بۇگىن – زاڭعار جازۋشى, ورىس ۇلتىنىڭ رۋحاني ۇستازىنا اينالعان فيودور دوستوەۆسكيدىڭ تۋعان كۇنى. بۇعان دەيىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جازۋشىنىڭ 200 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋدى تاپسىرعان ەدى. ءيا, دوستوەۆسكي ەسىمى قازاققا جات ەمەس. الماعايىپ شاقتاردىڭ بىرىندە سەمەي توپىراعىنا تابان تىرەگەن تۇلعا قازاق جەرىندە 5 جىل 4 اي ءومىر ءسۇرىپتى. جازۋشىلىق قىزمەتiنەن ەرiكسiز قول ءۇزiپ كەتكەن كەمەڭگەر سۋرەتكەر ءدال وسى سەمەي قالاسىندا قايتادان قولىنا قالام الادى. قازىرگى تاڭدا دوستوەۆسكيدىڭ جالداپ تۇرعان ءۇيى تاريحي مۋزەيگە اينالعان. بيىل جازۋشىنىڭ مەرەيتويىمەن مۋزەيدىڭ 50 جىلدىعى تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر.
الەمدە جازۋشى فيودور دوستوەۆسكيدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان جەتى مۋزەي بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى سەمەيدە ورنالاسقان. بۇگىندە مۇندا شەتەلدەردەن كەلەتىن قوناقتار كوپ. بارلىعى دوستوەۆسكيدىڭ كەزەڭىن سەزىنۋ ءۇشىن ارنايى كەلىپ جاتىر. فيودور دوستوەۆسكي سەمەيگە 1854 جىلى كوكتەمدە اسكەري قىزمەتىن اتقارۋ ءۇشىن كەلەدى. سىبىرلىك جەتىنشى جۇيەلىك ءبولىم باتالونىندا جەكە قىزمەتكەر لاۋازىمىنا كوتەرىلەدى. بىراق اۋرۋىنا بايلانىستى قىزمەتىنەن كەتەدى. مۋزەيدى 1857-1859 جىلدارى پاتەر ءۇشىن جالداپ تۇرعان ەكەن. العاشىندا كازارمادا, كەيىنىرەك باسقا پاتەرلەردى دە جالداپ تۇرعان. بىراق پوشتاشى لەپۋحيننىڭ وسى ءۇيى عانا بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. وسىندا جازۋشى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى جۇبايى ماريا يساەۆانى جولىقتىرادى. كۋزنەتسك قالاسىندا نەكەگە تۇرعاننان كەيىن دوستوەۆسكي قىزمەتتەن بوساتىلىپ, قالادان كەتۋىنە رۇقسات العانعا دەيىن سەمەيگە قايتا ورالىپ, ەكى جارىم جىل وسى ۇيدە تۇرادى. ءسويتىپ, سول جىلدارى عالىم-ساياحاتشى شوقان ۋاليحانوۆپەن تانىسىپ, دوستىق قارىم-قاتىناستارى نىعايا تۇسەدى. بيىل 7 مامىردا مۋزەيدىڭ رەسمي اشىلعانىنا 50 جىل تولدى.
«مۋزەي قورىندا جازۋشىنىڭ 1857 جىلعى 27 شىلدەدەگى «دوستوەۆسكيدىڭ باتالون كومانديرى بەليحوۆتىڭ اتىنا جازعان باياناتى» دەگەن قولتاڭباسى, سونداي-اق دوستوەۆسكي مەن ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى م.يساەۆانىڭ نەكە قۇجاتتارى ساقتالعان. مۋزەيگە جانە جازۋشىنىڭ ومىرىنە جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا, الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قوناقتار دا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتادى. جازۋشىنىڭ 200 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ اياسىندا مۋزەي ۇجىمى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن جانە ماڭىزدى ءىس-شارالار وتكىزۋدە. قىركۇيەك ايىندا «دوستوەۆسكي جانە الەمدىك مادەنيەت: كوركەم مۇرا جانە رۋحانيات» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى, وعان مەكسيكا, رەسەي, قازاقستاننىڭ ءتۇرلى قالالارىنىڭ عالىمدارى, ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارى, قالامىزدىڭ مەكتەپتەرى, ماگيسترانتتار, ستۋدەنتتەر, ءدىن وكىلدەرى قاتىستى. كونفەرەنتسيا كۇنى مۋزەيدە جاڭا كورمەلەر اشىلدى. ماسكەۋدەگى ل.تولستوي مۋزەيى «سكاجيتە ەمۋ, چتو يا ەگو ليۋبليۋ» كورمەسىن ۇسىندى. «دوستوەۆسكي مەن تولستوي» كورمەسى ءبىزدىڭ مۋزەيدىڭ زالىندا ورنالاسقان. ال شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عيماراتىندا ف.دوستوەۆسكي جانە ش.ءۋاليحانوۆ مۇسىنىنە گۇل شوقتارىن قويۋ ءراسىمى ءوتتى, كونفەرەنتسيا جۇمىسىنىڭ الدىندا جازۋشىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگ مۋزەيىندەگى ارىپتەستەرىنەن سىيعا تارتىلعان «ەپيزودتار» كورمەسى اشىلدى» دەيدى مۋزەيدىڭ ەكسكۋرسيالىق-كوپشىلىك جۇمىسى سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءمولدىر تولەۋوۆا.
بۇل ءۇي, الەمدە جازۋشىنىڭ 150 جىلدىعى كەڭىنەن تويلانىپ جاتقان كەزدە, 1971 جىلدىڭ 7 مامىرىندا مۋزەي بولىپ اشىلدى. اشىلۋ ساتىنە دەيىن مۋزەي بەس مىڭنان استام قۇندى ادەبيەتتى, 100-دەن استام قولتاڭباسى بار باسىلىمداردى, الەم حالىقتارىنىڭ تىلىندەگى دوستوەۆسكيدىڭ ونداعان كىتابىن جينادى. قازىرگى ەكى قاباتتى عيماراتتىڭ جارتىسى اشىق كىتاپ تۇرىندە سالىنعان. مۇندا ادەبي ەكسپوزيتسيا, قور ساقتاۋ ءبولىمى, كينوزال جانە عىلىمي كىتاپحانا ورنالاسقان. زاماناۋي قۇرىلىس پەن مەموريالدىق ءۇيدى ۋاقىتتاردىڭ بايلانىسى رەتىندە شىنىلانعان ۆەستيبيۋل بىرىكتىرەدى. مۋزەي جىل سايىن 15 مىڭنان استام كەلۋشىنى قابىلداپ, ورتاشا ەسەپپەن مىڭنان استام ەكسكۋرسيا جۇرگىزەدى.
اڭىزعا اينالعان دوستىق
مۋزەي جانىندا ءمۇسىنشى د.ەلباكيدزەنىڭ «ف.م.دوستوەۆسكي مەن ش.ش.ءۋاليحانوۆ» اتتى قولادان جاسالعان, تاعدىرلارى وسى جەردەن بايلانىسقان ورىس جانە قازاق حالىقتارىنىڭ داڭقتى تۇلعالارىنىڭ مۇسىندەرى ورناتىلعان. «سەمەيدىڭ تاريحى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ اتتارىمەن بايلانىستى, دوستوەۆسكي جانە شوقان ءۋاليحانوۆ سياقتى دانىشپاندار ءبىر عاسىردا ءبىر رەت تۋادى» دەپ الكەي مارعۇلان باعا بەرگەن بولاتىن. شوقاننىڭ فيودور دوستوەۆسكيمەن ون توعىز جاسىندا تانىسقانى بەلگىلى. كەيىننەن الەمگە ايگىلەنگەن جازۋشى وسىناۋ جاس جىگىتتىڭ قابىلەت-قارىمىن بىردەن بايقاعان سەكىلدى. شوقاننان ون ءتورت-ون بەس جاستاي ۇلكەندىگى بار ول وسىناۋ دارىندى جاسقا بىردەن قۇلاي جىعىلىپ, ەكەۋى تەز ءتىل تابىسادى. كوپ ۇزاماي-اق بۇل تانىستىق ماڭگىلىك اڭىزعا اينالاتىنداي-اق ۇلى دوستىققا جالعاسقان. ونىڭ دالەلى – ەكەۋىنىڭ جەر-جەردە ءجۇرىپ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارى. فيودور ميحايلوۆيچ ۇلكەندىگىنە قاراماستان شوقانعا ىلعي «ءسىز» دەپ سويلەيدى. بۇل شەكسىز قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى بولار. ال شوقان بولسا وزىنەن ۇلكەن دوسىنا تەك «سەن» دەپ سويلەگەن. تەگىندە, وندا دا ءمان بار شىعار. شوقان مەن دوستوەۆسكي جازىسقان بىرنەشە حات بار. ولاردىڭ ارقايسىسىنان ەكەۋىنىڭ دە تەلەگەي تەڭىز ءبىلىم يەلەرى ەكەنى, ەكەۋىن دە ىلعي الەمدىك دەڭگەيدەگى جالپىازاماتتىق ماسەلەلەردىڭ تولعانتقانىن كورىپ تامساناسىز.
سەمەيدە تۇتانعان سەزىم
سەمەيدە تۇرىپ دوستوەۆسكي قازاق زيالىلارىمەن بايلانىس جاسادى. بارىنەن بۇرىن تاعدىر دوستوەۆسكيدى يساەۆتار وتباسىمەن بايلانىستىردى. ولار وتە جاقىن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. فيودور ميحايلوۆيچ الەكساندر ەگوروۆيچ يساەۆقا ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتتى. يساەۆتار كۋزنەتسكىگە كوشكەننەن كەيىن, 1855 جىلى 14 تامىزدا دوستوەۆسكي يساەۆتىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى ەستىپ قاتتى قاپالانادى. جازۋشىنىڭ ماريا يساەۆاعا دەگەن كوڭىلى ەرەكشە ەدى. ولار ءبىر-ءبىرىن ءتىلسىز ءتۇسىنىپ, ءار كەز مەيىرىممەن قارايتىن. سوندىقتان دا شىعار تاعدىر ەكەۋىن اجىراتقان جوق. سەمەي توپىراعىندا ەكەۋىنىڭ نەكەسى قيىلدى. وسىلايشا فيودور ميحايلوۆيچ پەن ماريا دميتريەۆنا وتباسىن قۇرىپ, پوشتاشى لەپۋحيننىڭ ۇيىندە تۇردى. بۇگىندە بۇل ءۇي دوستوەۆسكيدىڭ مەموريالدىق مۋزەيىنە اينالىپ وتىر.
سەمەيدە دوستوەۆسكي بارون الەكساندر ەگوروۆيچ ۆرانگەلمەن جاقىن بولدى, ول گۋبەرناتوردىڭ جانىنداعى قىلمىستىق ىستەر بويىنشا پروكۋرور ەدى. دوستوەۆسكيدىڭ تاعدىرىندا ۆرانگەل ۇلكەن ءرول اتقاردى. ولار كوپ ۋاقىتتى بىرگە وتكىزدى, ءتىپتى ءبىر پاتەردە دە تۇردى. ۆرانگەل دوستوەۆسكيدىڭ ماحاببات جولىنداعى ماشاقاتىنا كۋا بولدى. دوستوەۆسكي ءوزiنiڭ اعاسىنا جازعان حاتىندا: «ماعان قالتقىسىز كوڭiلمەن سونشاما كوپ جاقسىلىق جاساعان ادامدار بار, ءدال سونداي سونشاما كوپ جاقسىلىقتى وسى كۇنگە دەيىن ماعان ەشكىم دە ىستەگەن ەمەس. ول ادام بارون ۆرانگەل» دەيدى. ۆرانگەلدiڭ دوستوەۆسكي تۋرالى ەستەلىكتەر كىتابى – جازۋشىنىڭ ايداۋداعى, اسىرەسە, سەمەيدەگى ءومىر كەزەڭدەرىنەن ناقتىلى تولىق ماعلۇمات بەرەتىن اسا باعالى كىتاپ. كiتاپتا جازۋشىنىڭ سەمەيدە بولعان جىلدارىنداعى تۇرمىس-ءحالى تۋرالى, ونىڭ قارىم-قاتىناس جاساعان ادامدارى جايىندا مول ماعلۇمات بەرىلىپ, سەمەي حالقىنىڭ سالت-ساناسى, ادەت-عۇرپى, الەۋمەتتىك ءومىرى, شارۋاشىلىق, كاسiپ-قارەكەتى, جەرگiلiكتi ۇكىمەت ورىندارىنىڭ اكiمشiلiك, ەل باسقارۋ ءتارتىبى جايىنداعى ماسەلەلەر شىنشىلدىق تۇرعىسىنان سيپاتتالىپ جازىلعان. ۆرانگەل بiلiمدi زاڭگەر ءارi ارحەولوگ, مادەنيەتتi ادام بولعان. ول سەمەيدە بولعان جىلدارى كوپ جەرلەردى ارالاپ, قازاق دالاسىمەن جاقسى تانىسقان. ارينە, دوستوەۆسكي بۇرىنعى ومىرىنە قايتا ورالۋدى ارماندادى جانە وعان سەمەيدەگى ەڭ جاقىن دوسى ۆرانگەل كومەكتەستى. 1859 جىلى 2 شىلدە كۇنi ءدام-تۇزىن كوپ تاتقان سەمەي قالاسىمەن, كەڭ بايتاق قازاق دالاسىمەن, ريزاشىلىق-دوستىق كوڭiلمەن قوش ايتىسىپ, ۇلى جازۋشى فيودور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكي تۆەر قالاسىن بەتكە الىپ, ساپارعا شىعادى. جولشىباي ادەيىلەپ ومبى قالاسىنا سوعىپ, شوقان دوسىمەن قوش ايتىسادى.
1902 جىلى جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا بايلانىستى سەمەي قالالىق دۋماسىنا ورىس يمپەريالىق گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ وكىلدەرى دوستوەۆسكيدىڭ ەسىمىن قالادا ساقتاۋ تۋرالى ءوتىنىش جازعان ەكەن. وسىلايشا سول كەزدەگى كرەپوستنوي كوشەسىنىڭ اتىن دوستوەۆسكي كوشەسى دەپ وزگەرتۋگە, ال ءۇيىنىڭ الدىنا «دوستوەۆسكيدىڭ بۇرىنعى پاتەرى» دەپ جازىلعان تاقتايشا قويۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. بىراق تەك 1911 جىلى عانا كوشە اتاۋى وزگەرىپ, بۇگىنگە دەيىن دوستوەۆسكيدىڭ اتىمەن اتالادى. بولاشاق مۇراجاي قورىن قالىپتاستىرۋعا جانە تولىقتىرۋعا كوپتەگەن تانىمال عالىمدار, جازۋشىلار, سۋرەتشىلەر مەن جەرگىلىكتى تاريحشىلار قاتىسقانىن ايتۋىمىز كەرەك. بۇگىندە مۋزەيدە ف.دوستوەۆسكيگە قاتىستى ەڭ قىمبات جادىگەر ءوز قولىمەن جازىلعان ەسەبى مەن نەكەلەسۋگە رۇقسات بەرەتىن قۇجاتى ساقتالعان.
قازىر سەمەيدە دوستوەۆسكي كوشەسى مەن تەاترى بار, ولار ۇلى جازۋشىنىڭ مۇراسىن جاڭعىرتۋدى جالعاستىرۋدا. مۋزەيمەن دوستوەۆسكي اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترى تىعىز بايلانىستا. سوڭعى جىلدارى بىرلەسىپ بىرنەشە سپەكتاكل قويدى. «ناستاسيا فيليپپوۆنا» (رومان نەگىزىندە), «ەشكىم ماعان وسىنشا باقىت سىيلاماس ەدى» (ا.دوستوەۆسكيدىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا), «كەدەي ادامدار», «كىم سەنەدى, بىراق مۇلدەم سەنبەيدى…» («اعايىندى كارامازوۆتار» رومانىنىڭ نەگىزىندە) قويىلىمدارى كورەرمەندەردىڭ وڭ باعاسىن الىپ ءجۇر. جەرگىلىكتى تەلەارنامەن بىرگە مۋزەي ف.دوستوەۆسكيدىڭ سەمەيدە بولعانى تۋرالى «ەرتىس حرونيكاسى» دەرەكتى سەرياسىن جاسادى. 1968 جىلى سەمەي قالاسى ءوزىنىڭ 250 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. مەرەيتويعا جازۋشىنىڭ نەمەرەسى ا.دوستوەۆسكي شاقىرىلدى. ول ۇلكەن تولقىنىسپەن ءبىر كەزدەرى ۇلى اتاسى ءجۇرىپ وتكەن توپىراقتا ءسوز سويلەدى.
جازۋشى ءومىرىنىڭ سەمەي كەزەڭى تۋرالى كورنەكتى عالىم, ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆ 1981 جىلى جازىلعان «تالانتتى تۇلەتكەن ءبىر كەزەڭ» اتتى ماقالاسىندا كەڭىنەن توقتالادى. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فيودور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكيدىڭ ەسىمى سەمەيلىكتەر ءۇشiن ەستەن كەتپەستەي قادiرلi, وزگەشە قىمبات, اسا ارداقتى.
