ەكسپو كورمەسىنە قاتىسقان العاشقى قازاق – امىرە قاشاۋباەۆ ەكەنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس. قازاقتىڭ ءبىرتۋار ءانشىسى 1925 جىلدىڭ مامىرىندا فرانتسيانىڭ استاناسى – پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك كورمەنىڭ ەتنوگرافيالىق كونتسەرتىندە «بالقاديشا», «اعاش اياق» , «بەسقاراگەر», «دۋدار-اي», «جالعىز ارشا», «ءۇش دوس», «سمەت», «قاراتورعاي» اندەرىن اۋەلەتىپ, كۇللى الەمدى تامساندىرعان ەدى. ايگىلى فرانتسۋز جازۋشىسى رومەن روللان امىرەنىڭ قۇدىرەتتى داۋىسىن تىڭداعاننان كەيىن: «مەن شىعىستا ءانشىنى نەگە بۇلبۇلعا تەڭەگەنىن ەندى ءتۇسىندىم؟» دەپ تاڭداي قاققان ەكەن.
«ەكسپو» حالىقارالىق كورمەسى قاي كەزدە دە ماڭىزدى شارا بولعان. كەز كەلگەن مەملەكەت وسى امبەباپ كورمەگە بارىنشا دايىندالىپ, ابىرويمەن وتكىزۋدى ويلاعان. 1925 جىلى جاھاندىق شارانى وتكىزۋ جاۋاپكەرشىلىگىن فرانتسيا استاناسى موينىنا الادى. وسىناۋ دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە قاتىسۋعا ىقىلاس تانىتقانداردىڭ ىشىندە كەڭەس وداعى دا بار ەدى. سەبەبى, شەتەلدە قىزىل يمپەريانىڭ بەدەلىن كوتەرۋدى ستالين دە تەرىس كورمەگەن. كورمەگە قاتىسۋشىلاردى ۇيىمداستىرۋ سول كەزدەگى رسفسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى اناتولي لۋناچارسكيگە جۇكتەلگەن ەكەن.
امبەباپ كورمەگە قاتىسۋعا شاقىرتۋ العانداردىڭ ىشىنەن قازاقستاننان جالعىز امىرە قاشاۋباەۆ بولعان. بىراق سول كەزدەگى سەمەي شەنەۋنىكتەرى «سوناۋ پاريج ساحناسىندا ءان شىرقايتىنداي امىرە قاشاۋباەۆ دەگەن كىم ەدى سونشا؟» دەپ شاقىرتۋدى ەلەمەگەن. قازاق انشىسىنە ەكىنشى رەت شاقىرتۋ جىبەرىلەدى. وندا كورمەگە قاتىسۋ – مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىس ەكەنى تۇسىندىرىلگەننەن كەيىن بارىپ شەنەۋنىكتەر امالسىز امىرە قاشاۋباەۆقا جەدەل حاباردى جەتكىزگەن سىڭايلى.
جالپى, قازاقتىڭ قايتالانباس داۋىستى ءانشىسىن زەرتتەپ, 1974 جىلى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ داۋسىن العاش رەت تاۋىپ, جۇرتشىلىققا ۇسىنعان ازامات – بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى جارقىن شاكارىم. حالقىمىزدىڭ تۋما تالانتىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوپشىلىگى وسى كىسىنىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ ءجۇر. عالامتوردا جاريالانعان ماتەريالدار مەن سۇحباتتار – سونىڭ كۋاسى. ءبىز دە الماتىداعى امىرەتانۋشىمەن بايلانىسقا شىعىپ, انشىگە قاتىستى بىرقاتار دەرەكتەر ايتىپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك.
جارقىن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا, كورمەگە قاتىسۋعا كەڭەس وداعى ەلدەرىنەن امىرەدەن باسقا, ۋكراينالىق و.فەدەروۆسكايا, وزبەكستاننان ءبيشى تامارا حانۋم, ءانشى كاري ياكۋبوۆ, ازەربايجاننان شەۆكەت حانۋم مامەدوۆا, ارمەنيادان سۋكياسوۆ, حاريبەكيشۆيلي, كاحۋروۆ, باشقۇرتستاننان قۋرايشى جۇماباي ەسەنباەۆ قاتىسىپ, ونەر كورسەتكەن ەكەن.
پاريجدەگى العاشقى كونتسەرت 20 شىلدە كۇنى دەكوراتيۆتىك ونەر كورمەسىنىڭ كسرو پاۆيلونىندا بولعان. كسرو مەملەكەتتەرىنەن بارعاندار بارلىعى 11 كونتسەرت بەرىپتى. سونىڭ بارىنە دە امىرە قاشاۋباەۆ قاتىسىپ, جوعارىدا اتالعان اندەردى شىرقاعان.
امبەباپ كورمە وتكىزىلگەن تۇستا مۇستافا شوقاي پاريجدە جۇرگەن ەكەن. كەڭەس وداعىنان كەلگەن دەلەگاتسيا قۇرامىنان قانداسى امىرە قاشاۋباەۆتى كورگەندە قايران الاش ازاماتى قۋانعاننان جىلاپ جىبەرىپتى. كورمە اياقتالعانشا امىرەگە قولعابىس جاساپ, ءپاريجدى ارالاتىپ, كومەكتەسكەنگە ۇقسايدى. ءتىپتى, ەستەلىك رەتىندە امىرەگە جاقسى كوستيۋم دە سىيلاعان. باسقا ەشقانداي دا ماقساتى جوق وسى ءبىر كىرشىكسىز سىيلاستىق كەيىن ءانشىنىڭ باسىنا سور بولىپ جابىساتىنىن ول كەزدە ەكەۋى دە بىلگەن جوق ەدى…
جارقىن شاكارىمنىڭ زەرتتەۋىنشە, پاريجدەگى كورمەدەن ەكى جىلدان كەيىن امىرە قاشاۋباەۆ گەرمانيادا وتكەن بۇكىلالەمدىك مۋزىكا كورمەسىنە دە قاتىسادى. بىراق, پاريج ساپارىنان كەيىن-اق ءانشىنى قۋعىنداۋ باستالادى. سونداعى بار كىناسى – مۇستافا شوقايمەن تىلدەسكەنى. ودان قالا بەردى, قازاق ءانشىسىنىڭ پاريجدە ءان سالىپ, الەمدى تامساندىرۋى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ قىتىعىنا تيگەنى انىق. جارقىن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا, تىڭشىلار امىرەدەن مۇستافا شوقاي تۋرالى سۇراپ, ابدەن قيناعان كورىنەدى. ساياساتتان حابارى جوق ءانشى قايدان ءبىلسىن, ءار نارسەنى ءبىر ايتا بەرسە كەرەك. اقىرى, توعىز جىل بويعى قۋعىن-سۇرگىنگە شىداماعان قايران ازامات ابدەن مۇجىلەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى «قىز جىبەكتەن» وزىنە لايىق ءبىر ءرولدىڭ بەرىلمەۋى دە امىرەنىڭ جانىنا قاتتى باتسا كەرەك. اقىرى, 1934 جىلى 6 قاراشادا «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ پرەمەراسى بولاتىن كۇننىڭ الدىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ءانشىسى, دارا دارىن يەسى بەلگىسىز سەبەپپەن قايتىس بولدى.
P.S.
جاقىندا وتاندىق تەلەارنالاردان «استانا ەكسپو-2017» ۇك» اق تاپسىرىسىمەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «بالقاديشا» ءانىن لەيتموتيۆ ەتكەن شاعىن بەينەروليكتەر كورسەتىلە باستادى. «بۇل – وتە قۇپتارلىق قادام. 2017 جىلى استانادا وتەتىن حالىقارالىق ەكسپو كورمەسى اياسىندا وتەتىن شارالاردىڭ ءبىرى تۇتاستاي امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ومىرىنە, انشىلىك جولىنا ارنالۋى كەرەك. 2017 جىلى استانادا وتەتىن حالىقارالىق ەكسپو كورمەسىندە امىرە قاشاۋباەۆتىڭ وسىدان 90 جىلداي بۇرىن پاريجدە شىرقاعان اندەرىن اسقاقتاتۋ قاجەت, بۇل ءار قازاققا ماقتانىش سەزىمىن سىيلايدى» دەيدى امىرەتانۋشىلار.
قىمبات نۇرعالي
