ەلوردا مادەنيەتىنىڭ ءبىر مايەگى – مۋزەيلەرى

حالىقارالىق «مۋزەيلەر قاۋىمداستىعى» 1889 جىلى ماۋسىمنىڭ 20-سىندا جاساقتالدى. ال, 1918 جىلى دۇنيەگە كەلگەن حالىقارالىق مۋزەيلەر بيۋروسى «مۋزەون» جۋرنالىن شىعاردى. ونىڭ ءىزىن الا, يۋنەسكو-نىڭ «مۋزەۋم» جۋرنالى دا جارىق كوردى. ءپاريجدىڭ لۋۆرىندا 1946 جىلى حالىقارالىق ءىسوم مۋزەيلەر كەڭەسى (International Council of Museums) قۇرىلىپ, بۇل ۇيىم يۋنەسكو-نىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. 1977 جىلى حالىقارالىق مۋزەيلەر كەڭەسىنىڭ 11-كونفەرەنتسياسىندا مامىر ايىنىڭ 18-ءى حالىقارالىق مۋزەي كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. سودان بەرى جىل سايىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ 150-دەن استام ەلىندە كاسىبي مەرەكە رەتىندە رەسمي تۇردە اتاپ وتىلەدى. قازىرگى تاڭدا مۋزەيلەر قىزمەتى قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە الەۋمەتتىك قوعامدىق-ەكونوميكالىق جاعدايعا ساي جۇرگىزىلۋدە. قازاقستاندا مۋزەيلەر تاريحى 1830 جىلدان باستالادى. 1831 جىلى ورىنبوردا نەپليۋەۆ اسكەري ۋچيليششەسى جانىنان گۋبەرنيالىق مۋزەي اشىلدى. بۇعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن سيپاتتايتىن مۇراعاتتار قويىلدى. بۇگىندە بۇل جادىگەرلەر قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيىنىڭ نەگىزگى قورى قاتارىندا. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 1913 جىلى ءۇش مۋزەي, 1927 جىلى التى مۋزەي, ال, 1937 جىلى 19 مۋزەي اشىلىپتى. سونداي-اق, 1939 جىلى 25 مۋزەيىمىز بولىپتى. 1970 جىلى 29 مۋزەي بولسا, قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى تاريحي-ولكەلىك, ەتنوگرافيالىق, كوركەمسۋرەت جانە مەموريالدى تۇرعىداعى جالپى مۋزەيلەردىڭ سانى 160-تان استى. 2002 جىلى مامىر ايىنان باستاپ «قازاقستان مۋزەيلەرى» جۋرنالى شىعا باستادى. استانادا ءتورت مۋزەي قىزمەت ەتەدى.

ساكەن سەيفۋللين مۇراجايى XIX عاسىرداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ساقتالىپ قالعان عيماراتتا ورنالاسقان. قولىنىڭ تابى, تابانىنىڭ ءىزى قالعان وسى ۇيدە ساكەن 1920 جىلدارى جۇمىس جاساعان.

1988 جىلعى اقپاننىڭ 20-سى كۇنى سول كەزدەگى وبلىستىق ساكەن سەيفۋل­لين مۇراجايى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن دەربەس مۋزەي رەتىندە ەسىگىن اشتى. مۇراجايدىڭ باس قور ساقتاۋشىسى ب.اقباسوۆانىڭ ايتۋىنشا, «مۇراجاي اشىلعاندا قور جادىگەرلەرىنىڭ سانى 700 دانا عانا بولاتىن, نەگىزگى قوردىڭ سانى 200-دەن استام بولسا, قوسىمشا قورى 500-گە دە جەتپەيتىن. وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنا 1960-1970 جىل­دارى س.سەيفۋلليننىڭ جارى گۇلباھرام باتىربەكقىزى سەيفۋللينا اقىن مۇراسىنىڭ ءبىر بولگىن تاپسىرىپ كەت­كەن. مۇراجايدىڭ جالپى جادىگەرلەر سانى – 5333 دانا, ونىڭ ىشىندە, نەگىزگى قوردا – 2560, عىلىمي-قوسىمشا قوردا – 2773 دانا. قور سانى وسىن­داي, سەبەبى, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ساقتالماعاندىقتان بىزگە سانى ەمەس, جادىگەرلەردىڭ قۇندىلىعى, مانىزدىلىعى قاجەت بولدى».

مۇراجايدا ساكەننىڭ كىندىك قانى تامعان قاراشىلىكتەن باستاپ, 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىندا, ەڭ سوڭعى اۋىر جازا-ۇكىمى ورىندالار ال­دىندا تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەرىنە دەيىنگى كورىنىستەر قامتىلعان. س.سەيفۋلليننىڭ قولجازبالارى, قىزمەت بابىنداعى قاتىناس قاعازدارى ءبىزدىڭ مۇراجايدىڭ اسا قۇندى قۇجاتتارى قاتارىنا جاتادى.

ەكسپوزيتسيا جەتى زالدا ورنالاسقان: «بالالىق جانە جاستىق شاعى», «مەملەكەتتىك قىزمەتى», «پەداگوگيكالىق قىزمەتى», «ادەبي قىزمەتى», «ەل ەسىندە», «س.سەيفۋلليننىڭ كابينەتى», ساكەن مەن وت­باسىنا تيەسىلى زاتتار بولمەسى مەن ءماجىلىس زالى.

سونداي-اق, ونىڭ ءوزى ۇستاپ, تۇتىنعان جەكە زاتتارى مەن مۇلىكتەرى, كيىم-كەشەكتەرى بار. اتاپ ايتقاندا, جازۋ ماشينكاسى, حاتتارى, كوزى تىرىسىندە شىققان كىتاپتار مەن جورنالدار, فوتو­سۋرەتتەر, التىن ساعاتى, اساتاياعى, شابادانى, كوستيۋم-شالبار, تاقياسى, باتەڭكەسى, مويىنشالما, قول شاتىرى, ءيىس ماي قۇتىسى, ءۇي ىشىندە پايدالانعان ىدىس-اياقتارى…

مۇراجاي كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جاسالعاننان كەيىن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قازاننىڭ 15-ءى كۇنى اقىننىڭ 100 جىلدىعىنا وراي قايتا اشىلدى. سول كۇنى مۇراجاي قورى 1930 جىلى رەجيس­سەر گ.رووم تۇسىرگەن «تۇركسىب اشىلدى» دەرەكتى فيلمىمەن تولىقتى.

استاناداعى قازىرگى زامانعى ونەر مۇراجايى – بۇرىنعى وبلىستىق بەي­نەلەۋ ونەرى مۋزەيى. مۋزەي 1980 جىلى قازاننىڭ 2-ءسى كۇنى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ 25 جىلدىق قۇرمەتىنە اشىلدى. مۇراجايعا ەڭ العاشقى كوللەك­تسياسى رەتىندە قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتىدا وتكەن «جەر جانە ادامدار» اتتى بۇكىلوداقتىق كورمەسىنە قويىلعان 500 تۋىندى تاپسىرىلدى. بۇگىندە ىرىلەنىپ, ىرگەلەنگەن مۇراجاي جيناعىندا قازاقستان, رەسەي جانە ىنتىماقتاستىق ەلدەرىنىڭ بەينەلەۋ ونەرى شەبەرلەرىنىڭ 4000 مىڭعا جۋىق شىعارمالارى بار.

مۇراجاي قورىندا قازاقستان, رەسەي, ۋكراينا, بەلارۋس, وزبەكستان, گرۋزيا, ارمەنيا, لاتۆيا, ليتۆا, ەستونيا, تاجىكستان جانە باسقا ىنتىماقتاس ەلدەرى سۋرەتشىلەرىنىڭ ەرەكشە قۇندى شىعارمالارى ساقتالىپ كەلەدى. جىل سا-يىن مۇراجاي 50-دەن استام تۇراقتى جانە جىلجىمالى كورمەلەر ۇيىمداستىرادى.

مۇراجايدىڭ قورىنان جاساقتالعان كورمەلەر ماسكەۋدە, انكارادا, مينسكىدە, الماتىدا, تۇركىستاندا, قاراعاندىدا, ومبىدا, كيەۆتە وتكىزىلدى. بۇل مۇراجايدا ءار ايماقتاردان جانە الىس مەم­لەكەتتەردەن كەلگەن سۋرەتشىلەردىڭ جەكە كورمەلەرى وتكىزىلىپ تۇرادى. مۇراجايدا فرانتسيا, اقش, گەرمانيا, كورەيا, ۆەنگريا, كۋبا, پولشا, يتاليا, رە­سەي, گرۋزيا سۋرەتشىلەرىنىڭ كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلدى.

مۇراجاي جانىندا 3-9 جاستاعى بالالارعا ارنالعان «ءتۇرلى-ءتۇستى الىپپە» مەكتەپ ستۋدياسى جۇمىس جاسايدى. ءاربىر كورمەگە ەكسكۋرسيالىق قىزمەت كورسەتىلەدى, مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ نەگىزدەرى, تەوريا-سى, تاريحى, قازىرگى سۋرەتشىلەردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى لەكتسيالار دايارلايدى. ادەبي جانە مۋزىكالىق كەش­تەر وتكىزىلەدى. جىل سايىن مۇراجايعا 70 000-نان استام ادام كەلەدى, 1000-عا جۋىق ءىس-شارالار, كەڭەستەر وتكىزىلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ مۇراجايى استانا قالاسى ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى اكىمشىلىك ورتالىعىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سارايىنىڭ قۇرىلىسى 1997 جىلى باستالىپ, 1998 جىلى اياقتالدى. عيماراتتىڭ جالپى كولەمى 13 000 شارشى مەتر.

عيماراتتىڭ ۇزىندىعى ءشاتىرسۇمبىنى قوسا ەسەپتەگەندە 47,5 م. قۇرايدى. ءبىرىنشى قاباتىندا ورتالىق سالتانات­تى حولل ورنالاسقان. سونىمەن قاتار, ءبىرىنشى قاباتتا قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى پرەزيدەنتىنىڭ باق وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىنە ارنالعان ءباسپاسوز زالى ورنالاسقان.

ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قاباتتاردا قىزمەتتىك ورىنجايلار ورنالاسقان.

ءۇشىنشى قاباتتا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جۇمىس بولمەلەرى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ شەت مەملەكەتتەردىڭ نەمەسە ۇكىمەتتەردىڭ باسشىلارىمەن جەكە كەزدەسۋلەرىنە ارنالعان «كامين» زالى, سونداي-اق, رەسمي ساپارلار كەزىندەگى قۇجاتتارعا قول قويۋ راسىمدەرىنە, سونداي-اق, ناگرادالار مەن سەنىم گراموتالارىن تاپسىرۋعا ارنالعان «كۇمىس» زالىن تاماشالاۋعا بولادى.

– قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ حالىقارالىق, ۇكىمەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىنە ارنالعان, سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن شەتەل دەلەگاتسيالارىنىڭ كەڭەيتىلگەن قۇرامىمەن جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەرىنە ارنالعان «التىن» زالى مەن بانكەت زالى جانە ءماجىلىس زالدارى ورنالاسقان.

ءتورتىنشى قاباتتا كۇمبەزدى زال ورنالاسقان. كۇمبەزدى زال بارلىق قازاقستان حالىقتارىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن بىرلىگىنىڭ نىشانى – شاڭىراق تۇرىندە جاسالعان. تۋرا وسىندا 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانى ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى اقمولا (قازىرگى – استانا) قالاسىن قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى دەپ جاريالادى. كۇمبەزدى زال سامميت­تەر, شەتەل ينۆەستورلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىن وتكىزۋگە, مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستاندا تىركەلگەن ديپلوماتتارمەن كەزدەسۋىنە ارنالعان. كۇمبەزدى زالدىڭ فويەسىندە پرە­زيدەنتكە شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ جانە ۇكىمەتتەرىنىڭ, حالىقارالىق ۇيىمدار مەن قورلاردىڭ, وزىق الەمدىك كومپانيالاردىڭ, ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ باسشىلارى جانە رەسپۋبليكا ازاماتتارى سىيعا تارتقان سىيلىقتار مۇراجايى ورنالاسقان.

اقمولا وبلىسىنىڭ تسەلينوگراد اۋدانى اقمول اۋىلىندا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان الجير مۇراجايى بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ باستاما­سىمەن اشىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنىڭ «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنىنىڭ جۇمىسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە 10 جىل جانە جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ باستالعانىنا 70 جىل تولعان, 2007 جىلعى مامىردىڭ 31-نەن باستاپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا قازاقستاندا 1921-54 جىلدار ارالىعىندا 103 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, ولاردىڭ 25 مىڭى اتىلعان. اقمولا وبلىسى اقمول اۋىلىندا 1937 جىلى 26-شى نۇكتە دەپ اتالعان الجير تۇرمەسى بولدى. وندا 8 مىڭنان استام زيالىنىڭ ايەلدەرى وتىرعان. ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ №00486 بۇيرىعى بويىنشا تۇتقىندالعان «وتانىن ساتقانداردىڭ» 20 مىڭ ايەلى قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىنىڭ اقمولا ارنايى بولىمشەسىنەن دە وتكەن. مۇندا تۇراقتى قاماۋدا 8 مىڭ ايەل بولدى. ولار 62 ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولاتىن. تۇتقىنداردىڭ ىشىندە وداققا تانىمال ءانشى ليديا رۋسلانوۆا, اكتري­سالار تاتيانا وكۋنەۆسكايا, ناتاليا ساتس, بەلگىلى جازۋشى گالينا سەرەبريا­كوۆا, اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ جۇبايلارى, ونىڭ ىشىندە گۇلجامال مايلينا, مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ جۇبايلارى ءازيزا رىسقۇلوۆا, دامەش جۇرگەنەۆا, گۇلاندام قوجانوۆا, زۇفنۇن نۇرماقوۆا, ءايىش قۇلىمبەتوۆا, فاتيما ديۆەەۆا, ەليزاۆەتا سادۋاقاسوۆا جانە ت.ب. بولدى. 2009 جىلى اتباساردان رەپ-رەسسيا جىلدارى حالىق جاۋى ايەلدەرىن تۇرمەگە جەتكىزگەن ۆاگون اكەلىندى.

راۋشان تولەنقىزى