگىزىلمەدى. قاجەتسىز بولعاندىقتان ەمەس. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنان شىققان ءوز ارىپتەستەرىنىڭ باسەكەدە ءباس بەرمەي, جاڭالىقتى ساتىپ الۋعا قۇلشىنعانىنان. ۇلتى بولەك دارىگەردىڭ ەڭبەگىن يەلەنىپ, ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانۋعا تالپىنعانىنان.

ءاردايىم ادامدارعا جاقسىلىق ويلايتىن ءادىلحاننىڭ, ارينە, اقيقاتتان اتتاعىسى جوق. ەڭبەگىن ساتپادى.

ەلگە ورالعان سوڭ 2009 جىلى مۇندا دا قازاقستان رەسپۋبليكا­سى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى اتاندى.

بۇگىندە ول وتا جاساماي­دى. ويتكەنى, پسيحولوگيالىق, مورالدىق جاعىنان جاۋاپكەرشىلىگى دە, جۇرەككە سالار سالماعى دا اۋىر حيرۋرگيا, ونىڭ ىشىندە وكپەگە وتا جاساۋ بىلدەي ءبىر مەكەمەنى باسقارۋ جۇمىسىنا كولەڭكەسىن تيگىزۋى كادىك. مۇندا دا وزىنە ءتان جاۋاپكەرشىلىك بار.

بۇگىندە ءادىلحان ابدۋلين ءوزى سەكىلدى سىرتتا جۇرگەندەردىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋلى.

«قىتاي, موڭعوليا, رەسەي, وزبەكستان, ءتىپتى, ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قايسىسىنان دا قازاق باۋىرلا­رىمىز ءوز ەلىمىزگە كوشىپ كەلەمىن دەسە, مەن قولدار ەدىم. شامامنىڭ كەلگەنىنشە قول ۇشىن بەرەم. ولار ءۇشىن اقشا دا, ۋاقىت تا تابامىن», – دەيدى دارىگەر.

* * *

كۇنى كەشە رەسەيدە اتىشۋ­لى مىقتى ماماندار قاتارىنان كورىنە بىلگەن دارىگەر ءتورت جىلدان بەرى قالامىزدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەدى. كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتار ەڭ ۇلكەن قۋانىشى – ماماندىعى. ويتكەنى, وسى ماماندىعى ارقىلى ومىرىندە قانشاما ادامعا جاقسىلىق جاساۋ مۇمكىندىگىن الدى. وسى ماماندىعى ارقىلى جان جارى – ايسۇلۋمەن وتاۋ قۇردى. ەكەۋى دە – دارىگەر. ادامعا جاقسىلىق جاساۋدى ساۋاپ دەپ بىلەدى. وسى قۋانىشتارى ءۇشىن ءادىلحان امىربەكۇلى وزىنە كەزىندە مەديتسينا سالاسىنا وقۋعا كەڭەس بەرىپ, جول نۇسقاعان اكەسىنىڭ رۋحى­نا تاعزىم ەتىپ كەلەدى.

سانالى قازاق رەتىندە, دارىگەردىڭ ۇلكەن مۇراتى بار. ول – قازاق بو­لىپ قالۋ. ياعني, ۇل-قىزدارىنىڭ, وزىنەن تاراعان ۇرپاقتىڭ انا ءتىلىن ۇمىتپاي, ۇلتتىق داستۇرگە سۋسىن­داۋى, قازاقشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋى. بۇل ماقساتىن قىزمەت بابىندا دا ەستەن شىعارعان ەمەس. بۇگىندە انا ءتىلىن تەرەڭدەي مەڭگەرىپ, ءوز مەكەمەسىندەگى قىزمەتكەرلەردى دە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ كەرەكتىگىن ۇگىتتەپ وتىرادى.

سوناۋ بالا كۇنىندە ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن سىنىپتان سىنىپقا كوشە الماي, قالىپ قويا جازداعان ول وسىلاي انا ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا ءبىر كىسىدەي الاڭدايدى.

قازىر قىزۋ جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. ماقساتى – ءوزى باسقاراتىن مەكەمەنى دە 100 پايىز مەملەكەتتىك تىلدە «سويلەيتىن» العاشقى كاسىپورىنداردىڭ بىرىنە اينالدىرۋ.

ءنازيرا بايىربەك

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button